1-дәріс. Көшбасшы және көшбасшылық түсінігі ХХІ ғасыр көшбасшысы

Тапсырма. Анықтамалық сөздік құрастыру

жүктеу/скачать 77,63 Kb. бет 4/26 Дата 12.12.2023 өлшемі 77,63 Kb. #196421

Бұл бет үшін навигация:

• Дәстүрлі тұжырымдамаға: жеке тұлғалық, мінез-құлық және ситуациялық.

Тапсырма. Анықтамалық сөздік құрастыру. ДӘРІС-2. Заманауи және дәстүрлі көшбасшылық теориялары Басшы мен көшбасшы Көшбасшы – ежелгі заманнан бері адамзат қоғамымен бірге жүретін құбылыс. Кез-келген қоғамда оның тұтастығын сақтау үшін көшбасшы қажет. Көшбасшы – қоғам үшін ең маңызды шешімдер қабылдау құқығын мойындайтын адам. Көшбасшы және көшбасшылық сөздері синоним болғанымен әлеуметтік, саяси және психологиялық тұрғыдан мағынасы әртүрлі. 1) Көшбасшы, тіпті оны сырттан біреу ұсынған болса да, мойындайды, қабылдайды, соңында өзі басқаратын топ сайлайды. Осы тұрғыдан алғанда, көшбасшы әрқашан «төменнен», азды-көпті демократиялық жолмен ұсынылады. Басшы, керісінше, «жоғарыдан» тағайындалады, бір жолмен таңдалады. Бұл тағайындау саяси немесе әкімшілік сипатта болуы мүмкін, қарамағындағылар оған деген көзқарасын әртүрлі тәсілдермен білдіруі мүмкін, кейбір жағдайларда тіпті оны мойындамауы мүмкін. Бірақ ондай жағдайда «жоғарыдан» басқа кандидат тағайындалуы әбден мүмкін. Басқаша айтқанда, көшбасшылықты төменнен жоғары бағытталған вектор ретінде сипаттауға болады; ал басшылық қарама-қарсы бағыттағы вектор; 2) топтағы тұлғааралық қатынастарды көшбасшы реттейді деп есептелсе, басшы – әлеуметтік ұйымның бір түрі ретінде топтың ресми қарым-қатынасын реттейді; 3) басшы (менеджер) бағыныштылармен өзара әрекеттесуін фактілер негізінде және белгіленген мақсаттар шеңберінде құрады. Көшбасшы адамдарды шабыттандырады және қызметкерлердің ынтасын оятады, оларға болашақ туралы көзқарасын жеткізеді және олардың жаңашылдыққа бейімделуіне көмектеседі. 4) менеджерлер мақсаттарға қатысты пассивті позицияны ұстанады. Көбінесе олар басқа біреудің мақсаттарына сүйенеді және оларды өзгерту үшін пайдаланбайды. Көшбасшы, керісінше, өз алдына мақсат қояды және оны адамдардың іске деген көзқарасын өзгерту үшін пайдаланады. 5) менеджерлер өз іс-әрекеттерін егжей-тегжейлі және уақытында әзірлеуге бейім, ұйымдық тиімділікті сақтау үшін қажетті ресурстарды тартуды және пайдалануды жоспарлайды. Көшбасшылар болашаққа деген көзқарасты және оған операциялық мәліметтер мен тәртіптерге араласпай-ақ оған қалай жетуге болатынын әзірлеу арқылы қол жеткізеді. 6) көшбасшылық өздігінен пайда болса, басшыны тағайындау процесі өздігінен жүрмейді; 7) басшылықпен салыстырғанда көшбасшылық тұрақты емес, көп жағдайда топтағы көңіл-күйге байланысты; 8) бағыныштылардың басшылығында көшбасшының қолында жоқ, әртүрлі жазалаудың белгілі бір жүйесі болады; 9) көшбасшының ауқымы, негізінен шағын топ, басшының ауқымы – кеңірек әлеуметтік жүйе; 10) басшының шешім қабылдау процесі күрделі және көптеген жағдайлармен байланысты болады, ал көшбасшы неғұрлым тікелей шешім қабылдайды; 11) басшылыққа қарағанда, көшбасшылық ұйымда бағыныштылардың емес, артынан ерушілердің болуын көздейді. Сәйкесінше, басқарудың дәстүрлі көзқарасына тән «басшы-бағынушы» қатынасы «көшбасшы-еруші» қатынасымен ауыстырылады. Сонымен қатар, көшбасшылар көшбасшылық көзқараста көрсетілген өз көзқарастары мен идеяларын түсінетін және бөлісетін адамдарды таңдайды. Көшбасшылар қызметкерлердің қажеттіліктерін, олар қабылдайтын құндылықтарды және оларды қозғайтын эмоцияларды ескереді. Көшбасшылар эмоциялар мен интуицияларды қолдануға бейім және әрқашан өздерінің ізбасарларында махаббат пен жек көру сияқты күшті сезімдерді тудыруға дайын. Көшбасшылар үнемі мәселенің жаңа және күрделі шешімдерін әзірлейді. Ежелгі тарихшылар да көшбасшылыққа қызығушылық танытты. Олар саяси көшбасшыларға тарихты жасаушылар деп санап, оларға басым көңіл бөлді. Саяси көшбасшылықтың алғашқы тұжырымдамалары 19 ғасырдың аяғы мен 20 ғасырдың басында тұжырымдалды. Саяси көшбасшылықтың мәні туралы ғалымдардың арасында әр түрлі пікірлер бар. Көшбасшылық биліктің бір түрі ретінде жіктелетін көзқарастар бар. Басқалары көшбасшылықты шешім қабылдаумен байланысты басқарушылық мәртебе деп түсінеді. Саяси көшбасшылық сонымен қатар бәсекелестік күресте көшбасшылар өздерінің бағдарламаларын көшбасшылық лауазымдарға ауыстыратын кәсіпкерлік ретінде қарастырылады. Көшбасшылыққа деген қызығушылық ерте заманда пайда болды. Көшбасшылық феномені ғасырлар бойы көптеген зерттеушілердің ойландырып келеді. ХХ ғасырдың басында басқарушылық зерттеле бастады. Басшылық пен көшбасшылық зерттеу нысанына айналды. 1930-1950 жылдары жүйелі негізде бірқатар ауқымды зерттеулер жүргізілді. 1970 жылдардан бастап көшбасшылықты зерттеуге қызығушылық одан сайын арта бастады, оған Дж.Мак Грегор Бернс, Р.Такер, Б.Келлерман, Дж. Пейдж еңбектерінің пайда болуы дәлел. Көшбасшылық мәселесін зерттеу көшбасшыларды іріктеу мен қалыптастыру әдістерін әзірлеу үшін қажет. Көшбасшы мақсат қоя білуі қажет және мақсатқа жету құралдарын, бақылау әдістерін анықтауы керек. Көшбасшылықтың табысты жұмыс жасауы көбінесе басшының ұжымның пікірін басқара білуіне байланысты. Қалай болғанда да, «басшылық» және «көшбасшылық» ұғымдары түбегейлі әркелкі: әлеуметтік, саяси және психологиялық мағынаға ие. Саяси көшбасшылықтың ең көп таралған теориялары – тұлғаның қасиеттері туралы теориялар, тұлғаның ситуациялық теориялары. «Қасиеттер теориялары» биолог Ф. Гальтонның әсерінен пайда болды, ол көшбасшылықты тұқым қуалаушылық негізінде түсіндірді. Бұл теория саяси көшбасшыны оны басқа адамдардан жоғары қоятын және оған билікте тиісті орынды иемденуге мүмкіндік беретін ақсүйектік қасиеттердің тасымалдаушысы ретінде қарастырады. Америкалық ғалымдар (Э. Богдарус, К. Бирд, Э. Вятр, Р. Строгилл және басқалары) лидердің ондаған қасиеттерін анықтады: зеректік, ерік-жігер, бастамашылдық, көпшілдік, әзіл сезімі, ынта, сенімділік, ұйымдастырушылық қабілет, достық, т.б., уақыт өте келе зерттеушілер анықтаған ерекшеліктер жалпы психологиялық және әлеуметтік сапалардың жиынтығымен сәйкес келе бастады. Алайда көптеген ұлы көшбасшыларда бұл жиынтықтың барлық қасиеттері болмаған. Көшбасшылықтың екі түрі бар: шағын топтарда жүзеге асырылатын бетпе-бет көшбасшылық және алыстағы көшбасшылық немесе лидерлік көшбасшылық. Бірінші жағдайда, процестің барлық қатысушылары бір-бірімен тікелей әрекеттесу мүмкіндігіне ие, ал екіншісінде олар жеке таныс болмауы мүмкін. Екінші жағдайда, көшбасшының таптырмас атрибуты оның беделді позицияда болуы керек. Бірақ топтағы бейресми көшбасшылық көшбасшылық функцияларды орындауға дайындық пен қабілеттілікті, сонымен қатар оны мойындауды және қоғам мүшелерінің көшбасшылық құқығын көрсетеді. Көшбасшылық – жеке адамның басқа адамдарға шешуші сәтте әсер ету, олардың іс-әрекеттерін ұйымдастыру және бағыттау қабілетінің көрінісі. Көшбасшы – топтың барлық басқа мүшелері өз мүдделеріне әсер ететін және бүкіл топ қызметінің бағыты мен сипатын анықтайтын ең жауапты шешімдерді қабылдау құқығын мойындайтын адам. Кез келген топта басшы және көшбасшы болады. Ол ресми түрде тағайындалады немесе қандай да бір қызметтік лауазымды атқармауы мүмкін, бірақ ұйымдастырушылық қабілетінің арқасында ұжымды іс жүзінде басқара алады. Басшы ресми түрде, сырттан тағайындалады, ал көшбасшы «төменнен» ілгері шығады. Көшбасшы ізбасарларына бағыт-бағдар беріп, жетелеп қана қоймайды, сонымен бірге оларды өзінің артынан жетелегісі келеді, ал ізбасарлар көшбасшының соңынан еріп қана қоймай, оның соңынан ергісі келеді. Зерттеулер көрсеткендей, көшбасшының білімі мен қабілетін адамдар әрқашан басқа топ мүшелерінің қасиеттерінен әлдеқайда жоғары бағалайды. Басқару теориясында көшбасшылықтың дәстүрлі және заманауи тұжырымдамалары бар. Дәстүрлі тұжырымдамаға: жеке тұлғалық, мінез-құлық және ситуациялық. Жеке тұлғалық концепция бойынша көшбасшының белгілі бір қасиеттері болуының нәтижесінде, ол басшыға дейін көтеріледі. Көшбасшыға келесі психологиялық қасиеттер тән: өзіне деген сенімділік, өткір ақылдылық, күшті ерік, белсенділік, табандылық, шешімділік. Көшбасшылықтың мінез-құлық концепциясы көшбасшының артынан ерушілердің мінез-құлқын басқару бөлігі ретінде қабылдайтын белсенді практикалық әрекеттерге негізделген. Мұндай әрекеттердің қатарына жауапкершілікті бөлу, қарамағындағыларға талап қою, мадақтау немесе сынау, үйлестіру және т.б. жатады. Дегенмен, нақты топтарды талдаудың көрсетуінше, кейде жоғарыда аталған қасиеттер мен қабілеттерге ие емес адам көшбасшыға айналады, ал екінші жағынан, адам бұл қасиеттерге ие бола тұра, бірақ көшбасшы бола алмайды. Көшбасшылықтың ситуациялық теориясы пайда болады. Оған сәйкес көшбасшы топта белгілі бір жағдай туындаған кезде осы топ үшін аталған жағдайды оңтайлы шешу үшін қажетті қасиеттерге, қабілеттерге, тәжірибеге ие тұлғаға айналады. Көшбасшыны анықтау жағдайдың спецификасына байланысты. Жағдай тұрақтанғаннан кейін мұндай көшбасшы әдетте басшы қызметінен кетеді. Көшбасшылықтың қазіргі концепциялары дәстүрлі көзқарастардың элементтерін және жаңа тұжырымдарды да байланыстыруға тырысуда. Сондай-ақ заманауи концепцияда үш ұғым бар: атрибутивтік, харизматикалық және түрлендіруші. жүктеу/скачать 77,63 Kb. Достарыңызбен бөлісу: