1 фантастика жанрыныњ типологиясы

Бірақ та Америка континентінде фантастика одан көш бұрын туған болатын. Олардың ішінен «әп» деп ауызға Эдгар По түссе керек. По – ғылым мен техниканың келешегі жөнінде ұтымды-ұтымды пікір айтқан жазушы «Ганс Пфалль деген біреудің өте таңғажайып уақиғалары» повесінің авторын Жюль Верн «адам құбылыстарының дана ақыны» атаған.

Хьюго Гернсбектен көп бұрын қазірде ұмытылып бара жатқан американ жазушысы Эдвар Хейл де қалам тартқан. Оның 1869 жылы жүзеге шыққан «Кірпіштен қаланған Ай» деген әңгімесінде өте қуатты катапультаның көмегімен орбитаға шығарылған Жердің жасанды серігі суреттеледі. Одан кейінірек, 1894 жылы Фламмарион әсерімен Джон Джекоб Эстор «Басқа әлемдерге саяхат» деген роман жазып шықты. Мұндағы бір қызық нәрсе – Герберт Уэллстың «Айдағы алғашқы адамдар» романындағы ғылыми-фантастикалық идеядан көп бұрын антигравитацияның күшін әңгімелеген. Эстордың планета аралық энергетикалық кемесінің қозғалысы планеталардан тебіліп ұшуға негізделген. Юпитер мен Сатурнда роман қаһармандарының бастарынан кешкен таңғажайып уақиғаларын айтумен қатар, автор 2000-жылғы Жердің суретін береді. Инженерлер Жердің осін зор гидротехникалық аспаптармен «түзеткенге» ұқсайды.

Бұл кітаптан алты жылдай бұрын жарық көрген Эдвард Белламидің «Кейінге көз тастау» (екінші аты «Жүз жылдан кейін») романы да ел арасында кең тараған болатын. Өзінің қаһарманы Джулиан Уэстті летаргиялық ұйқыдан автор 2000-жылы оятып алып, Бостан қаласына апарады. Мемлекеттік бақылаудың қоластына іліккен монополиялық трестер социалистік негізде ұйымдасқан «бір ірі іскер корпорацияға» айналған. Мұнда барлық азаматтар еңбек етуі тиісті. Жұмысшы күші өнеркәсіп қажетіне қарай бөлінген. Мамандығы мен машықтығына қарамастан барлық жұмысшыларға жалақы бірдей төленеді... Белламидің утопиясы мұндай социализмге жұмысшылардың қолын оп-оңай жеткізе салады.

1890 жылы Игнатиус Донелли деген лақап атпен «Цезарь колоннасы» атты фантастикалық роман жазған Эдмунд Буагильбер де Беллами тәріздес пролетариаттың революциялық күресін жоққа шығаруға тырысты. Бұл ғұрыптас фантастикалық шығармаларды біздер «антиутопия» тобына жатқызамыз.

Америка фантастикалық әдебиетінің санатына Марк Твеннің «Король Артурдың сарайындағы янкиін» және Джек Лондонның әлеуметтік-фантастикалық романы «Темір өкше», сондай-ақ «Адам-атаға дейін», «Алқызыл індет» повестерін де шығарып тастаған зор қате болар еді.

ХХ ғасырға дейінгі американдық ғылыми фантастикада қалам тартқандардың саны осылармен шектеліп қалмаса керек. Біз тек қана ең басты-басты, ауыз толтырып айтуға тұрады-ау дегендерін атап өттік. Ал американ фантастикасы кейінгі жарты ғасырда мейлінше шарықтап өсті.

Дүние жүзінің едәуір жеріне аты жайылған ХХ ғасырдағы американдық тұңғыш фантаст Эдгар Райс Берроуз боп саналады. Оның алпысқа тарта романы бар. Олардың жиырма үшін елге әйгілі Тарзанның басынан кешкендеріне арналған, оны – Марс, төртеуі Шолпан планеталарындағы уақиғаларды әңгімелесе, қалғандары Жер асты, Ай жөнінде сөз қозғайды. Ну орманның иесі Тарзан тәрізді Джон Картер-Марста, Корсон Непир Шолпанда сайран салады. Тарзанның жасағандарына ұқсас олардың қылықтары планетааралық кемелер, түрлі автоматты аспаптар, сәулемен ататын пистолет, Марста атмосфера өндіретін ауа фабрикасы ғұрыптас ғылым мен техника элеметтерімен «безендірген».

Американ фантастикасын әңгімелегенде, «космос операсы» мектебін атай өтпеген жөн болмас еді. «Космос операсы» 20–30 жылдары өзінің гүлдеп өсу шегіне жетті. Осы кездегі оның белді өкілдерінің бірі – Эдвард Эльмар Смит. «Ленсмендер» және «Скайлар» деген екі сериялы космостық таңғажайып романдардың авторы өзінің мамандығы химик әрі философия докторы болғандықтан, оның қиялдары ғылыми жаңалықтарында, Берроузға қарағанда, анағұрлым нанымды дүниелер бар еді. Қаһармандары көршілес Галактикаларға да қол созатын Смиттің негізгі идеясы – Әлемнің саналы тіршілік иелерінің арасындағы жақсылық пен жамандықтың арпалысы. Кибернетика дүниеге келместен бұрын алғашқылардың бірі боп Э. Э. Смит бүкіл Галактикада тәртіп орнатуға тиісті алып машина-робот жөнінде идея айтты.

Фантастика саласында осы тәріздес ковбойлық, детективтік характері басым шығармалардан құрылып, «космостық опера» деп аталған ағымның өріс алуына Берроуздың романдары тікелей септік жасап, негізін салды десе де болғандай.

«Космос операсы» мектебінің тағы бір өкілі – Кларк Аштон. Оның «Ән салғыш жалынның қаласы», «Андромеда тұтқындары», «Гүл-әйелдер» тағы басқа осы тәріздес романдарының атының өзі-ақ бірталай нәрселерді аңғартса керек.

Жүздеген роман, повесть, әңгімелердің авторы Эдмонд Гамильтон осы айтылмыш ағымда едәуір еңбек етті. Онан кейін әдебиет әлеміне енген «Джон Тейн» деген лақап атпен жазған математика профессоры Эрик Темпл Белл «космос операсына» жаңа бағыт береді. Алайда замана жағдайына байланысты «космос операсы» мектебі 40-жылдарды бірінші қатардан кейінге ысырылып қалды.

Екінші дүние жүзілік соғыс фантастиканың өсуін тежеп тастады. Соғыстың аяғын ала бере ғылымның бір жаңалығы Хиросиманы сорлатты. Тарихтың осы бір қара беті фантастикада да әсер қалдырмай қойған жоқ. Көптеген фантастар өмірдің келешегіне ғылымның келешегіне күдіктене, түңіле қарайды. Енді жазушылар «космос операсына» тән жеңіл-желпі, көңіл көтерерлік нәрселерді жазуды сирете бастады. Әрбір есі бар жазушы Жер планетасының алдында тұрған байсалды мәселелерді байыпты ойлануға көшті. Бұдан бір себеп – фантастикаға белді-белді ғалымдардың келуінен болса керек: бұдан бірнеше жыл бұрын АҚШ-та оқушылардың пікірін білуге арналып өткізілген зерттеу нәтижесінде фантастикалық әдебиетпен ғылым мен техника адамдарының 35 процентке жуығы айналысатыны анықталған.

Соғыстан кейінгі дәуірдегі американ фантастикасында алғы сапқа Рэй Бредбери мен Айзек Азимов бастаған бір топ тәуір жазушыларды қоюға болады. Олардың ішінде Пол Андерсон, Роберт Хайнлайн, Теодор Старджон, Джеймс Блиш, Роберт Шекли, Клиффорд Саймак, Мюрей Лейнстер, Альфред Ван Фогт, Сирил Корнблат, Фредерик Пол, Сирег де Камп, Артур Порджес, Мак Рейнольдс, Эрик Франк Рассел, Генри Каттнер, Филипп Жозе Фармер, Фредерик Браун, Фринц Лейбер, Джек Уильямсон бар. Бұлардың кейбіреулеріне өздеріне тұрақты қимыл сферасын тапқан сияқты. Мысалы: Лейнстер космостық приключениеге құрылған сюжеттерді көбірек қалайтын болса, Дейбер уақыт заңының бұзылуынан туатын фантастикалық туатын уақиғаны жазуды ұнатады. Каттнер сыртқы эффектіге көбірек назар аударып, қызықты фабулалар табуға машақтанып алған. Ал Фредерик Пол оқушылардың назарын өз қаһармандарының ішкі жан дүниесіне енгізуге талпынады. Сондай-ақ... Сол американ фантастарының әрқайсысының қай саланы қалайтынын тізіп айта берсе, ол өте ұзақ мақалаға айналып кетуі сөзсіз. Біз болсақ, журнал оқушыларының сұрағына орай, Америка Құрама Штаттарының топырағына туып жатқан фантастикалық шығармаларымен жалпылай таныстыру ойдамыз.

Атақты американ сыншысы Альфред Бестер фантастиканың барлық талап-тілектеріне ойдағыдай жауап беруі үшін фантаст-жазушының бойында «Хайнлайнның драмалық ерлігі, Старджонның гуманизмі, Шеклидің әсемдігі, Блицтің әділдігі, Азимовтың энциклопедиялық энтузиазмы, Фармердің батылдығы және Бредберидің асқақ стилі» болғанын қалайды.

Американ фантастикасының қазіргі халін шолып шығу үшін сыншы А. Бестердің таңдап алған фантастарының бірнешеуінен мәлімет бергеніміз дұрыс шығар. Өйткені сыншы американ фантастарының нағыз қаймақтарын атап өткен.

Теодор Старджонның шын аты – Эдуард Хамильтон Уолдо. Оның тұңғыш романы – «Адамнан да көп» – 1954 жылы жарық көрді. Кейінірек «Мүлгіген асыл тастар» деген новеллалар сериясының негізінде 1957 жылы «Синтетикалық адам» романын жазды. Оқушы жұртшылыққа олардан да басқа «Үйге апарар жол» новеллалар жинағы кеңінен таныс.

Ал Айзек Азимов жөнінде оқушылар молырақ білетін болса керек. Биохимия профессоры, жұрт жақсы көретін бірнеше оқулықтар мен ғылыми-көпшілік кітаптардың авторы. Поль Френч деген лақап атпен балалар жөнінде де қалам артып қояды. Оны оқушы қауымға көбірек ұнағаны – «Мен, робот» деген новелллар сериясы. Сонымен қатар «Болат үңгілер», «Жалаңаш күн», «Кеңістік ағысы», «Аспандағы ұсақ тас», «Шаң тәріздес жұлдыздар», «Жаңғыру» романдарын да жұрт сүйсініп оқиды.

Біздің оқушылар білетін бір американ фантасы – Роберт Шекли. Ол әсіресе әзіл, сықақ жанрын көбірек пайдаланады. «Мәңгілік корпорациясы», «Шексіздік арқылы саяхат» романдары – сәтті шыққан дүниелер. Бізде аударылған ондаған әңгімелерінің өзі жұрьшылықты өзіне баурап тартып алып үлгерді.

Американ фантастарының алғашқы бестігіне кіретіндерінің бірі – Клиффорд Саймак. Висконсин университетінде журналистік мамандық алған. Сайман фантастика жанрында көптеген дүниелер беріп тастады. «Күнді құрсаулайтын сақина», «Уақыт – қарапайым ғана нәрсе», «Бекетші станция» романдары мен «Кең-шалқар аула» повесі таңдаулы фантастикалық шығармалардың санатына енді.

Біздің баспасөзде американ фантастарының ішінен ең кең танымалы болғаны – Рей Бредбери. Ол, сөз жоқ, дүние жүзіндегі маңдайалды фантастарының бірі. Оның он бестен астам кітаптары, жүзден аса әңгімелері бар. Бұл тек фантастика саласында жазғандары – «Марс хроникалары» атты новеллалар циклі. «Фарангейт» бойынша 451 романы. «Сүйкімсіз қонақ» повесі, «Бақыт машинасы» жинағы.

Американ фантастикасының осыншама өсіп, өркен жаюына бір себеп – оларды ғылыми-фантастикалық шығармаларда ғана жариялап отыратан жеке журналдар шығып тұрады. Осы шолуды бастарда алғаш атаған фантаст – Хьюго Гернсбектің өзі – 1926 жылы Америка тұңғыш «Қызықты уақиғалар» атты фантастикалық журнал ашқан-ды. Ол қазірге дейін бар. 1938 жылы фантастикалық журналдар саны – бесеу, 1939 жылы – он үш, ал бір жылдан кейін жиырмаға жетті. Осыншама мүмкіншілігі бар жерде сан салалы фантастика тумасын ба!

Міне, біз сіздермен бірге Америка фантастикасын қысқаша шолу жасап шықты.