Қ65 д м г ш м л а у ш й л р р іж т щ І > — ііч іг п Ж. Қоңыратбаева тіл білімі

қолданылу жайы басқарақ. Оған байланысты мынадай арнайы 
терминдер қолданылады: «дүниетаным», «идеология», «халықтың 
сана-сезімі». «Сана» терминін адамның жүйке-ми жүйесі іс-
әрекетінің көріну процесі десек, ал «оилауды» оір нэрсені түсіну, 
тану, корыту түріндегі көрініс процесі деп танимыз.
Ой ойлаудың нақты нэтижесі болып саналады. Ал ойлау - 
адам миының қызметі. Бүл бір нәрсе туралы ойлап, талқылауға, 
ой қорытып, баға беруге қабілеттілік деген сөз. Ойлау - негізгі 
бөлік болып саналғанымен, ол сананың бір бөлшегі ғана. Ойлау да 
қарым-қатынас секілді вербалды жэне бейвербалды болып келуі 
мүмкін. Бейвербалды ойлау шындықты қабылдау нәтижесінде 
қалыптасқан, содан соң есте сақгалған көріктеу-сезім бейнелерінің 
көмегімен көрініс табады. Бейвербалды ойлау эртүрлі деңгейде 
жан-жануарларда да бар. Бейвербалды ойлаудың ең жоғары дамыған 
түрлерін, әрине, адамдардан табамыз. Вербалды ойлау сөзде көрініс 
табатын эр алуан түсініктерден, саралаудан түрады, түрлі болжам- 
дар мен теорияларды талқылайды, сараптайды, қүрады. Ол тілде 
түрақгалған формаларда көрінеді, яғни ішкі жэне сыртқы сөйлеу 
үдерістерінде жүзеге асады. Вербалды ойлау адам баласы ойының 
маңызды бір бөлшегі болып табылады.
Ойлау 
бейнелі, 
техникалық жэне 
логикалық 
болып 
келуі мүмкін. Бейнелі ойлау жанды қабылдауды, түсініктің, 
бағалаудың бірлігін қамтиды. Ол поэтикалық сөйлеуден, көркем 
шыгармалардан, сурет өнерінен, музыкадан, архитектурадан, кино- 
фильмдер мен телефильмдерден көрініс табады. Техникалық ой- 
лау бейне мен түсінікті техникалық жағынан біріктіреді. Логикалық 
ойлау түсініктерді дүрыс пайдалану мен байымдауды дүрыс қүруда 
қолданылады.
Тіл және сана
Тіл, ең алдымен - сана әрекетін қалыптасыру қүралы. 
Екіншіден, тіл - адам санасының екінші бір бөгде санаға жеткізілу, 
түсінілу қүралы. Үшіншіден, тіл — жүмыс істеуші сананың сөйлеу 
актісінің қүралы. Осылардың бәрін жинақтай келгенде, тіл сөйлеу 
үлгілерінің шындықпен сай келетіндігін салыстыра отырып, 
сананың іс-әрекетін бақылап отырады. Ал сана тілмен қарым-
қатынасы жөнінен алғанда, плдің лексика-семантикалық жүиесінде
33

үзіліс жасап түратын құбылыс. Сонымен қатар ол тілдің сөйлеу 
қызметіндегі негізгі басқыш болып табылады.
Тіл және ойлау
Тіл мен ойлау мәселесі тек тіл гылымына гана емес, филосо- 
фия, логика, психология салаларына да қатысы бар қүбылыс. Себебі, 
тіл де, ойлау да адам миының туындысы, екіншіден, тілде де, ойла- 
уда да элеуметгік жэне биологиялық жақтгр үштасып, бір-бірімен 
өзара бірлікте болады. Адам баласының өзара пікір алысуы тіл 
арқылы жүзеге асады. Адам ойын тіл арқылы жеткізеді. Тыңдаушы 
да сөйлеушінің сөзін тіл арқылы түсінеді. Ойдың жарыққа шыгуы 
тікелей тілге қатысты. Сондықган да «Тіл дегеніміз — ойдың тікелей 
шындыгы» деп таньшады. Кейбір галымдар тіл мен ойлауды екі бөлек 
қүбылыс, ешқандай байланысы жоқ деп түсіндіреді. Мысалы, Н. Я. 
Марр былай дейді: «Тіл дыбыстар арқылы көрінетін болгандықтан 
гана өмір сүреді, ойлаудың қимылы мүндай көрініссіз-ақ болады». 
Бүл дүрыс емес. Тіл мен ойлау үдерістері өзара тыгыз байланысты 
қүбылыстар.
Тіл мен ойлау арасындагы қарым-қатынас біздің дәуірімізден 
көп бұрын басталган. Олардың қагынасы жоніндегі пікірлерді, 
көзқарастарды төрт үлкен жікке топтастыруга болады. Олар:
1) Тіл мен ойлау тепе-теңдік бірлікте, ешқандай өзгешеліктері 
жоқ дейтін козқарас. Бұл —менталистік багыт деп аталады. Өкілдері: 
неміс галымдары Ф. Э. Шлейермахер, И. Г. Гаман, т.б.;
2) Тіл мен ойлау арасында ешқандай бірлік, ұқсастық жоқ, 
екеуі екі бөлек дүние дейтін көзқарас. Өкілдері: неміс галымы Ф.
Э. Бенеке; 
. ,.
3) Тілдің рөлін асыра багалап, тіл мен ойлауды өте жақын 
деген көзқарас. 
Өкілдері: неміс галымы В. Гумбольдт, француз 
галымы Л. Леви-Брюль;
4) Тіл мен ойлау өзара тыгыз байланысты, бірінсіз бірі өмір 
сүре алмайды, бірақ бұлардагы бірлік абсолюттік, тепе-теңдік бірлік 
емес, эрқайсысының өзіндік дербестіктері, қайшылықтары бар 
дейтін көзқарас. Тіл мен ойлау жөніндегі дұрыс пікір соңгы багыт.
Тіл мен сананың арасындағы қатынас екі жақгы: екеуінің 
де өзара бір-біріне берері де, бір-бірінен алары да аз емес. Тіл - 
ой-сананы қалыптастыратын, оны материалдандырып жарыққа
34

шығаратын, басқаларға білдіретін, ой сана табыстарын сақтап, оны 
кейініі ұрпакка жеткізетін құрап. Еңбек ету кезінде тілдің көмегі 
арқылы қалыптасып, жетілген ой сана кейін де тілге кері әсерін, 
ықпалын тигізеді. Тілді жүйелі, дұрыс қолдануда ой сананың 
агқаратын рөлі ерекше. Себебі ойлау процесі дұрыс қойылмаған, 
орнықты, нақты болмаса, оны жеткізуші тіл құрапы лайықты 
шықпайды. Ой-сана - сөйлеудің мақсатқа сай болуын қамтамасыз 
ететін бақылаушы. Тілдің сөздік құрамында, грамматикасында 
болып жатқан жаңалықтар, өзгерістер ой сананын ретгеушілік, 
басқарушылық эрекеттерінің жемесі болып табылады. Тілдік 
механизмнің қозғалысқа келіп, сөйлеу эрекетінің пайда болуында 
да ой сананың, мидың қатысы мол.
Бұл айтылғандарға қарамастан тіл мен ойлау арасында 
айтарлықгай өзгешеліктер де аз емес. Мысалы, ой — тілдің, тілдік
элементтердщ идеялық жағы, тіл арқылы оерілетін мазмұнның 
негізі. Тіл мен ойлау бір бутіннің екі саласы, бірі - материалдық 
(сыргқы пішіні) жағы болса, екіншісі - идеялық (ішкі мағынасы) 
жағы. Сондықтан ойлаудың танытқыштық қызметін сөз еткенде 
тілге соқпай, ал тілдің семантикалық жағын сөз еткенде ойлауға 
соқпай өтпеуге мұлдем болмайды. Тілдік элементтердің мағыналық 
жағы тілді ойлаумен ұштастыратын дәнекер, желі. Осы мағыналық 
желінін бір басында тіл, бір жағында ойлау тұрады. Осы тұрғыдан 
алғанда, тіл мен ойлауды қатынастьщ екі мүшесі, екі элементі деуге 
болады.
Тіл мен ойлау өзара қызметі мен құрылымдары жағынан 
жекеленеді. Ойлаудағы мақсат нысанды танып білу, жаңа мәлімет, 
тың білім табу болса, ал тіл ойды жарыққа шығару, оны сақтап 
кейінгі ұрпаққа жеткізу міндетін атқарады. Екеуінің тағы бір 
айырмашылығы, ойлаудың логикалық заңы - жалпыадамзаттық
оолса, ал тілдщ негізгі элементтері — грамматикалық құрылысы, 
сөзжасам жүйесі бұлар жалпы адамзатгық емес, жеке ұлттық болып 
табылады. Әрбір этнос ойды өзінше қалыптастырып, өзіне ғана тән 
амалдармен жарыққа шығарады. Сондықган да эр этнос өкілі өз тілі 
тұрғысында, өз тілі негізінде ойлайды.
Тіл мен ойпау арасындағы байланысты зерттейтін ғылым са- 
ласы менталингвистика деп аталады. Мента - ақыл, ой, ойлау деген
35

мағынаны білдіреді. Менталингвистика - экстралингвистиканың 
бір саласы, яғни екеуі де тілдің сыртқы дүниемен байланысын 
қарастырады. Тілде де, ойлауда да әлеуметтік, жалпыадамдық 
сипатпен қатар индивидуалдық та қасиеттер бар. Бүл касиеттері 
олардың қатынасын күрделендіре түседі.
Тіл екі жақты қүбылыс: оның бір жағы - сыртқы дыбыстық, 
материалдық жағы да, екіншісі - ішкі мазмүндық, логикалық 
жағы. Тілдік элементтердің логикалық жаяы дегеніміз — олардың 
білдіретін мағыналары, атқаратын қызметі. Тілдікэлементтерсөйлеу 
проңесінде қандай қызмет атқарса, сол олардың мэні, магынасы бо- 
лып саналады. Мағына деп тілдік түлғалардың семантикалық функ- 
циясын айтады. Тілдік элементтердің магыналық жағы тіл білімінде 
семантика деп, оны зергтейтін гылым саласы семасиология деп ата- 
лады. Тіл мағынасында бейнелеуіштік те, коммуникативтік те сипат 
бар. Тілдің танымдық қасиеттері осы екеуінен көрінеді.
¥сы ны латы н әдебиеттер:
1. 
Қордабаев Т., Қалиев Ғ. Жалпы тіл білімі. Оқулық. Алматы,
2004.
2. 
Березин Ф.М., Головин Б.Н. Общее языкознание. Москва,
1979. 
( 
^
3. 
Степанов Ю. С. Основы общего языкознания. Москва, 1975.
4. 
Лингвистический энциклопедический словарь. Москва,
1990.

жүктеу/скачать 17,16 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: