435 имплицитно: ат басындай алтын
Тарихи лексикология және этимология
жүктеу/скачать 0,54 Mb. Pdf көрінісі
|
Ғылымдағы ғұмыр I том
- Бұл бет үшін навигация:
- Фонетикалық принцип.
| Тарихи лексикология және этимология.
Этимология шын мәнісінде тарихи лексикологияның үлкен бір саласы болып саналады. Бірақ этимологияның зерттеу объектісі мен тәсілі – тарихи лексикологияға қарағанда әлдеқайда тар және нақтылы. Тарихи лексиколо гия жалпы лексиканың тарихын зерттеуді, оның дамуындагы объективті заңдылықтарды анықтауды мақсат етсе, этимология негізінен сөз және сөз тұлгаларының төркінін, тегін ашуды міндетіне алады. Екеуі де бұл салада өзін тиімді жағынан танытқан универсалды тарихи-салыстырма методына сүйене отырып, толып жатқан басқа да талдау тәсілдерін қолдануы мүмкін. Тарихи лексикология мен этимологияның өзара қатыстығы тілдік фактілерді тарихи деректерге, тіл мен сол тілде сөйлеушілердің тығыз байланысында, тарихи, мәдени және басқа да экстралингви стикалық факторлардың ортақтығында болса керек. Осыған байланысты этимологиялық зерттеулер сөздің фоно-морфо-семантикалық табиғатын толық ашу үшін тарихи (кейде оны «социологиялық», «культурологиялық» деп те атайды) принципке жүгінеді. Этимологиялык принциптердің мән-жайына қысқаша тоқталып өтейік. Этимологиялық зерттеулер қай тілде болмасын негізінен үш принципке – фонетикалық, морфологиялық және семантикалық принциптерге сүйенеді. Сөз төркінін дәл және дұрыс анықтаудың бір шарты болып саналатын бұл принцип-критерийлер зерттеу объектісі болып отырған әрбір тілдің қалыптасу, даму заңдылықтарына негізделеді. Бұл принциптердің өзіндік ерекшеліктері мен зерттеу объектісі әр түрлі болса да, бір-бірімен тығыз байланысты. 452 Фонетикалық принцип. Бұл принцип әрбір тілдің немесе бір топ туыс тілдің фонетикалық (сингармонизм, ассимиляция, дыбыс алмасуы мен дыбыс сәйкестігі, дыбыстың түсіп қалуы, пайда болуы, дыбыстың қосарлануы (геминация) мен әлсізденуі (редукция), метате за, апокопа, элизия, парагогия, флексия, фузия т. б.) заңдылықта рына негізделеді. Сөз табиғатына тән жаңару және ескіру, өзгеру, даму сияқты эволюциялық процестер осы заңдылықтарды ескере отырып, диахронды және синхронды бағытта зерттегенде ғана дұрыс айқындалуы мүмкін. Бұл заңдылықтардан тыс ешбір өзгеріс тілде болмайды, ал бола қалса ол аномальді құбылыс болып саналады. Ескеретін бір жағдай: бұл заңдылықтардың бәрін бірдей этимология объектісі болып отырған сөздің не сөз тіркесінің бойынан табу қажет деген ұғым тумаса керек. Мәселен, фонетикалық заңдылықтардың көбісі негізгі түбір мен туынды түбір аралығында ( көгілдір < көк + ілдір, ұгым < ұқ + ым ), біріккен, кіріккен сөздер тұлғасында ( бүгін < б ұл + күн, биыл < бұл + жыл), шеттен қабылданған сөздерде ( кәде < қағида < қағида, зәр < зәһәр, самаурын < самовар т. б.), тіларалық дыбыс сәйкестігінде (қаз. бас // ұйғ. баш; каз. may // ұйғ. тағ // қырғ. moo ), ротацизм (қаз. қыз ~ чув. хер ), ламбдаизм (қаз. mac ~ өзб. тош ~ чув. чул; қаз. тол ~ ұйғ. тол//тош- ), метатеза (қаз. қақпан ~ ұйғ. қапқан, қаз. өкпе ~ ұйғ. өпке) т. б. құбылыстарда байқалады. Ал түркі тілдерінің дыбыстық жүйесін, классификациялық системадағы орнын анықтауға келгенде фонетикалық критерий субститут құбылыстарына ерекше мән береді. Этимологияның бұл принципі бойынша сөздің басы мен соңы, түбірдің фоно-морфологиялық варианттылығы, дыбыстық өзгерістердің мағыналық ауытқуларға себеп болуы т. б. толып жатқан құбылыстардың бәрі толық ескерілуі керек. жүктеу/скачать 0,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|