1 фантастика жанрыныњ типологиясы

Енді социалистік елдердегі фантастика әдебиетінің туындылары турасында сөз қозғамақпыз. Социалистік мемлекеттер фантастикасындағы ортақ екі қасиет бар. Бірі – келешектің гуманизмін жырлау, екіншісі – кез келген ғылымдағы батыл гипоиезаларды қолдау.

Фантастика глобусын айналдыра отырып, социалистік мемлекеттердің үстіне келгенімізде, ең әуелі Польшаның территориясына тоқтауды ойладық. Бұған бір себеп – қазіргі поляк фантастары соңғы он-он бес жыл уақыттың ішінде-ақ маңызды-маңызды едәуір дүниелер беріп тастады. Социалистік қоғам орнаған мемлекет өз ішіндегі бай фантазияның қаулап өсуіне түрткі болды. Жаңа жанрға жанашырлар табылып, солар темір қанат жас әдебиеттің өсіп, өркен жаюына көп еңбек сіңірді. Ол интузиастардың ішінде бірінші ғып Станислав Лемді атау керек болар. Лемнің аты қазірде өз мемлекеті территориясынан асып шығып, дүниежүзілік масштабтағы жазушы есебінде мойындалып кетті. Сондықтан да бұл жолғы әңгімемізді Лемнің творчествосымен таныстырумен бастағанды қол көрдік.

Польшадан гөрі біздің елімізде көбірек ауызға алынып жүрген атақты поляк жазушысы Станислав Лем 1921 жылы Львовта туады. Ұлы Отан соғысы кезінде өз елін азат етушілердің тобына қосылады. Соғыстан кейін медицина институтын бітіреді. 1946 жылдан бері қарай Краков қаласының тұрғыны. Станислав Лемнің алғашқы романы – «Жоғалмаған уақыт» – Польшаны оккупациялаған жылдардағы интеллегенция тақырыбына арналған. Роман 1955 жылы жарық көреді. Өз оқушыларын осы роман және он шақты әңгімелерімен реалист есебінде көрініп, танымал боп қалған Лем кенет «Астронавтар» деген ғылыми-фантастикалық роман жазып шығады. Оның соңын ала «Магеллан бұлты» романы «Сезам», «Жұлдыз күнделгі», «Альдебараннан келгендер», «Эдем» әңгімелер жинақтары дүниеге келді. Оқушы қолына «Солярис», «Жұлдыздардан оралу», «Роботтар кітабы», «Жеңілмес», «Робот ертегілері» кітаптары тиді. Таяу арада поляк оқушылары оның тағы екі жинағымен – «Аңшылық» және «Кибериада» танысуға мүмкіндік алды. Қысқасы, аз уақыттың арсында осыншама шығармалар беріп тастаған фантастар біздің заманымызда кем де кем. Оның үстіне Станислав Лемнің уытты, сатиралық тілімен шебер берілгенде қандай бір талғампаз оқушыны болса да өзіне баурап алады.

«Кейде ерлік романтикасына толы, кейде кереметтей юмормен көз тартып тұратын Лемннің повестері мен әңгімелері қызықты оқылады, оны оқымай жаба салу өте қиын. Бірақ та оны тек қызықтыру үшін ғана жазылған нәрсе санай алмайсың: Лем әрқашанда әйтеуір бір есебін тауып, оқушы алдына күрделі ғылыми, философиялық, моральдық проблемалар қояды... Менің ойымша, Лем кітаптарының тағы бір қызықтылықтысы – оның геройлары өзінің кәсіптері бар, жетіспей жатқан кемістіктері бар кәдімгі, қарапайым адамдар, сонысымен де оқырманға жақын, түсінікті», – дейді КСРО ұшқыш-космонавы Герман Титов.

«Келешек жөнінде кітап жазып шығу үшін жалғыз жазушылық талант жетімсіздік қылады, ол үшін үлкен ой мәдениеті, қазіргі заман ғылымдарының проблемаларын кең түрде білу керек», – дейді фантастика проблемасын зерттеуде көп үлес қосқан Кирилл Андреев. Осындай міндетті атқарып шыға алады С. Лемнің шығармалары.

Польшаның фантастика жанрын көркейтуге ат салысып жүрген тағы бір жазушы – Кшиштоф Борунь. Фантастикаға ол журналистика арқылы келген. Алғашында астронавтика мен кибернетика жөнінде ғылыми-көпшілік кітаптар мен мақалалар жазып жүреді. 1953 жылы А. Трепкамен бірігіп жазған «Құрыған келешек» деген романы жарық көреді. Олар 1956 жылы «Проксима», 1959 жылы «Космостағы бауырлар» романдарын шығарады. Мұнан кейін жеке өз басы «Антимир» ғылыми-фантастикалық әңгімелер жинағын береді. Соңғы кездері оқушылар оның ондаған әңгімелері мен «Тозақтың сегізінші шеңбері» повесімен танысты.

Лемнің туындыларындағы негізгі принциптерді дәстүр есебінде тұтып жүретін жастар да Польшаның фантастикалық әдебиетінен көріне бастады. Солардың бірі – Конрад Фиалковский. Қазіргі көптеген фанатстар сияқты Фиалковский де әдебиетке ғылым арқылы енді. Дәлірек айтқанда ол ғылымда да, әдебиетте де жемісті еңбек етуде. Ол Варшава политехникалық институтының санды машиналар конструкторлау кафедрасында ғылыми қызметкер. Ал оның әдебиеттегі қимылын қазіргі дүркіндік баспасөзде жиі көрініп жүрген фантастикалық әңгімелері мен «Мир» баспасынан шыққан «Бесінші өлшем» жинағын оқығандар жақсы біледі.

Конрад Фиалковскийдің әңгімелерін шартты түрде «техникалық» фантастика саласына жатқызуға болады. Олардың басым көпшілігінде философиялық, әлеметтік, морольдық мәселелерден гөрі, техникалық мәселелер жиі айтылады.

Польшаның екінші бір жас фантасы – Мацей Кучинский оған қарама-қарсы бағыттағы жазушы. «Ошақ алдындағы робот әжейі» фантастикалық новеллалар жинағы соған дәлел бола алатын сияқты. Жас автор өз шығармаларын ғылыми проблемалармен, ғылыми терминдермен көз қамастырып қойғысы келмейді. Кучинский өз әңгімелерін қалам ұшымен жеңіл-желпі сыза салған сияқты. Геройлар мен ситуацияларының тек қана нобайы сызылып қойылғандай. Осындай әдісімен, «кел, оқушым, екеуіміз қалғанын бірге ойласайық» деп жарысқа шақырып тұрғандай. Мұның бір жақсы жері – оқырман қиялын да өзімен қатар ерте жүріп, шыңдауға септігін тигізеді.

Мацей Кучинскийдің мәнерінен бір байқалатын нәрсе – Станислав Лемге тән иронияны жас жазушы да өзіне жолдас етіп алған. Бұл турасында С. Ларин былай дейді: «М. Кучинскийдің әңгімелерін бір жағынан ирониялық эсселер деуге де болады. Ал ирония тіпті де абыржудың белгісі емес, қайта ол көп сенімнің, күштің куәсі».

Міне, осылардан басқа да Польша топырағында туған фантастар болғанымен, олар совет оқушысына таныс болмағандықтан, оның үстіне өз әдебиетінде пәлендей бір із салып жүрмегендіктен, олар турасында әңгіме қозғауды дұрыс деп таппадық.