1 Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі

51
ЭТНОС-ТІЛ-МӘДЕНИЕТ ТРИАДАСЫ ТУДЫРҒАН ЛИНГВИСТИКА САЛАЛАРЫ
Ж.ш. Жұмағазы – 
4-курс студенті
Ғылыми жетекші: ф.ғ.д., профессор Ермекова Т.Н.
Аннотация: В статье рассматривается идея антропоцентричности языка, взаимосвязь языка и культуры, линг-
вокультурология и этнолингвистика как продукт антропоцентрической парадигмы в современном языкознании. 
Ключевые слова: язык, культура, лингвокультурология, этнолингистика
Аbstract:The article considers the idea of the anthropocentricity of language, the interrelation of language and culture, 
linguistic culturology and ethno-linguistics as a product of the anthropocentric paradigm in modern linguistics.
Keywords: language, culture, cultural linguistics, ethnolinguistics
Мәдениет-ұлт-тіл үштігі – бір-бірімен тығыз 
байланыстағы ұғымдар. Ұлт мәдениеті мен ұлт тілі – 
ұлт тұтастығының негізгі белгісі. Мәдениет – ұлттың 
тарихи даму бойында жинақтаған материалдық-
рухани құндылықтарының жиынтығы; мәдениеттің 
ұлттық негізі дүмпуі күшті әлеуметтік оқиғаларға 
қарамастан, әрқашанда тұрақты және мәдениет – 
ортақ нышан-белгілері бар біртұтас жүйе. Мәдениет 
– қоршаған ортаны, әлемді жай, сырт көзбен бақылау 
немесе қоршаған ортаға бейімделу емес, жеке 
адамның (социум), халықтың өз ұлттық-этникалық 
ерекшеліктері арқылы айнала дүниеге реакция жасауы, 
оны өз ұлттық мінез-құлқы, пайымы, шұғылданатын 
кәсібі арқылы танып-білуі, алған таным-пайымда-
уын бағалауы. Әрбір ұлттың өзіне тән таным-пай-
ымы, қоршаған ортаға қарым-қатынасы тіл арқылы 
танылады. Тіл – халықтың болмысы, жаратылысы, ол 
мәдениетпен тығыз байланысты; тіл мәдениеттің да-
муын, қалыптасуын, деңгейін көрсететін, мәдениеттің 
ажырамас бөлігі. Тіл – ойды жеткізудің негізгі 
құралы, сонымен қатар тіл – материалдық-рухани 
мәдениетті танып-білудің, ұлт мәдениеті көрінісінің, 
ұлт мәдениеті өмір сүруінің негізгі арнасы, белгілі 
бір халықтың мәдениетінен ақпаратты жинақтау мен 
сақтау (аккумуляция) қызметін атқаратын басты фор-
ма. Демек, тіл арқылы мәдениет суреттеледі, рухани 
және материалдық мәдениеттің барлық белгілері тіл 
арқылы ұрпақтан-ұрпаққа жетеді. Әр халықтың тілі – 
ұлттық бітімінің өзгелерге ұқса¬майтын айрықша ны-
шанын ғасырдан-ғасырға ұлас¬тырып, тұтас күйінде 
жеткізетін қуатты құрал [1, 16-17 б]. 
Орыс тіл білімінде этнолингвистиканың негізін 
салушылардың бірі Н.И.Толстой этнолингвистика 
және оның тіл мен этносты зерттеудегі рөлі туралы 
айта келіп: «Основанием для работ этнолингвистиче-
скую направления является и то, что язык сам – со-
стовная часть орудие культуры, и может быть описан 
и часто описывается через признаки, общие для всех 
явлений культуры» [10, 250 б.], - дейді. Бұдан этнос 
пен біртұтас деген тұжырым қалыптасады. Проф. Е. 
Жанпейісов этнолингвистика ұғымын бұдан да кеңірек 
қарас¬тырады: «этнолингвистика – этносқа қатысты 
мәдениет¬танымдық, этнологиялық, мифологиялық, 
лин-гвис¬тикалық 
және 
фольклористикалық 
зерттеулердің синтезі ретінде көрінетін тоғыспалы 
ғылым» [2].
Ғалымдардың пайымдауынша, тіл халық өміріндегі 
тұрмыс-тіршілігінің айнасы, ғасырлар бойғы тарихы 
мен мәдениетінің тұнып тұрған мұражайы іспетті. 
Қандай халық болмасын оның ұлттық тілі сонау 
рулық, тайпалық, халықтық сатысынан бастау алып, 
оның өмір сүрген ортасы, қоғамдық қатынастар, та-
рихи құбылыстар туралы ақпаратты бойына сіңіре 
отырып, оны жүйелеуші. Осымен байланысты қазақ 
халқының тұрмыс-тіршілігін, материалдық және руха-
ни мәдениеті мен дүниетанымын тіл арқылы зерттеп 
сипаттау мәселесімен қазіргі тіл білімінің этнолингви-
стика, лингвомәдениеттану, лингвоелтану, когнитивтік 
лингвистика сияқты бағыттарының үлесіне тиіп отыр.
Өйткені бұл бағыттар тілді ұлттық мәдениетпен, 
тарихпен, халықтық менталитетпен байланысты 
зерт¬теуге бағытталған. 
Г.Смағұлова өз еңбегінде лингвомәдениеттану 
пәнінің 
ерекшелігін 
былайша 
көрсетеді: 
Лингво¬мәдениеттану бұл тіл – ұлт – мәдениет дейтін 
үштік (триада) лингвомәдениеттану пәнін зерттеу ны-
саны болмақ, - десе, А.Салқынбайдың пікірі бойынша, 
тілдік деректерді лингвомәдени аспектіде зерттеу – ең 
әуелі тілдер арасындағы жалпыадами, гуманитарлық, 
мәдени, өркениеттік қырларды айқындау болып табы-
лады. Табиғаттағы, әлемдегі құбылыстар, қоғамдағы 
сана мен салт әлі де тілде өз көрінісін табатындықтан, 
атау мен оның жасалу сипаты лингвомәдени аспектіде 
қарастырылады [3, 309 б].
Б.Тілеубердиев: «Лингвомәдениеттану – ұлттық си-
паты бар деп танылған әлеуметтік, танымдық, этика-
эстетикалық, рухани және тұрмыстық қатынастар 
мен олардың заңдылықтарын тілдік құралдар арқылы 
зерттейтін тіл білімінің бір бағыты. Осы тұрғыдан 
алғанда лингвомәдениеттанудың негізгі мақсаты – 
ұлттық болмыстың мәдениетін таныту», - дей келе, 
қазақ ономастикасының да этностың мәдениетімен 
тығыз байланысты екенін айтып өтеді [4, 309 б].
Лингвомәдениеттану тілді тек коммуникация мен 
таным құралы ғана емес, ұлттың мәдени коды ретінде 
қарастырады. Кейбір ғалымдар бұл ғылымды тек 
бір халықтың өзіне не туыстас халықтарға тән және 
оның тілінде бейнеленген мәдени ақпаратты ғана 
зерттеуі тиіс деп лингвомәдениеттанудың зерттеу ая-
сын тар шеңберде қарайды. Ғалымдардың бір тобы 
лнгво¬мәдениеттануды этнолингвистиканың бір 
тармағы деп қараса, енді бір тобы керісінше этнолинг-
вистика тілден тек этнос тарихының бедерін іздесе, 
лнгво¬мәдениеттанудың онымен салыстырғанда 
ауқымды мәселелерді зерттейтінін дәйектейді. 
Алғашқы көзқарасты жақтаушы В.Н.Телия, А.Т. 
Хроленко сияқты ғалымдар этнолингвистиканың 

52
алғашқылығына мән беріп, екі ғылымға ортақ 
методологиялық ұстаным бар екенін көрсетеді. 
Екінші көзқарасты жақтайтындар этно¬лингвистика 
мен лингвомәдениеттанудың қарым-қатынасы жал-
пы мен жалқының қатысына сәйкес келеді: айталық, 
этнолингвистика орыс, неміс, ағылшынға тән болуы 
мүмкін болса, лингвомәдениеттану ұлттық болуы 
мүмкін емес, ол халықтық деңгейден жоғары екенін 
алға тартады [5, 31 б.]. 
Адамзат әлемі, оның әрекеті қандай күрделі бол-
са, мәдениет те, ұлт тарихы да сондай күрделі. Эт-
нолингвистика мен лингвомәдениеттену өзіндік 
зерттеу нысаны бар тіл ғылымының дербес саласы 
десек те, олардың ортақ мәселелері өте көп. Неме-
се Э.Сепир¬ше айтқанда, “Тілдің бір тұғыры бар. 
Ол мәдениеттен тыс өмір сүрмейді. Ол дәстүр болып 
жалғасқан біздің тыныс тіршілігіміз мүлде қабысып 
кеткен салт-дәстүр мен наным-сенімдерден арыла 
алмайды. Тілдегі лексика өзі қызмет етіп отырған 
мәдениетті өз қалпында көрсетеді». Расында да әр 
этностың, халықтың танымдық ерекшелігі тілінің 
табиғатынан танылады. Ал таным теориясы бойын-
ша, жеке арқылы жалпы танылады. Халықты тану 
оның тарихы, мәдениеті, салт-дәстүрі, рухани және 
материалдық мұрасы – бәрі тілден көрініс табады.
Өйткені тіл – этностың бүкіл дүниетанымы, әдет-
ғұрпы, салт-дәстүр, өмір-тіршілігінің көрінісі. 
Этностың барлық мәдени байлығы осы тіл арқылы 
сақталып, бізге жетіп отыр. Демек, тіл мен этнос 
тағдыры қашанда бір-бірімен тығыз байланысты. 
Белгілі ғалым Ә.Қайдар «Қазақ тілінің өзекті 
мәселелері» атты жинағында этнолингвистиканың 
зерттеу объектілері мен мақсат-мүдделеріне тоқтала 
келіп, оның қоғамдық (Мәдениеттану, этнография, 
этнология, өлкетану, фольклористика, мифология, 
дінтану, астрология т.б.) және лингвистикалық (Эти-
мология, диалектология, ономастика, фразеология, 
терминология, лексикография т.б.) пәндерімен байла-
нысына тоқталады. «Өйткені өзіндік мақсат-мүддесі 
бола тұрса да, ортақ объектісі «тіл әлеміне», «тіл 
қазынасына», «тіл құдіретіне», т.б. соқпай кете алмай-
тын аталған пәндерден этнолингвистика да бөлініп, 
жарылып өз алдына оңаша тұра алмаса керек», - дейді 
[6,13б.].
Жоғарыда айтылғандай, тіл мәдени маңызы бар 
ақпараттарды жинап, сақтайтын құрал қызметін 
атқарады. Кейбір бірліктердегі бұл ақпарат қазіргі 
тілді иеленуші үшін имплицитті болуы мүмкін, 
ғасырлар қойнауында жасырынып, тек талдау жүргізу 
арқылы анықталады. Ол бар және сана түкпірінде 
жасырынған [8, 17 б.].. Лингвомәдениеттанушы 
тілдік таңбаларда бекітілген мәдени ақпараттарды 
анықтау үшін кейбір арнайы тәсілдерді қолдануы 
тиіс. Егер тіл мен мәдениеттің өзара байланысы ту-
ралы мәселені түсінудің дәстүрлі тәсілі мәдениет 
жайлы кейбір мәліметтерді пайдалана отырып, 
лингвистикалық мақсаттарды шешуге талпыныс жаса-
са, лингвомәдениеттануда тілдің өзінің бірліктерінде 
мәдениетті 
сақтап, 
тасымалдаудағы 
тәсілдері 
зерттеледі.
Қорыта 
айтқанда, 
этнолингвистика 
мен 
лингвомәдениеттану – этнос-тіл-мәдениет триадасы 
тудырған лингвистика салалары.

жүктеу/скачать 14,62 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: