1 Жас ұрпаққа тәрбие ж/е білім берудегі Қаз/н тарихы курсының маңызы мен орны
наймандар керейттержалайырлар улыстары
жүктеу/скачать 321,5 Kb.
|
анара тарих шпоры (2)
- Бұл бет үшін навигация:
- 14. Қыпшақ хандығы шаруаш. Және қоғамдық құрылысы.
- 15. Әл-Фарабидің ғылыми мұралары.
- 18. Ақ Орда шаруашылығы және қоғамдық құрылысы.
- 19. Ноғай хандығы шаруа. Және қоғ.құр.
- 20. Моғолстан шаруа. Және қоғ. Құр.
- 21. Әбілхайыр. Хандығы (Көшпелі өзбектер мемлекеті).
- Қазақ хандығының құрылуы.
- 24. XY ғ. Соңғы үштен бірі мен XYI ғ. Бір. Жарт. Қазақ хандығы.
- 25. 16 ғ екінші жартысындағы Қазақ хандығы .
- 26. 17 ғ. Қазақ хандығы.
- 27. 16-17 ғ. Қазақтардың шаруашылығы мен мәдениеті.
- 28. Жеті – Жарғы – қазақ халқының заңдар жинаңы.
- 29. 18 ғ. басындағы Қазақстанның әлеуметтік экономикалық ж/е саяси жағдайы.
- 30. Ақтабан шұбырынды *.
- 31.Кіші жүз бен орта жүздің Рессей империясының бодандығын қабылдауы.
- 32 Патшалық Ресейдің 18 ғ Қазақстандағы отарлау саясаты.
| наймандар керейттержалайырлар улыстары.
Тайпалардың орналасуы: Бұл тайпалардың мемлекет болып құрылуы Орталық Азияның шығысында Қазақстанмен шектес Монғолия аумағында қалыптасқан. Негізгі мекендеген жерлері – Монғолияның орта және батыс аудандары. Х ғасырдан бастап бұл тайпалар Қазақстан өңіріне қоныстана бастады. Наймандар: Жазба деректерде ҮІІІ ғасырда «сегіз тайпа» бірлестігі Орхон өзені мен Алтай тауының аралығында өмір сүрді. Монғолша «найман» «сегіз» дегенді білдіреді. ХІІ ғасырдың екінші жартысында мемлекеттің аты шығып, орталығы Орхон өзені бойындағы Балықты қаласы болған. Найман мемлекетінің саяси тарих:1160-1203 Наркеш Дайын хан болды.1201 қырғыз, меркіт, найман т.б. Тайпалар құрылтайға жиналды. 1204 Монғол ханы Даян ханға қарсы жорыққа шығып, оны біржолата жеңді. Керейттер: Жазба деректерде бұл тайпалар Орхон, Керулен, Селенгі, Аргун өзендерінің бойында тұрған. Тайпаның аты Керлин (Керулен) өзені бойында қоныстанғандықтан керілер деп аталған. Керейт мемлекетінің шарықтау кезеңі Х-ХІІ ғасырда Маркус пен баласы Құршақұз хандар кезі болды. 1202 жылы — Керейт билеушісі Торы мен Шыңғысхан өзара жауласып, Шыңғысхан керейттерді жаулап алды. 1203 жылы — монғолдар шапқыншылығынан кейін Керей мемлекеті құлады. Жалайырлар: Монғол шежіресінде жалайырлар Селенгі, Хилок өзендерінің бойында, Орхон өзенінің жоғарғы ағысында, Қарақорым таулы қыратында өмір сүрген. Жамұқа 1201 жылы Аргун өзенінің бойында құрылтай шақырып өзін «гурхан» жариялап таққа отырады. Қоғамдық құрылысы: Хан сайлады Мыңбасылар мен түменбасыларды шербиді (Ондық, жүздік, мыңдық, (ұлыстардың ішкі істерін түмендерге бөлінді) басқарды) Шаруашылығы: найман, керей, жалайыр тайпалары негізінен мал шаруашылығымен айналысқан. Керейттер жылқыны көп өсірген. 14. Қыпшақ хандығы шаруаш. Және қоғамдық құрылысы. Атауы ең бірінші рет 760ж. ежелгі түріктің руникалық ескерткіштерде. Қимек, қыпшақ және қуман тайпалары бұрын жайлаған жерді әскери саяси жетекшілік қыпшақ хандары алады. Ақсуйектер әулеті оңтүстік және батыс бағытта белсенді қимыл әрекеттерге кіріседі. Орта азия және Оңт.Шығыс Еуропа мем. Байланыста болады. Олар өз құрамына түрік тілді кимек, қуман, ежелгі башқыр, оғыз тайпаларымен бірге, иран тілді этникалық қауымдарды. Қыпшақтардың мем. Құру ісіне қаңлылардың көптеген тайпалары қатысқан. Олар Қазіргі Қаз. Шығ.Алтай мен Ертістен бастап, Еділ мен Оңт. Оралға дейін, Балқашқа дейін кең терт. Өкімет билігі мұра болып әкеден балаға қалдырылып отырған. Хандар шығатын әулеттік у ел-бөрілі екен.Қоғамы әлеуметтік және жіктік жағынан да тең болмаған. Мүліктің теңсіздіктің негізі малға жеке меншік болып табылады. Негізгі байлық жылқының саны. Кейбіреулердің байдардың жылқысының саны оң мыңға жеткен және одан да көп болған. Ал тікелей мал бағып, бар ризықты өндіріп жүрген малшылар безбеннің екінші басында тұрған. Қоғамның қатардағы мүшелерінің басым көпшілігі еркін де ерікті болған. Бірақ өзі де, дүние мүлкі де өзінен әлдеқайда әлуетті туысқаннын қарауына өткендіктен, сол дәулетті жақынына тәуелді болған.Сөйтіп, қыпшақ хандығы қалыптасқан, ертефеодалдық мемлекет болды, ол көнетүрік мемл. Дәстүрін дамытып, жалғастырды. 15. Әл-Фарабидің ғылыми мұралары. Әбу Наср әл-Фараби ,Әбу Наср Мұхаммад ибн Тархан ибн Узлағ әл-Фараби (870,Отырар каласы-950,Сирия, шам)- қыпшақ даласынан шыққан ұлы энциклопедист ғалым , ойшыл , философ ,математик, астролог, музыка теоретигі. Әскербасының отбасында дүниеге келген.Отырар медресесінде, Шаш, Самарқан, Бұхара, кейін Харрхан, Мысыр, Халеб, Бағдад шаһарларында білім алған. Әбу Наср әл-Фараби – түркі ойшылдарының ең атақтысы, ең мәшһүр, «Әлемнің екінші ұстазы» атанған ғұлама. Оның заманы «Жібек жолы» бойынша қалалардың, оның ішінде Отырардың экономикасы мен мәдениетінің дамуы кезіне дәл келді. Әл-фараби Орта Азия, Парсы, Ирак, араб елдері қалаларына жиһанкездік сапарлар жасап, тез есейді. Ол жерлерде көптеген ғұламалармен, ойшыл ақындармен, қайраткерлермен танысып, сұхбаттасты. Тарихи деректерге сүйеніп айтқанда, 70-ке жуық тіл білген деседі. Өздігінен көп оқып, көп ізденген ойшыл философия , логика, этика, метофизика, тіл білімі, жаратылыстану, география, матиматика, медищина, музыка салаларынан 164 трактат жазып қалдырды. Шығармаларында көне грек оқымыстарының, әсресе Аристотельдің еңбектеріне талдау жасады (Аристотельдің « Метафизика» , «Катигория», «Бірінші және екінші аналитика» сияқты басты еңбектеріне түсіндірмелер жазған) . Арабтың атақты ғалымы ибн Хаукалдің «Китаб әл-масалик уәлмамалик» атты еңбегінде және XIII ғасырда өмір сүртен ибн Халиканның өзінің «Уфиат әл-аианфи әз –заман» атты еңбегінде Әл- Фарабидің арғы таталарының аттары таза түркі тілінде келтірілген. Болашақ ғалым алғашқы сауатын туған жерінде өз тілімен ашса да, 12-16 жас шамасында керунге ілесіп, білім іздеп, Бағдадға кетеді. Әл - Фараби дүниеге келгенге деін 126 жыл бұрын түркілердің үлкен мәдени орталығы болған Фараб қаласы бейбіт жолмен Ислам дінін қабылдған . Отырарда ол кездегі санасы ашық әрбір мұсылман Ислам діні ғылымымен шұғылдануды парыз еткен. Әл Фарабидің араб тілді ғалымдар санатына қосылуы осы кезден бастау алады. Қасиетті Құран Кәрим тек діни қағидалар жинағы ғана емес , сонымен қатар талай ілімнің құпия кілтін бойына бүккен ғаламдық кітап болғандықтан , Әл -Фараби бүкіл Ислам ғылымдарына парыз болған иджтихад (ойлау қабілетінің шыңына жету үшін беріле еңбек ету) және муджтахид (иджтихадпен шұғылданған адамның өз жаңалықтарын Құран Кәрим мен Хадис Шариф –парыз Сүннет амалдарына негіздеуі)жолына түскен . Кеңес өкіметі тұсында атеистік идеолоияның ықпалымен Әл-Фараби діннен тас ғалым ретінде көрсетіледі. Әйтсе де, оның ислам бірлігін сақтауға қосқан зор үлесі туралы мындай дерек сақталған. 16. Шыңғыс ханның Қ/н жеріне шапқыншылығы ХІІІ ғ. Бас кезінде Моңгол империясының құрылуы Орталық және Орта Азия, Қазақстан мен Шығыс Еуропа халықтары мен мемлек. Тарихи тағдырына орасан зор ықпал жасады. 1218-1219 жж. Моңғолдар көрші елдердің көптеген халықтарын бағындырады. Моңғолдар Жетісуды ешбір қарсылықсыз басып алады. Тіпті 1210-1211 жж. Қарлық облысының иесі Арыстан хан Шыңғысханның қоластына көшеді. 1217ж. Алмалық облысының билеушісі Бұзар м.ханының вассалына айналады. Баласағұн қаласы моңғол қолбасшысы Жебеге соғыссыз беріледі. Шығыс Түркістан мен Жетісуды басып алуы моңғолдардың Оңтүстік Қаз. Арқылы Орта Азияға жол ашты. Шыңғысхан әскерінің жорығы 1219ж. қыркүйекте басталады. Ертіс жағасына, Жетісу арқылы жүреді. Саны 150 мың адам еді, оның 111 мыңы моңғол болатын, қалған вассалдар қарлұқтар мен ұйғырлар. М.армиясының 1219 ж. Мауараннахрға жүретін жолы халқы тығыз тұратын Жетісу үстімен Орта және Төменгі Сырдарияның қалалы аудандарына қарай өтеді. Отырардың билеушісі Қайырхан 80 мың әскермен қаланы бес ай бойы қорғайды. Сыңнақ тұрғындары да өз қаланы жеті күн бойы қорғайды. Қаланы алғаннан кейін мұның да халқын көзі жойылады. Ашнас тұрғындары да тап осындай зауалға кезікті. Жент, Баршынлығкент, Өзгент тоналады. Қалалармен қатар суару жүйелері бұзылып, егіншілік аймақтары құртылады. 1221 жылдың көктемінде моңғолдар Орта Азияны жаулап алуды аяқтайды. Алтын орда 1227 жылы Жошы өлген соң оның орнына ұлы Батый отырды. 1235 жылы Монғол империясының астанасы Қарақорымда болған құрылтайда Батысқа (Еуропаға) шапқыншылық жорық жасау ұйғарылды. Бұл жорық 1236 жылы басталады. Алтын Орданың астанасы Сарай-Бату, ал кейінірек Сарай-Берке қаласы болды. Түрік деректерінде Батый ханның әскерлері қыпшақтар деп аталды. Себебі, ұлан-ғайыр өлкеде орналасқан мемлекет халқының басым бөлігі түркі тілдес қыпшақтар болатын. Мемлекеттің басты саяси-мәдени тілі қыпшақ тілі болды. Алтын Орда әскерлері оң қол, сол қол деп екі қанатқа бөлінді. Мемлекет басындағы нояндар мен бектердің, басқақтар мен тамғашы- лардың қолында билік көп болды. Алтын Орда мемлекеті тарихи әдебиетте “Қыпшақ ұлысы” деп те аталды. Алтын Орда- да монғолдар басым тайпа болған жоқ. ХІV ғасырда монғолдар түркіленіп, Алтын Орданың халқы “татарлар” деп аталынған. Сонымен қатар Алтын Орда Берке ханның тұсында біртұтас монғол империясынан, бөлек тәуелсіз мемлекет болды. Кейін Алтын Ордада Мөңке хан өз атынан теңге шығара бастады. Алтын Орда ХІV ғасырдың І жартысында, Өзбек пен Жәнібек хандар тұсында едәуір көтерілді. Өзбек ханның тұсында 1312 жылы мұсылман діні мемлекеттік дін болып жарияланды. Алтын Орданың тәуелсіз иеліктерге бөлінген кезі ХІV ғасырдың ІІ жартысы. 1359—1379 жылдар Алтын Орда тарихында “Ұлы дүрбелең” кезеңі деп аталынды. Кейін Тоқтамыс хан Алтын Ордадағы өз билігін соғыстағы жеңістермен бекіте түспек болып 1382 жылы Мәскеуді өртеді. Солтүстік пен Батыста Ақсақ Темірдің басқын- шылық жоспарларына Алтын Орда мемлекеті кедергі жасады. Әмір Темір мен Тоқтамыс хан арасындағы шешуші шайқас 1395 жылы болды. Тоқтамыс пен Темір арасындағы күрес-тартыс Сыпыра жыраудың жырларында бар. Алтын Ордада әскер ісін және дипломатиялық қатынастарды “беклербектер” басқарды. Ал, “басқақтар” алым-салық жинаумен айналысты. Алтын Ордаға Темір мемлекетімен болған соғыс өте ауыр тиді. Алтын Орда талқандалды. Алтын Орда ХV ғасырдың ортасына қарай біржола құлады. Шаруашылығы және мәдениеті. Көшпелі мал шаруашылы- ғы мен отырықшы егін шаруашылығы Алтын Орда халықтары- ның басты шаруашылығы осы екеуі. Алтын Орда халықтары, негізінен, мұсылмандар болды. Алтын Орда мемлекетінде ал- ғашқыда көне ұйғыр жазуы негізгі жазу болып қалыптасса, кей- іннен ислам діні ықпалының күшеюіне байланысты араб жазуы да қатар қолданылды. Хандары: Бату хан (1242-1256) Берке хан (1256-1266) Мөңке хан (1266-1280) Темір Туда-Мөңке (1280-1287) Төле-Бұқа (1287-1291) Тоқты хан (1291-1312) Өзбек хан (1312-1342) Жәнібек хан (1342-1357) Ұлы Дүрбелең (1357-1380) Тоқтамыс хан (1380-1395) Едіге хан (1396-1411) Ұлы Мұхаммед (1419-1423) Барақ хан (1423-1428) Ұлы Мұхаммед (1428-1446) Ахмет хан (1447-1480) 18. Ақ Орда шаруашылығы және қоғамдық құрылысы. Ақорда дербес мемлекет ретінде, моңғолдан соңғы кезеңде, шаруашылық қайта түлеп жаңғыра бастаған, түріктерден ақсүйектер рөлі күшейген жағдайда туып қалыптасты. Отырықшы аудандарында жерді шартты түрде иелену мен жеке меншіктің түрлері. Көшпелі ауданын ма жеке меншік саналды. Ақорданың еңбекші халқы хандар мен ақсүйектер пайдасына күпшір, зекет, тағар тәрізді салықтар төледі. Мем.Орда Ежен тегінен шыққан хан басқарады. А.Орданың Сырдария аймақтарында егін және қала шаруашылықтарын дамытуды қолға алғаны белгілі. Орыс хан Шымтай ханның тұсында Алтын Орданы бағындыру әрекет етті. Құрамына қосылған:үйсін, қаңлы, қарлұқ, қыпшақ, т.б. тайпалар.Ақ Орда террит.қазіргі Қазақстан жерін түгел қамтиды. Халқы:түркі тілдес тайпалар, қыпшақ,қаңлы,үйсін,алшын,т.б. Хан ордасы Ертісте және Алакөл маңында. Сыр өңірінің қалалары мен Жетісу жайылымдары үшін Шағатай ұрпақтары күрес жүргізді. Іс жүзінде тәуелсіз саясат жүргізді. Негізгі тіршілігі өткен ғасырлар секілді көшпелі мал шаруаш. Қой мен жылқы, түйе өсірген, жекелеген аудандарда ірі қара мал шаруаш. 19. Ноғай хандығы шаруа. Және қоғ.құр. ХІІІ ғ. Екінші жар.да Еділ мен Жайық арасындағы созылып жатқан жалпақ дала мен құмды, таулы жерде. Сарайшық орталығы. Жайықтың сол жағалауында көшіпНегізгі тіршілігі өткен ғасырлар секілді көшпелі мал шаруаш. Қой мен жылқы, түйе өсірген, жекелеген аудандарда ірі қара мал шаруаш. Батыс пен оңтүст. өңірлерде, өзен жайылмалары мен тау баурайларында сыйыр өсіреді. Сол аймақтардың халқы суармалы, тәлімі егіншілік, балық аулау, аңшылық еді. Қой шаруаш.барлық жерде еді.Құрамы сол аймақта түрік халықтарының бас қосып, түрік және түріктенген моңғол тайпалары мен тайпалық бірліктер бартұғын. негізгі тайпа Маңғырттардан тұрды, сол себепті Маңғырт жұрты атанды. Н.Ордасының негізін қалаған Едіге 1396-1411 ж. аралығында Алтын Ордада бүкіл билікті өз қолына, оны өз тағайындалған хандар арқылы басқарған.Ноғай ордасында өкіметті және басқару ісін саяси ұйымдастырудың тұрақты ұлыстық жүйесі қалыптасты. Хан,сұлтан ордада өкімет билігін әскери, елшілік, әкімшілік билігін мұра ретінде берген.Ұлыс басында мырзалар тұрған, бұйрық жүргізіп,жайлы жайылымдар ұстаған, көшпелі малшылар мырзалармен бірге көшіп қонып, алым салық төлеп тұрды. Орда жорыққа 300мың дейін сарбаз алған. Ноғай ордасы мен Қазақ хандығы халық.ның жақын туыстығы Уәлиханов айтқан. Екі туысқан орда деп атаған. XVI ғ. Орыс мемлекетімен сауда экономикалық және саяси байланыстарда болған. 20. Моғолстан шаруа. Және қоғ. Құр. Моғолстан мем. Шекарасы өзі өмір сүрген бір жарым ғасыр бойы ұдайы өзгерген. Оның құрамына Моғолстанның өзі және Шығыс Түркістанның, деректерде Манғылай Сүбе деп аталатын бөлігі бағынышты еншілік ретінде енетін. Бұл өңір дулат әмірі Болатша мен оның ұрпақтарға мұра. Шекаралары Ташкент пен Түркістан уәлаяттарының шығыстағы Баркөл мен Хами қаласына дейін, солт.Балқаш, Тарбағатай мен Қара Ертістен оңтүст. Ферғана мен Қашғарияның егінді аймақтар. Жеті сегіз айлық жол болатын. Саяси басшысы жер судың жоғарғы иесі хан болған. Ақсүйек бай бағландар жерді шартты иеленудің икта, инджу, сойұрғал сияқты түрлерін пайдаланған. Көшпелі аудан жер қауымның қарауында. Мал алпауыт ақсүйектер қолында. Қала мен ауыл тұрғынынан, егінші мен көшпелі халықтан алынатын салықтар, деректерде қалан, күпшір, зекет, тағар, баж сияқты. Халық сіндеті: әскери, кірешілік, еңбек, почта т.б.атқарған. Мем. Отырықшы егінші бөлегінде шенеуніктер аппараты көбейеді, әсіресе,алым салық жинау мен әскери күштерді ұйымдастыру. 21. Әбілхайыр. Хандығы (Көшпелі өзбектер мемлекеті). Әбілхайыр хан құрған мем. Атауы дәстүр бойынша Өзбек ұлысы, сондайақ Шайбани ұлысы, Әбілхайыр ұлысы дейді. Өзбектер ғана емес осы аумақта мекен еткен Әбілқайыр мем. Құрамына кірген аса үлкен этникалық топтардың бірі Қыпшақ хандығы деп айтуға болады. Әбілқайыр жаулау соғысы XV ғасырдың 30 жылдарда басталған. Тоқа Темір әулетіне қарсы жорыққа Әб. Көп әскер жиды. Төменгі Сырдария аймағына жорыққа шығуы, оның Сырдария мен Арал жағалауы қысқы жайылымдық алу қажеттілігі еді. 1431 ж. Екітүреп деген жерде шайқас, ол Түркістан қалаларына жол ашатын. 1446ж. келесі жеңісі Атбасар маңында болды. Мұстафа ханды тас талқан еткен.1430 ж. қысқа мерзімге Хорезмді басып алды, Үргенішті тонады. Әбілқайыр Дешті Қыпшақтағы өз жақтастарының қыруар күшіне, далаға жиырма жыл бойы үстемдігін жүргізген өз қуатына сүйенгендіктен де Сырдария қалаларын тез басып алды. Шайбани ұлысы мен Орда ұлысы тайпаларының арасындағы қырғи қабақ қатынастарды бұрынғыдан бетер шиеленістірді. 1456-1457 жыл.Сығанақ түбінде қалмақтардан күйрей жеңілген Әбілқайыр Түркістанның талан-таражыға түскен қалаларын тастап шығып, Д.Қыпшаққа кетуге мәжбүр болды. Жеңілудің басты себебі оның мем. Ішкі әлсіздігі. Шыңғыс әулеті арасындағы қырқыстар, рулар мен тайпалардың көшпелі ақсүйектердің оқшаулыққа ұмтылуы, ішкі және сыртқы соғыстар кезінде Әбілқайыр қаза тапты. 22. XIII-XY ғғ. Мәдениет. XIIIғ.ортасына таман қала өмірінің жандануы етек алды, оның ауқымы соның алдындағымен салыстыруға келмесе де, әйтеуір қалаларды, отырықшылықты қалпына келтіру ісі жүріп жатты, аудандардың экономикалық байланыстары қайтадан өрбіді. Сауда мен дипломатиялық байланыстар. XIII ғ.орта шенінде Отырардың теңге сарайы қарқынды жұмыс істей бастады. Онда ең алдымен, алтын динарлар, онан соң күмістелген дирхемдер, сондай ақ мыс бақырлар соғылған. Отырардан басқа Кенжіт және Жент қалалары шығара бастады. Халықаралық керуен жолдарында Жайық өзеңіндегі Сарайшық сияқты жаңа қалалар пайда болып,өркендеді. Күйдірілген қыштан XV-XVI ғғ. Отырардың күмбезді мешіті салынған болатын. Оның бас есік тік бұрышты бедерлер мен өрнектеліп, мешіттің биік мұнарасы тұрған бұрышқа қарай жылжытылған. Екінші жарт. Қалаларда негізгі магистральды көшелер сақтала, ондағы кварталдардың жоспарлануы түгелімен өзгертілген. Отырарда шеберханалар ашылған. Мысты қолдану ісі дамыған еді. Отырар қола айналар өндірудің орталығы болды. Зергерлік кәсіптің өркен күміс пен қоладан жасалған, сақина, білезік, сырға, алқа сияқты көптеген әшекей бұйымдар. Шыны жасау, шыны құмыралар, жіңішке мойынды шөлмектер, шыны аяқтар, дәріханалық ыдыстар шығару өріс алды. Қалалардың қиратылса да сауда жолдары жұмыс істей берді. Жаңа бағыттары пайда болды. Еуропа мен Азияны, Орал, повольже, керуен жолдары дипломатиялық жолдар. Қазақ хандығының құрылуы. Қазақстан аумағында мем.тілік дамуының тамырлары тереңде жатыр. Сан ғасырлар бойы бұл арада көптеген тайпалар мен халықтардың тағдыр талайы тоғысып жатқан. XV-XVI ғғ. Қазақ халқы мен оның этникалық территориясының құрылып, қалыптасуының сан ғасырлық процесі нег. Аяқталды.Орталық Азияның басқа да түрік тілдес халықтары сияқты, қазақ халқының да этникалық негізін, өткен замандарда әртілде сөйлеген, қалаған тайпалар болған. Қаз. Халқына себеп болған этногенетикалық процестердің бастау ежелгіден, қауымқоғамының ыдырауынан. Бірқатар түрік мем. Пайда болған дәуірде Қаз. Жеріндегі этникалық процестерде бірігу әрекеті күшейе түсті. Қаз. Жерінде түріктер және олардың бастаухаттарда аталатын буғы,байырқу, беклі, қыбыр, түргеш, бұлақ сияқты тайпалары осы араңын ежелгі тұрғындары сақтардың, сармат, үйсін ұрпақтарымен араласқан. Қазақстан аумағында мем.тілік дамуының тамырлары тереңде жатыр. Ол көне дәуірде және орта ғасырларда Қазақстан аумағын мекендеген көптеген тайпалар мен халықтардың тарихына байланысты. Дамудың маңызды кезең моңғолдардан кейін,XIV –XV ғасырлар болды. Сол кезде Шығыс Дешті Қыпшақтың, Жетісу мен Түркістанның көшпелі, жартылай көшпелі және отырықшы егінші халқын этникалық және саяси жағынан топтастыру аяқталды. Көшпелі мал шаруашылығы мен отырықшы егіншілік, қала шаруашылығы қалыптасқан аралас экономикалы өлкелердің табиғи тығыз байланысы негіз XIV –XV ғас. Тұтас экон. Ауданның құрылуы аймақтың бүкіл жерінің бір саяси құрылымға бірігуіне қолайлы жағдай әзірледі. Аймақтың көшпелі және отырықшы халқының экон., мәдени, қоғамдық саяси байланыстарының нығаю қазақ рулары мен тайпаларының этникалық жағынан бірігуіне себеп. Қазақ хандығын Ақ Орда хан. Ұрпақтары Жәнібек пен Керей қалаған. Ақ Орда мем. Әбілқайыр хандығын, Моғолстанның солт. Бөлігін және Ноғай Ордасын қазақ халқының ірі этникалық топтар мекендеген. Қазақстан рулары мен тайпаларының едәуір бөлігі сонау XV ғ. 40-50 жж. өзінде Қазақстанның оңт. Жерлерде Қаратау баурайларында, Сырдарияның төменгі ағысында, Түркістанның солт. Бөлігінде Керей мен Жәнібек төңірегінде топтасқан еді. XIIIғ.ортасына таман қала өмірінің жандануы етек алды, оның ауқымы соның алдындағымен салыстыруға келмесе де, әйтеуір қалаларды, отырықшылықты қалпына келтіру ісі жүріп жатты, аудандардың экономикалық байланыстары қайтадан өрбіді. Сауда мен дипломатиялық байланыстар. XIII ғ.орта шенінде Отырардың теңге сарайы қарқынды жұмыс істей бастады. Онда ең алдымен, алтын динарлар, онан соң күмістелген дирхемдер, сондай ақ мыс бақырлар соғылған. Отырардан басқа Кенжіт және Жент қалалары шығара бастады. Халықаралық керуен жолдарында Жайық өзеңіндегі Сарайшық сияқты жаңа қалалар пайда болып,өркендеді. Күйдірілген қыштан XV-XVI ғғ. Отырардың күмбезді мешіті салынған болатын. Оның бас есік тік бұрышты бедерлер мен өрнектеліп, мешіттің биік мұнарасы тұрған бұрышқа қарай жылжытылған. Екінші жарт. Қалаларда негізгі магистральды көшелер сақтала, ондағы кварталдардың жоспарлануы түгелімен өзгертілген. Отырарда шеберханалар ашылған. Мысты қолдану ісі дамыған еді. Отырар қола айналар өндірудің орталығы болды. Зергерлік кәсіптің өркен күміс пен қоладан жасалған, сақина, білезік, сырға, алқа сияқты көптеген әшекей бұйымдар. Шыны жасау, шыны құмыралар, жіңішке мойынды шөлмектер, шыны аяқтар, дәріханалық ыдыстар шығару өріс алды. Қалалардың қиратылса да сауда жолдары жұмыс істей берді. Жаңа бағыттары пайда болды. Еуропа мен Азияны, Орал, повольже, керуен жолдары дипломатиялық жолдар. 24. XY ғ. Соңғы үштен бірі мен XYI ғ. Бір. Жарт. Қазақ хандығы. XY-XYI ғ. Деректемелеріндегі мәлімет Тарихи рашидиде келтірілген Қазақ хандығының Шығыс Дешті Қыпшақта емес, Батыс Жетісуда Шу мен Талас алқаптары іргесі қаланғаны туралы мағлұмат тікелей немесе жанама. Зайддин Васифи осы аймақты Қазақстан деп атады. Жаңадан пайда болған мемлекетті нығайту, мемлекет құрамына қазақтар мекендейтін аумақтарды қосып алу мақсатымен оның шекарасын кеңейту міндеттері, жер қорғау міндеті. 60-70жж. Әбілхайыр хан өлгеннен кейін Орталық және Оңт. Қаз. Қашып келген көшпелілер есебінен Жәнібек пен Керей едәуір күшейді. Олардың басты қарсыластары Әбілқайырдың мұрагерлері оның ұлы Шаих Хайдар хан және немерелері шайбандық сұлтандар болған. 1470 ж. қысына қазақ әміршілері Түркістанда едәуір ілгері басты. Жәнібек хан.үлкен ұлы Қаратау етегінде Созақты алды. Басқа ұлы Сауранды иеленді, енді Керей хан өзі Түркістанға жақындап келді. Шайбанидің мауреннахрға темір ұрпақтарына қол астына кетуге мәжбүр болды. Екі жылдан соң темір ұрпақтарынан әскери көмек алған Мұхаммед Шайбани Түркістанға келіп, бекіністерді басады. Сығанақ алады. Ноғай ұлысының басшысы одақтасуға ұмтылады, бірақ бұған Бұрындық басқарған қазақ әскерлерінің Батыс Жетісудан Түркістан шекарасына келіп кедергі жасайды. Бұрындық хан басқарған Қазақ хандығы XY ғасырдың 70-жылдарында Орталық Қазақстан даласында нақты саяси күшке айналды. 25. 16 ғ екінші жартысындағы Қазақ хандығы . Жауабы: Қасым хан қайтыс болған соң , Қазақ хандығында болған саяси дағдарыс ұзақ жылға созылды . Ішкі талас тартыстар мен сыртқы федалдық соғыстардың ауыртпалығы Қазқ хандығын біршама әлсіретті. Осындай саяси жағынан ыдырай бастаған қазақ хандықтарын біріктіріп , оларды аймақтық жағынан ұлғайтуға , Қазақ хандығының халқаралық жағдайын нығайтуға Қасым ханның баласы Хақназар хан зор үлес қосты. Хақназар (1538-1580) Х. Хан тағына отырысымен көршілес мемлекеттермен қарым-қатынасты күшейтіп, өз хандығының саяси белсенділігін арттыруға көп күш жұмсады. Х. Батыстағы ноғай ордасымен , оңтүстігінде Орта азия халықтарымен , солтүстігінде Сібір хандығымен , іргелес жатқан Шайбани әулиетімен сенімге негізделген қарым қатынас орнатуға қол жеткізді. Қазақ хандығына қарайтын көшпелі ру – тайпалардың Еділ мен Жайықты жағалай жайлап , Қызылқұм мен Сыр бойына жайыла қыстауы да осы кезде басталды. Х хан тұсында Қазақ хандығының сыртқы жағдайында аса ірі тарихи оқиғалар болды. Ресей мемлекеті шығысқа қарай іргесін кеңейтті . Бұл тарихи саяси оқиға Еділ мен Жайық арасында ұлан-байтақ өңірді мекендеген Ноғай ордасын ыдырата бастады . Соған байланысты ноғай ордасы ыдырап ол Қазақ хандығына қосылды. Қаңылылар , қыпшақтар , тағы басқа көшпелі тайпалар Қазақ хандығына келіп қосылды Шығай хан (1580-1582) . Ш хан билікті қолға алғаннан кейін. Бұхар хандығымен бірлесіп Баба сұлтанның көзін жойуға кіріседі. Тәуекел хан 1582 – 1598 . Ол қазақ хандығының оңтүстік өңірлерін кеңейтуді ойластырды . Тәуекел хан өз ойын іске асыру үшін бірде саяси тапқырлық көрсетсе , әскери күшті ұтымды пайдаланды. 26. 17 ғ. Қазақ хандығы. Жауабы: Тәуекел хан 1598 жылы Бұхара қаласын қоршауда жараланып, Ташкент қаласында қаза болады. Оның орнына болан Есім хан өзбектермен бітім шартын жасасты. Бұл шарт бойынша Ташкент қаласы өзінің аймаңымен қоса Қазақ хандығына кірді. Қазақтар 1798 жылға дейін Ташкент қаласында билік жүргізді. Есім ханның тұсында Бұхар ханы Иманқұл, Ташкент, Түркістан аймағын қайтару үшін 1612-1620 жылдары қазақтарға бірнеше рет соғыс ашты . Бұл соғыстарда қазақтар өз жерлерін қорғап қалды. Сонымен бірге Есім хан кезінде қазақ жеріне ойрат тайпалары да бірнеше рет шапқыншылық жасады. Бұл шапқыншылықтарға қазақтар тойтарыс беріп отырды. Есім ханнан кейін таққа оның баласы Жәңгір отырды. Жәңгір хан басқарған жылдары қазақтар мен жоңғарлар арасында үш ірі соғыс болған. Біріншісі 1635 ж , екіншісі 1643 ж, үшіншісі 1652 ж. Жінгір хан 1652 жылы кезекті қазақөжонғар соғысында қаза табады. 17 ғ қазақ хандығының тарихында Тәуке хан да айрықша орын алады . Тәуке хан тұсында Қазақ хандығының астанасы Түркістан қаласы болады. Тәуке хан Қасм хан мен Есім хан тұсында жасалған қазақтың әдет-ғұрып , заң жолдарын бірізге түсіріп * Жеті жарғы* заңдар жинағын жасады. Үш жүздің басын біріктіріп , олардың көшу қону қонысын белгіледі. Әр руға таңба үлестіріп , ұранын айқындады. Тәуке хан тұсында хан кеңесі , билер кеңесі сияқты органдар жүмыс істеді. 27. 16-17 ғ. Қазақтардың шаруашылығы мен мәдениеті. Жауабы: Қазақтардың негізгі шаруашылығы мал шаруашылығы болды. Деректемелердің кейбір хабарларынан қазақтардың егіншілікпен шұғылданғаны байқалады. Қазақ шаруашылығында әр түрлі қолөнер мен үй кәсіпшіліктері елеулі орын алды. Қазақтар ежелден тері өңдеп , киіз басу ж/е оларды түрлі түске бойауды білген, олар теріге, металға ж/е тағы басқа материалдарға батыру арқылы өрнектеуді, құрап жамау ж/е кестелеп тігу тәсілін шебер менгерген. Дербес мемлекеттік, оны қорғау мен нығацту қажеттілігі жағдайында бір мезгілде әрі көреген суырып салма ақын , әрі халықтың бас идиологі , әрі хандардың серігі мен кеңесшісі , әрі тайпаның жауынгер басшысы ретінде көрінген жыраулардың рөлі едәуір арта түсті. 16-17 ғғ жыраулар поэзиясының аса ірі өкілдері : - Шалкиіз Тіленші ұлы 1465-1560 , Доспамбет 1490-1523 ш , жиембет 17 ғ , марғасқа 17 ғ , Ақтамберді 1675 -1768 , Тәтіқара ақын 18 ғ, Үмбетей жырау 1693-1787 Қазақ хандығының мемлекеттік құрлысының өзіндік ерекшклігі, халық өмірінің ерекше жағдайлары мен өзіндік ерекшелігі бар қазақ қоғамы *билер сөзі* *билер айтысы * *билер дауы* *төрелік айту* *шешендік сөздер* деп аталатын көркемдік мәдениетінің бірегей түрін туғызадды. 28. Жеті – Жарғы – қазақ халқының заңдар жинаңы. Жауабы: тәуке хан хандықтың ішкі жағдайына ерекше көңіл бөледі . Ж/е оның мақсаты мемлекеттің күш қуатын арттыру . Сол мақсатпың түп қазығы – Төле ,Әйтеке, Қазбек билердің қатысыуымен дүниеге келген *Жеті жарғы* еді. Жарғының негізі *Қасым ханның қасқа жолы* *Есім ханның ескі жолы* сияқты байырғы қазақ хандарының мемлекетті басқару мен халықты билеудегі қалыптасқан үлгі, жобаларынан алынды. Жаңадан шыққан бұл заң тарихта *Тәуке ханның заңдары* деп аталды. Бұл заңдар қазақ халқында ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келген әдет-ғұрыптық ережелер негізінде жасалды.Ел бірлігін сақтауда хандық биліктің заң негізінде күшеюі өз үлесін қосты. 29. 18 ғ. басындағы Қазақстанның әлеуметтік экономикалық ж/е саяси жағдайы. Жауабы: сопымен , Қазақстанның 18 ғ 30 ж бас кезіндегі ішкі ж/е сыртқы саяси жағдайы жоғарыда айтылғандай өте қыйын жағдайда болады. әбілхайыр ханға Тәуке кезінде басталған Ресей мемлекетімен қатынас жасау саясаты: жалғастырып қазақ хандығының күресу саясаты өз күшімен сыртқы жауларды түпкілікті сақтанып қалу қалу мүмкіндігін жеткіліксіз екенін көрсетті. Сондықтан да қажет күшті тіректі солтүстік батыстағы көршісі – Ресей мемлекетінен іздеуге мәжбір болды. әбілхайырдың Түркістаннан ырғыз жағына кетіп қалуы, кіші жүз жеріне тынымсыз шабуылдарын күшейтті. 30. Ақтабан шұбырынды *. Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама — қазақ халқының тарихындағы ащы қасірет, Отан басына күн туған аса қайғылы кезең (1723 – 25).[1] Тәуке хан қайтыс болғаннан кейін Үш жүздің дербестеніп, бір-бірінен алшақтануы Қазақ хандығының әскери-саяси қуатын әлсіретті. Құба қалмақтар 18 ғасырдың басында өздерінің ішкі қайшылықтарын реттеп, әскерін жарақтады. Орыс елімен қатынасын жақсартып, көрші мемлекеттерден қару, оқ-дәріні көптеп сатып алды. 1715 ж. орыстарда тұтқында жүрген швед шебері Ренатты қолдарына түсіріп, зеңбірек құю технологиясын меңгерді.[2] 1723 жылдың көктемінде жайлауға көшуге қамданған бейқам қазақ еліне жоңғарлардың қалың қолы тұтқиылдан шабуыл жасады. Тарихшы Алексей Левшиннің жазуынша және қазақ жырауларының куәлігіне қарағанда Жоңғария қалмақтары әрқайсысы 10 мың жауынгері бар 7 қолмен қазақтарды шапқан. Олар Балқаш, Қаратау бағытымен жылжып (қолбасшысы Қалдан Серен), Алтай асып, Көктал өзені бойымен өрледі (қонтайшы Құлан Батур), Нұра өңірін қанға батырып (Әмірсана), Шелек өзені (Доржы), Есік көлі (Лама Доржы), Шу өңірін таптап (Дода Доржы), тоқтаусыз Іледен өтіп (Севан Рабдан) қарудың күшімен, найзаның ұшымен қазақ жерлерін иемденді. Екпіні қатты шапқыншылар Қазақстанның оңтүстік аудандарындағы бейбіт елді аяусыз қырғынға ұшыратып, Түркістан, Сайрам, Ташкент қалаларын басып алды. Жоңғарлардың жойқын шабуылының нәтижесінде қазақтар шайқас даласында 100 мыңға жуық жауынгерлерінен айырылды, ал қорғансыз халықтың шығыны одан әлде қайда көп болды. Абылай ханның айтуынша, сол кезде әрбір он адамның төртеуі қаза тапты. Бұл деректі Шәкәрім Құдайбердіұлы да қостайды. Қорғануға мұршасы келмеген ел әсіресе Талас, Боралдай, Арыс, Шыршық, Сырдария өзендері бойында көп қырылды. Тірі қалғандар ата мекенін тастап шықты. Тарихта бұрын болып көрмеген алапат құбылыс – қазақ халқының үдере қашқан босқыншылығы туды. Тоз-тоз болған Ұлы жүз, Орта жүздің шағын бөлігі Сырға Шыршық құятын тұстан сәл жоғары өткелден өтіп Ходжент, Самарқан иеліктеріне көшті. Кіші жүз Сауран қаласын айналып, («Сайран айналған») Бұқараға ауды. Шұбырған халықтың басым көпшілігі Сырдан өтіп, Алқакөлге жетіп құлады. Кейбір тайпа-рулар Қызылқұм, Қарақұм ішіне сіңді. Осы тұста халықтың жүрегінде мәңгі сақталған ащы зар мен ауыр мұңға толы «Елім-ай» әні дүниеге келді. Жоңғар шапқыншылығынан күйзелген қазақ жеріне Еділ бойы қалмақтары (торғауыттар), Жайықтың казак-орысы, Орал башқұрттары, Қоқан бектері, Бұқар мен Хиуа хандары тұс-тұстан шабуыл жасады. Қазақ елі өз тарихында алғаш рет қасіретті зардабы өте зор зұлматқа тап болып, жер бетінен ұлт ретінде жоқ болу қаупіне ұшырады. Қазақтар бұл апаттың сырын түсінді, жасанған жауларына қарсылық жасап бақты, ұрпағын қырғыннан аман алып қалудың амалын іздеп қарманды. «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұламаның» шырғалаңы мен аласапыраны қазақтардың еркіндік пен ерлік рухын шыңдады. Ұлт перзенттері бардың басын қосып, халық бірікпей тірлік болмайтынын түсінді. Бөгенбай, Қабанбай, Саурық, Жәнібек, Малайсары, Абылай, Әбілқайыр бастаған қалың ел жоңғарларға қарсы майдан ашып, Бұланты мен Бөленті өзендерінің жағасында, Аңырақай даласында ұлы жеңіске жетті. «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» қазақ халқының есінде ұлы қасірет болып мәңгі тарихқа хатталды. 31.Кіші жүз бен орта жүздің Рессей империясының бодандығын қабылдауы. Жауабы Орта жүз бен Кіші жүздің көптеген билері де Әбілхайырды хан деп танымады.Осының салдарынан қазақ жері жеке – жеке хандық сұлтандық иеліктерге бөлініп кетті. Қазақстанның ішкісаяси жағдайының тұрақсыздығы мен федалдық бытыранқылығын пайдаланған жонғар федалдары қазақ жеріне басып кірді. Сонымен қазақстанның 18 ғ 30 жылдарының бас кезіндегі ішкі және сыртқы жағдайы өте қиын жағдайда болды.Әбілхайыр ханға Тәуке кезінде жасалған Рессей мемлекетімен қатынас жасау саясатын жалғастырды. Ресей патшасына бодан болуы туралы 1730 жылы қыркүйектің 8 күні жазып астанасы петербуркке жіберді. 1731 жылы қазанның 7-10 күндері кіші жүздің ханы Әбілхайыр бас болып 27 сұлтан Ресейдің қол астына бодан болғандығын сендіріп ант берді . 1735 жылы желтоқсанның аяғында орта жүздің ресей қол астына қабылдануын қуаттаған жаңадан сайланған Күшік хан мен Барақ сұлтан ресейге елшілік жіберді . Орта жүздің ханы Әбілмәнбет 1740 жылы Ресейге қосылу жөнінде Орынборда ант берді. 32 Патшалық Ресейдің 18 ғ Қазақстандағы отарлау саясаты. Жауабы: 1734 жылы Кирилов экспедициясын Орынбор өлкесіне аттандырып жатып , патша үкіметі оның алдына мынадай талаптар қойды: 1. Қазақ даласында сауда қатынасын күшейте отырып , қазақтарды тәуелді ету; 2. Қазақ даласы мен Башқұрттардың шекарасын Орынбор қаласын тұрғызып , оған орыс адамдарын кіргізу; 3 . қандай тәсілмен болса да , қайырымды болып көріну , немесе күш көрсету үнемі үредеә ұстау арқылы болса да , әйтеуір қалай да қазақтарды мойынсындырып, ырыққа көндіру; 4. жайық өзенінің бойлай қазақтар өте алмайтындай етіп әскери бекіністер салу ; 5. Алтын ж/е басқа да бағалы кен орындарды тауып , зауыт салу. Орта Азия мен сауда жүргізу ж/е арал теңізінде кеме қатынастарын ронату; 6 . Қазақтар мен башқұрттарды үнемі бақылауда ұстау; 7. егер олардан патша үкіметінің жүргізген саясатына қарсылық білдірсе, оларды бір біріне айдап салып, өзара қарқыстыру. жүктеу/скачать 321,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|