дәріс. Заттың құрылымы, валенттілік және тотығу дәрежесі туралы ұғымдардың қалыптасуы

1. 
   Химиялық байланыс және заттың құрылымын оқып- үйренудің маңызы, орны және методикалық тәсілдері.
   

Әр сутегі атомындағы сыңар электрондардың жұптасуынан химиялық байланыс пайда болады. Осыған орай аттас зарядты электрондар қалайша жұптасады деген сұрақ туады. Бұл қайшылықты түсіну үшін электронның толқындық табиғаты , бұлт түзетіні, спиннің болатыны ескеріледі. Сутек атомының жалғыз электроны шар тәрізді бұлт түзетіні оқушыларға белгілі. Электрондарының спиндері қарама –қарсы сутегінің екі атомы бір- біріне жақындасқанда электрон тұлттарының түйіскен жерінде тегіс зарядтың тығыздығы артып, атом ядролары сол араға тартылады. Бұл тартылыс аттас зарядталған электрондардың тебілу күшінен басым болғандықтан тұрақты молекула түзіледі.

Полюссіз ковалентті байланысы бар қосылыстарға галогендер түзетін жай заттар, оттегі, күкірт, азот, фосфор, көміртегі және кейбір күрделі заттар жатады. Олардың көпшілігі газ түрінде кездеседі, суда аз немесе нашар ериді.

Полюсті ковалентті байланыс түзілу механизмі жағынан полюссіз байланыстарға ұқсас, мысал ретінде периодтық жүйеде қатар тұрған фтор, оттегі және азот элементтерінің сутектік қосылыстары қарастырылады. Бұл қосылыстардағы байланыстарды түзуге фтордың бір р- электроны, оттегінің екі р- электроны, азоттың үш р- электроны қатысады. Электрон бұлттарының түйісіп қаптасуынан түзілген электрон жұптары терісэлектірлігі басым атомдарға қарай ойысып орналасады:

Н:Ғ^-1 Н:О^-2 :Н Н:N ^-3:Н

Н

Металдық байланыс туралы түсінік металдардың жалпы қасиеттерін өткенде беріледі. Металдық байланыстың ковалентті және иондық байланыстарға ұқсастығы және айырмашылығы талданады. Металдық байланыс та ортақ электрондар арқылы жүзеге асады, бірақ лоар белгілі бір атомдар арасында тұрақтанбаған. Металдық байланыс кезінде электрондар босауынан оң зарядталған иондар түзіледі,бірақ теріс иондар болмайды.

2. 
   Валенттілік ұғымының қалыптасуы және дамуы.
   

Химия ғылымы тарихында валенттілік ұғымы дамуының төрт кезеңі атап өтіледі: 1) ұғымның шығу және қалыптасу кезеңі ( 1850-01860), 2) құрылымдық теория кезеңі (1861- 1895); 3)координациялық теория және үлес валенттілік кезеңі, 4) электрондық теория кезеңі. Бұл кезеңдір химияны оқыту барысында белгілі дәрежеде қайталанылады.

Электрондық формулаға қарағанда азот оттегі атомдарымен бес электрон жұбы арқылы байланысқан , азоттың сыртқы екінші қабатына он электрон келеді. Екінші электрондық қабатта сегізден артық электрон орналасуы мүмкін емес, оның оның үстіне азот атомындағы 2s² электрон жұбын ажырату үшін көп энергия жұмсау қажет.

3. 
   Тотығу дәрежесі туралы ұғымның қалыптасуы.
   

1. 
   Терісэлектрлігінің өсуіне қарай элементтер таңбаларын жазу;
   
2. 
   Теріс тотығу дәрежесінің мәнін табу;
   
3. 
   Оң тотығу дәрежесін арнықтау;
   
4. 
   Табылған тотығу дәрежелерінің ең кіші еселіктері бойынша индекстерді есептеп шығару.
   

Қорытынды: валенттілік және тотығу дәрежесі ұғымдары мектептегі химия курсын және химиялық тілді саналы меңгерумен бірге, оқушыларға жан – жақты тәрбие беруге, психикалық жағынан жетілдіруге жәрдемдеседі.

4. 
   Валенттілік, тотығу дәрежесі, химиялық байланыс және заттың құрылымы ұғымдарының арасындағы өзара байланыстар.
   

Валенттілік пен тотығу дәрежелерінің сан мәндеріндегі үйлеспеушілікті түсіну үшін мұғалім үш түрлі валенттілік болатынын есте ұстаған жөн.

Валенттілік заттардың өзара әрекеттесулерінің саны, ол үшін түрлі әдіспен: а) заттың элементтік құрамы; ә) қосылыстағы атомдардың өзара орналасуының геометриялық құрылымы; б) заттардың электрондық құрылысы бойынша анықталады.

Тотығу дәрежесі дегеніміз қосылыстағы элементтің стехиометриялық валенттігі, металдық қасиеттері бар элементтер үшін оң таңбамен,бейметалдық қасиеттері бар элементтер үшін теріс таңбамен алынады. Бір элементтің ( эквиваленті бірдей ) элементтердің атомдары өзара әрекеттесіп, жай заттар түзілгенде стехиометриялық валенттілік те , тотығу дәрежесі де нольге тең болады.

Атомдардың әрекеттесуге бейімділігі олардың қосылыстағы орналасуының геометриялық құрылымы бойынша анықталған валенттілікті координация деп атайды. Ол осы қарастырып отырған атомды қоршаған көршілес атомдардың санымен анықталады.
Бақылау сұрақтары:

1. 
   Орта мектептің химия курсында химиялық химиялық байланыс туралы ұғымның орны, оқытылу реті қалай анықталған?
   
2. 
   Коваленттік байланыс туралы ұғым қалай қалыптастырылады?
   
3. 
   Иондық байланысты оқыту методикасының ковалентті байланыспен таныстыру методикасынан айырмашылығы қандай?
   
4. 
   Заттың құрылымы мен қасиеттерінің арасындағы байланыс қалай ашылады?
   
5. 
   Валенттілік ұғымның ғылымдағы және химияны оқыту барысындағы маңызы қандай?
   
6. 
   Валенттілікпен алғашқы таныстыру қалай жүзеге асады?
   
7. 
   Валенттілік ұғымын қалыптастыру және дамыту кезеңдері қандай?
   
8. 
   Элемент атомдарының тотығу дәрежесімен таныстыру методикасы және бұл ұғым қалай пайдаланылады?
   
9. 
   Валенттілік, тотығу дәрежесі және химиялық байланыс ұғымдарының өзара тәуелділігін қалай түсіндіру керек?
   

11. 
    –дәріс. Химиялық реакция туралы ұғымның дамуы.
    

1. 
   Химиялық реакция ұғымының мазмұны.
   

Химиялық реакциялар туралы күрделі ұғым жүйесіне кіретіндер: заттардың реакцияға түсу бейімділігі, реакцияның басталу және жүру жағдайлары, реакцияның сыртқы белгілері, реакцияның жылдамдығы, реакцияның мәні және жүру механизмі, реакцияның жүру заңдылықтары,химиялық реакциялардың жіктелуі, химиялық реакциялардың сандық көрсеткіштері, химиялық реакциялардың зетханада және өндірісте пайдаланылуы, реакцияның энергетикалық эффектісі.

Бұлардың бәрі бір- бірімен тығыз байланысты және әрқайсысы жеке ұғымдарға жіктеледі. Реакцияласушы жүйе деп аталатын бастапқы заттар агрегаттық күйіне қарай бір текті және әртекті деп жіктеледі. Мұның өзі гомогенді және гетерогенді реакциялар типін ажыратуға себепші болады. Бастапқы заттар кез келген реакцияға түсе бермейді, белгілі бір заттармен ғана әрекеттесуге бейімділігін танытады.

Химиялық реакция ұғымын ойдағыдай қалыптастырудың шарттары: 1) химиялық реакциялар туралы ұғымдар жүйесін мұғалімнің жете түсінуі; 2) химиялық реакциялар туралы әр кезеңде берілетін білім, білік және дағдыны дидактикалық талаптар тұрғысынан іріктеу; 3) химиялық экспериментті және өзге оқыту құралдарын тиімді таңдау; 4) химиялық құбылыстарды бақылай білуге оқушыларды жоспарлы түрде үйрету; 5) заттармен және құрал- жабдықтармен жұмыс істей білуге үйрету; 6) бақылауларын түсіндіре білуге үйрету; 7) бақылауды түсіндірудің теориялық деңгейін біртіндеп көтеру; 8) химиялық реакциялармен таныстырғанда мәселелік және зерттеу әдістерін жиі қолдану, оқушылардың өздігінен істейтін жұмыстарын тиімді ұйымдастыру.

2. 
   Химиялық реакция ұғымының атом- молекулалық ілім тұрғысынан дамуы.
   

« су және ерітінділер, негіздер » тақырыбында алмасу реакцияларының аса маңызды бір түрі- бейтараптану реакциясы туралы ұғым қалыптасады. Негіздер мен қышқылдардың, сілтілер мен қышқылдық оксидтердің арасындағы алмасу реакцияларының мысалдары қарастырылады. Бір –біріне қарама –қарсы реакциялар – судың анализі мен синтезі талданады. Тәжірибе жүзінде заттың құрамына кіретін элементтердің масса үлестерін есептеу арқылы химиялық формула табу әдісі көрсетіледі. Орынбасу және қосылу реакциялары жөніндегі оқушылардың білімі толықтырылады, қосылу реакцияларының бір түрі гидраттану туралы жаңа ұғым беріледі, бұл бейорганикалық қосылыстар арасындағы генетикалық байланысты түсінудің негізін құрайды.

Бейорганикалық қосылыстардың маңызды кластары жөніндегі білімді атом- молекулалық ілімнің тұрғысынан қорытқанда химиялық реакциялар туралы оқушылардың алдыңғы төрт тақырыпқа алған білімі бір жүйеге түсіріледі. Әр класқа тән жалпы реакциялардың жүру мүмкіндігін болжай алатын дәрежеге көтеріледі. Бейорганикалық қосылыстар арасындағы химиялық реакциялардың молекулалық теңдеулерін сауатты жазуға үйренеді. Моль ұғымын пайдаланып, реакциялардың химиялық және термохимиялық теңдеулері бойынша есептеулер жүргізеді.

3. 
   Электрондық көзқарас тұрғысынан химиялық реакция ұғымының дамуы.
   

Электрондық теория тұрғысынан түсіндірілетін химиялық реакциялардың ең маңызды тобы- тотығу- тотықсыздану реакциялары. Тотығу- тотықсыздану реакцияларының мәнін төрт тұрғыдан қарастырады:

1. 
   Электрондар алмасуы;
   
2. 
   Электондар тығыздығының өзгеруі;
   
3. 
   Элемент атомдары тотығу дәрежелерінің өзгеруі;
   
4. 
   Стехиометриялық валенттіліктің өзгеруі. Оқулықтар мен оқу- методикалық құралдарына осының төртеуі де кездеседі.
   

1. 
   Периодтық жүйедегі орны бойынша элементтің терісэлектрлігін анықтау және салыстыру. Электрондардың ауысу бағытын бағдарлай білу.
   
2. 
   Тотықсыздандырғыш пен тотықтырғыш ролін нақтылы түсіну. Реакция кезінде тотықсыздандырғыш тотығады жәнеөзінің тотығу дәрежесін өсіреді, тотықтырғыш тотықсызданады, өзінің тотығу дәрежесін кемітеді. Реакция нәтижесінде тотықсыздандырғыш әлсіздеу тотықтырғышқа , тотықтырғыш әлсіздеу тотықсыздандырғышқа айналып, кері қасиеттерге ие болады. Бұған назар аударудың оқушыларда ғылыми материалистік көзқарас қалыптастыру үшін маңызы зор. Әдетте, тотықтырғыш пен тотықсыздандырғыштың осы реакция кезіндегі әрекеті айтылады да, оқушыларда сыңар жақты ұғым қалыптасады.
   
3. 
   Тотығу- тотықсыздану реакцияларының теңдеулерін құрастыра білу. Дәстүрлі методика бойынша бұл теңдеулерді құру үшін оқушылар мынадай іс- әрекеттерді жүзеге асырады:
   

ә) формулаларына қарап, тотықтырғыш пен тотықсыздандырғышты тауып, тотығу дәрежелерін қою.

б) реакция кезінде тотығу дәрежелерінің қалай өзгеретінін бағдарлау , соларға сәйкес түзілетін реакция өнімдерінің формулаларын жазу.

в) реакцияға кіріскен және шыққан заттар бейтарап болатынын ескеріп, тотығу дәрежелерінің өскен және кеміген шамаларын табу,олар өзара тең болуы;

г) теңдеуге коэффициенттер қою.

4. 
   Иондық теория тұрғысынан химиялық реакция ұғымының дамуы.
   

1. 
   Иондық және полюсті ковалентті байланысы бар заттар суда ерігенде иондар түзіледі. Иондар арсындағы химиялық реакциялар тұнба, газ және нашар диссоциацияланатын заттар түзіледі.
   
2. 
   Қышқылдардың, негіздердің және тұздардың суда ерігіштігі кестесіне қарап, тұнба түзілетінін және түзілмейтінін алдын ала болжауға болады. Ю.В. Ходаков (1988) оқулығында 10 анион мен 15 катиондардан түзілетін қосылыстардың суда ерігіштігі берілген. Кестеден шығатын қорытынды: а) азот қышқылының қалдығы яғни нитрат анион және ацетат анион 15 катионның ешқайсысымен тұнба түзбейді; ә) хлорид ион тек күміс (Ag⁺) және қорғасын ( Pb²⁺) катиондарымен тұнба береді; б) сульфат анион барий катионымен ( Ba²⁺ ) , иондар жеткілікті мөлшерде болса Ag ⁺ , Ca ²⁺ , Pb²⁺ катиондармен тұнба түзіледі, в) кремний қышқылы суда ерімейді, натрий және калий силикаттарынана басқа тұздары тұнбада жүреді; г) сульфид, сульфат, карбонат, фосфат аниондарының аммоний, натрий және калий катиондарынан басқа қосылыстары тұнбаға түседі; ғ) негіздерден сілтілік және сілтілік жер металдары мен аммонний сілтілерінен басқалары суда ерімейді. Ерігіштік кестесін түсіну және қолдана білу иондық реакциялардың теңдеулерін сауатты жазуға жәрдемдеседі.
   
3. 
   Газ тұрақсыз қышқылдардың аниондарына (S^2- , SO₃^2- , CO₃^2- ) сутегі катионы немесе гидроксоний ионы әсер еткенде түзіледі.
   
4. 
   Нашар диссоциацияланатын заттарға су, әлсіз қышқылдар мен негіздер және нашар еритін тұздар жатады.
   

5. 
   Химиялық реакциялардың жүру заңдылықтары туралы ұғымның қалыптасуы.
   

Катализдің түріне қарай реакцияласушы жүйенің сипаттамасы және реакцияның жүру ерекшелігі түсіндіріледі. Бұл тақырыптың соңында оқушылар мынадай қорытындыға келеді: 1) заттардың реакцияға бейімділігі құрамына кіретін элемент атомдарының терісэлектрлігіне және тотығу дәрежесіне тәуелді болады; 2) химиялық реакциялардың жылдамдығына әрекеттесуші заттардың қанықпасы, температура және катализатор әсерін тигізеді; 3) химиялық тепе -теңдік қанықпаның, температураның қысымның әсерінен жылжиды. Химиялық тепе- теңдік сырттан берілген жылуды сіңіретін, қанықпаны азайтатын, қысымды кемітетін жаққа қарай ауысады.

Оқушыларға бұрыннан белгілі химиялық реакциялардың типтері жаңа түрлерімен толысады. Оқушылар гидрогендеу және дегидрогендеу, гидраттау және дегидраттау, эфирлену және гидролиз- кереғар реакцияларымен танысады. Органикалық қосылыстар қатысатын орынбасу, қосылу және айырылу реакцияларының ерекшеліктерін, сарамандықтағы және өндірістегі маңызын анығырақ меңгереді. Жаңадан изомерлену, полимерлену, поликонденсациялану реакциялары жөнінде ұғым алады, органикалық заттардың сан алуандығы мен олардың мәнін түсінеді.

Бақылау сұрақтары.

1. 
   Химиялық реакция туралы ұғымның жеке бөліктерін көрсететін сызбанұсқа сызыңдар.
   
2. 
   Атом- молекулалық ілім тұрғысынан химиялық реакция ұғымы қалай дамиды?
   
3. 
   Электрондық көзқарас тұрғысынан химиялық реакцияның мәні мен механизмі қалай түсіндіріледі?
   
4. 
   Химиялық реакциялардың жүру заңдылықтары туралы ұғым қалай қалыптастырылады?
   
5. 
   Химиялық реакция ұғымы иондық теория тұрғысынан қалай дамиды?
   
6. 
   Органикалық химияны өткенде химиялық реакция ұғымы қалай дамиды?
   
7. 
   Химиялық реакция туралы білім қалай қорытылады?
   

1. 
   Ерітінділермен алғашқы таныстыру.
   

Еру құбылысымен байланысты негізгі ұғымдардың бірі- ерігіштік. Сапалық жағынан түсіндіргенде ерігіштік дегеніміз – еритін заттың еріткіште біркелкі таралуы. Осы қасиетке байланысты заттар жақсы еритін, нашар еритін, іс жүзінде ерімейтін деп жіктеледі. Сан жағынан алғанда ери алатын заттардың еру қабілеті ерігіштік коэффициенті арқылы белгіленеді. Ерігіштік коэффициентін анықтау үшін температура, еріткіштің көлемі (100⁰ мл), осы көлемде ери алатын заттың ең көп массасы ескеріледі және г/л көрсетіледі. Мысалы, 20⁰ С температурада 1 л суда 2000 г қант, 2 г ғаныш, 0,0015 г күміс хлориді ериді. Оқушылардың түсінігін нақтылау үшін осы заттарды суда ерітіп көрсетеді. 20⁰ С-де 100 г суда 20г қант ериді, қант одан артық алынса ерімейді, тұнбаға түседі.ғаныш және тәжірибеге алынған басқа заттар ерігіштік коэффициентіне сәйкес ериді. Бақылаулар нәтижесінде қанық, қанықпаған, сұйық және қою ерітінділер жөнінде түсінік беріледі.

Ерітінді – зат және химиялық реакция ұғымдарынан кейінгі ең маңызды ұғым. Заттардың көпшілігі ерітінді күйінде реакцияға түседі. Өнеркәсіпте, табиғатта және күнделікті тұрмыста ерітінділердің маңызы орасан зор. Ерітінділерді білу көптеген заттардың ( сілтілер, қышқылдар, оксидтер, тұздар) қасиеттерін терең түсінуге , алмасу және тотығу- тотықсыздану реакцияларының мәнін айқындауға, химиялық реакциялардың қайтымдылығы және химиялық тепе- теңдік жөнінде білімді дамытуға жәрдемдеседі. Сондықтан деректі және теориялық материалдардан оқушылардың әзірлігі жеткілікті деңгейге көтерілген соң электролиттік диссоциациялану тақырыбы өтіледі.

2. 
   Электолиттер теориясының орта мектеп курсындағы орны және оны оқып- үйренудің методикалық тәсілдері.
   

3. 
   Электролиттік диссоциациялану теориясының негізгі ұғымдарын қалыптастыру.
   

Электолиттердің иондарга ыдырауын қарастырудан оқушылар жасайтын қорытынды: 1) ерігенде немесе балқыған күйінде электролиттердің иондарға ыдырауы электролиттік диссоциация деп аталады; 2) иондарға ыдырау су молекуласының қатысуымен жүзеге асады; 3) иондар су молекуласымен гидраттану реакциясына түседі, соның нәтижесінде гидраттар түзіледі. Мәселен, күкірт қышқылы сумен моногидрат және дигидрат түзеді; 4) диссоциациялану кезінде еритін зат бөлшектерінің арасындағы иондық және полюсті ковалентті байланыстар үзіледі,иондар мен су молекуласының арасында химиялық байланыс түзіледі.

Айтылғандардың негізінде электролиттік диссоциациялану теориясының негізгі қағидалары түсіндіріледі.

1. 
   Электролиттер ерігенде оң және теріс зарядталған иондарға ыдырайды, оң иондар зарядтарының қосындысы теріс иондар зарядтарының қосындысына тең болады.
   
2. 
   « ион » гректің «кезеген » деген мағынаны білдіретін сөзінен шыққан. Иондар- заряды бар атомдар немесе атомдар тобы. Иондар ерітіндіде ретсіз қозғалып жүреді. Тұрақты электр тогын жібергенде оң зарядталған иондар катодқа тартылады, сондықтан катиондар деп аталады, теріс зарядты иондар анодқа тартылатындықтан аниондар делінеді.
   
3. 
   Катодта және анодта электр тоғының әсерінен тотығу және тотықсыздану әрекеттері жүзеге асады.
   
4. 
   Электролиттік диссоциациялану – қайтымды әрекет. Иондардың концентрациясы артқанда иондануға кері әрекет- мольдену жүзеге асады. Электолит ерітінділеріне химиялық тепе- теңдіктің заңдылықтарын қолдануға болады.
   

Электолиттік диссоциациялану теориясы өтілгеннен кейін бейорганикалық қосылыстардың маңызды кластары жөніндегі оқушылардың білімі жаңа сатыға көтеріледі. Қышқылдардың, негіздердің және тұздардың құрамы, құрылысы, номенклатурасы, жіктелуі және қасиеттері жөніндегі білім нақтыланады. Осы кезге дейін қышқылдар құрамына сутегі атомдары мен қышқыл қалдықтары кіретін күрделі заттар делініп келсе, ендігі жерде күрделі зат ұғымы электролит ұғымымен алмастырылады. Сутегі атомы сутегінің ионы немесе протон болып нақтыланады. Ерітіндіде жүретін күкірт қышқылының қалдығы, көмір қышқылының қалдығы, фосфор қышқылының қалдығы, т.б. атаулар сульфат анион, карбонат анион, фосфат анион терминдерімен алмастырылады. Барлық қышқылдарға тән ортақ белгісі – суда ерігенде гидроксоний иондарын түзуі екені ескеріліп, қышқылдарға су ерітінділерінде гидроксоний ионын түзіп диссоциацияланатын электролиттер деген анықтама беріледі. Қышқылдардың жалпы қасиеттері осы ионның болуына тәуелді екендігі алмасу реакцияларының қысқа теңдеулерін жазу арқылы нақтылы түсіндіріледі.

Негіздердің құрамы металл катиондары мен гидроксид аниондардан тұратыны айтылады, сондықтан негіздердің химиялық жалпы аты- гидроксидтер . барлық негіздерге тән ортақ белгісі – суда ерігенде гидроксид аниондарын бөліп шығады. Осы белгісіне қарап негіздерге судағы ерітінділерде гидроксид аниондарын беретін электролиттер деген анықтама беріледі. Негіздердің жалпы қасиеттері түсіндіріледі.

5. 
   Тұздардың ион алмасу реакцияларын түсіндіру.
   

Мәселелік әдіс, әсіресе, тұздар гидролизімен таныстырғанда жиі қолданылады. Тұздардың химиялық қасиеттері қарастырылғаннан кейін тұз ерітінділері индикаторларға қандай әсер білдіруі мүмкін деген мәселе қойылады.

Гидролиз ерітіндідегі тұз иондары мен су иондарының арасындағы алмасу реакциялары. Бұл алмасу реакцияларына а) әлсіз қышқыл мен күшті сілтіден; ә) күшті қышқыл мен әлсіз негізден; б) әлсіз қышқыл мен әлсіз негізден түзілген тұздар қатынасын талдап, бұрынғы білім мен тәжірибе арасындағы қайшылық түсіндіріледі.

Гидролиз- өнеркәсіпте ( спирт өндіру, т.б.), ауыл шаруашылығында ( топырақтың химиялық өңделуі, т.б.), табиғатта ( тұздардың су арқылы шайылуы, т.б.), тірі организмде ( майлардың, көмірсулардың, ақуыздың, т.б. қорытылуы) және тұрмыста жиі жүзеге асатын реакциялардың бір түрі. Сондықтан гидролизді мектептегі химия бағдарламасынан алып тастау жөніндегі ұсыныстар қолдау таппады. Оқушылардың ғылыми және сарамандық әзірлігін күшейту үшін жалпы гидролиз, оның ішінде тұздардың гидролизі жөнінде нақтылы білімі болуы керек.

6. 
   Электролиттік диссоциациялану туралы білімнің дамуы.
   

Электролиттік диссоциациялану теориясынан алған білім оттек топшасын , азот топшасын, көміртегі топшасын негізгі және қосымша топшалардың металдарын оқығанда пайдаланылады. « Бұл материалдарды өткенде « электроит » , « бейэлектолит », « катион », « анион », « иондану », « диссоциациялану », « диссоциациялану дәрежесі », « мольдену »ұғымдары дамытылады, нақтылы мағынаға ие болады. Мәселен, кремний қышқылы суда иондарға ыдырамайды деуге болады, сондықтан ол қышқылдарға тән жалпы қасиеттердің көпшілігін көрсетпейді ( индикаторға әсері, металдармен және металл оксидтерімен әрекеттесуі).

Протон сутегінің электрондық қабығының жоқ ионы, ерітіндіде бос күйінде жүре алмайды, түзілісімен басқа бөлшектердің құрамына кіреді. Протон алмасу арқылы жүретін реакцияларды протолиттік реакциялар, оларға қатысатын заттарын протолиттер деп атайды. Қышқылдар дегеніміз- протонын беретін протолиттер, негіздер протонды қосып алатын протолиттер.

Бақылау сұрақтары.

1. 
   Ерітінділер туралы алғашқы ұғым қашан және қалай беріледі?
   
2. 
   Электролиттік диссоциациялану теориясын оқып үйренудің методикалық тәсілдерін сипаттаңдар.
   
3. 
   Электролиттік диссоциациялану тақырыбын оқытуда жаңашыл мұғалім Н.П. Гузиктің дәріс- семинарлық жүйесінің ерекшеліктерін, тиімділігін негіздеп түсіндіріңдер.
   
4. 
   Иондық теориямен таныстыруда химиялық эксперименттің мәні қандай? Олардың түрлерін, қойылу әдістерін ойластырыңдар.
   
5. 
   Иондық реакциялармен таныстыру, бекіту және қолдана білуге байланысты жаттығулардың түрлерін және мазмұнын анықтайтын қысқаша жазба жазыңдар. Оны осы тарауда баяндалған, химиялық реакциялар тарауында берілген мәліметтермен салыстырыңдар.
   
6. 
   Электролиттік диссоциациялану теориясының тұрғысынан қышқылдар, негіздер және тұздар туралы ұғымның дамуын сипаттаңдар.
   
7. 
   Гидролиз ұғымы проблемалық әдіспен қалай түсіндіріледі?