435 имплицитно: ат басындай алтын

450
орыс тіліндегі 
я ем, ты ешь, он ест, еда, едок
т. б. сөздердің
 «ё» 
[
je-
] элементін 
біліп алып, оны шарт ты түрде түбір деп танып, түркі тілдерінің бәрінде 
кездесетін
 же- / йә- / ие- / йи- / дже- / че-
түбір етістігімен салыстырып қарасақ, 
бұлардың арасында белгілі бір жақындықтың барлығын байқаймыз. Бұл қандай 
жақындық? Шығу тегі басқа славян тілдері мен түркі тілдері арасында бұл 
тәрізді гомогенді сәйкестіктің болуы мүмкін бе?
Егер мұндай сәйкестік бес-он сөзбен шектелсе, оны тілдерде бола беретін 
кездейсоқ ұқсастыққа жатқыза салуға болар еді. Ал біз қарастырып тапқан 
осындай фактілердің саны қазірше жүзден асады, зерттей түссе, ол бұдан да 
көп болуы мүмкін. Және мұндай «ортақ түбірлердің» арасында тілден тілге еш 
уақытта ауыспайтын етістік түбірлер де кездеседі. Мысалы: қазақ тіліндегі
 бұр-, 
бұра-, бұрғы-, бұрыл-
т. б. сөздердегі
 бұр-
етістік түбірін гомогенді деп танысақ, 
оның орыс тіліндегі
бурить, бурение, бурав
сияқты сөздердің құрамындағы 
ортақ
 *бур
деген морфемамен мағына, тұлға жағынан жақын екендігін жоққа 
шығара алмаймыз. Бірақ бұл қандай жақындық? Тағы мысал келтірейік: орысша:
 
цапать
– қазақша: шап беру; шап ету; орысша:
таскать
– қазақша:
 
тасы; 
орысша: 
сжимать, жим, жмурка, жмых, жмота
– қазақша:
 жұм-, жұмырық, 
жым болу, жымдай;
орысша:
 толочь, толчение
– қазақша: 
талқанда;
орысша:
 
топтать, топать, тапочки
– қазақша:
 manma-, тапырақта-;
орысша:
 ссый
– қазақша:
 сій;
орысша:
 сунь
(руку),
 совать
– қазақша:
 сұн- / ұсын-;
орысша:
 
яркий, ярость – 
қазақша:
жарқ ету, жарык,
ұйғырша:
йорык;
орысша:
сев, 
посев, сеять, сыпь
– қазақша:
 сеп-, себу-;
орысша:
 игла
– өзбекше:
 игна, 
ұйғырша:
 
жиңнә,
қазақша: ине; орысша:
 тупой
– қазақша:
 топас, 
диал.
 топар;
орысша:
 
хапать, хапуга
– қазақша:
қап-, қабыс-, қапсыр-,
ұйғырша:
қапқан;
орысша:
 
ясный
– хакасша:
 аяс күн; 
орысша:
 яма
– ұйғырша:
 гәмә;
орысша:
 чеканить, 
чеканка – 
ұйғырша:
 чәк-,
қазақша:
 шеку
т. б.
Мұндай ұқсастыққа көптеген мысалдар келтіруге болады. Мүмкін олардың 
біразы кездейсоқ ұқсастық та шығар. Бірак бәрін бірдей олай деп қарауға 
болмайтын сияқты. Олар сонау үндіевропа, үндіиран, үндіславян, сондай-ақ 
«үндітүркі», тілдік одақтардан келе жатқан ортақ дүние болуы да ғажап емес. Бұл 
арасын зерттеу керек. Ал түркі тілдері мен славян тілдерінің түбір дәрежесінде 
де ортақ дүниесі болуы мүмкін деп жорамалдауға тарихи негіз де жоқ емес: 
көне дәуірдің өзінде-ақ шығыс славяндар мен хун, булғар, құман-қыпшақ ру-
тайпалары мидай араласқандығы бізге белгілі. Славян халықтарының ең көне (XI 
ғ.) жазба ескерткіші «Игорь полкы жайында сөзінен» де көптеген түркизмдерді 
табуға болады. Қазіргі қазақ тіліндегі бала-шаға деген қос сөз құрамында ғана 
кездесетін
 *шаға
сөзінің осы ескерткіште қолданылуы сол бір тығыз қарым-
қатынастың айғағы болса керек.
Қазақ тілінің орыс тілімен болып келе жатқан ұзақ та тығыз та-
рихи қарым-қатынасына байланысты зерттелуге тиісті, бірақ әлі күнге 

451
дейін өз зерттеушісін таба алмай келе жатқан проблемалары көп-ақ. Бірлі-
жарымды мақалаларды есептемегенде, бұл тілдердің революциядан бұрынғы 
байланысы, жүздеген орыс сөздерінің қазақ тіліне жазу арқылы да, сөйлеу тілі 
арқылы да енуі, олардың тұлға, мағына жағынан етене игерілуі, қалыптасуы 
әрбір региондағы тарау шегі мен қолданыс аясы т. б. – осылардың бәрі арнайы 
зерттеуді талап етеді және бұл да тарихи лексикологияның міндетіне жатады. 
Кеңес дәуіріндегі орыс тілінің қазақ т. б. тілдерге тигізген ықпал-әсері, әсіресе 
терминологиялық лексикамыздың күн санап байып, кемелдене түсуіне жасап 
отырған ықпалы бүгінгі күннің құбылысы болса да, жалпы тіл әлеміндегі 
тарихи процестерге жатады. Қазақ тілінің лексикалық қорына орыс тілі арқылы 
күн санап еніп жатқан бүкіл европа тілдерінің элементтерін зерттеу де қазақ 
лексикологиясының төл проблемаларына жатса керек. Бұл элементтер қазақ т. 
б. түркі тілдеріне бірыңғай экстралингвистикалық жағдайда еніп жатса олар 
бәрі бірдей бір рецепт бойынша қабылданып отырған жоқ: әр тілдің өзіндік 
ерекшеліктері бар. Бұл тілдерде ертең-ақ қалыптасатын ортақ интернационалдық 
(халықаралық) лексика қорының заңдылығын қазірден бастап-ақ зерттегеніміз 
жөн. Бұл да қазақ тіл білімі үшін кезек күтіп тұрған проблемалардың бірі.

жүктеу/скачать 0,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: