Қ65 д м г ш м л а у ш й л р р іж т щ І > — ііч іг п Ж. Қоңыратбаева тіл білімі
жүктеу/скачать 17,16 Mb. Pdf көрінісі
|
b1938
§§Н » Ж үйе» мен «қүрылым» функциясы бар, бір бүті жүйелі қүбылыс ретінде өмір сүреді. Бүл ретте жүйе мен қүрылым деген терминдердің ара қатынасын анықтап алу керек. Бүтіннің элементтерінің арасындагы қатынастардың схемасы, эдетте, қүрылым деп аталады. Ал, жүйе белгілі бір қүрылымның болу- ын аңгартады. Өрбір жүйе өзара байланысты үш түрлі белгіден (атрибуттан) түрады: қүрылымның, субстанцияның (мэннің) жэне қызметтің (функцияның) үштасып бірігіп келуінен қүралып, өмір сүреді. қүрылымнан Тілдің жүйелі сипаты оның барлық деңгейінен — фонетика, лексика, грамматика салаларынан көрінеді. Сондықтан адам баласы белгілі бір шет тілін меңгере алады. Ал тіл жүйесіз нэрсе болса, тілді меңгеру мүмкін емес. - . . „ . . -’ 7 Жүйеге байланысты айтылуга тиісті тагы бір пікір - тілдегінің барлыгы бірдей жүйелі ме, жүйесіздік деген онда бола ма деген мәселе. Тілге тэн басты қасиет оның жүйелілігі, деген- мен тіл жүйесіне жатпайтын кейбір ережелер де бар. Мысалы, грамматикада зат есімдердің кейбір түрлерін жіктеуге болады ( студентсің , студентпіз ), ал кейбіреулерін жіктеп айтуга болмай- Ды ( кітап , дәптер). Бүл жагдай тілде мүмкіндіктің мол екендігін, 40 оның жүйесінің ашықтығын, оны жеріне жеткізе пайдалану мүмкін еместігін көруге болады. Тіл бірліктерінің қалы птары Дыбыс тілінің эртүрлі элементтердің кездейсоқ жиынтығы емес, бөлшектері өзара тәуелді, өзара тығыз байланыста, шартты қатынаста түратын біртүтас, бір бүтін күрделі түлға екендігін алғаш айтқан ғалым - В. Гумбольдт. Ол тілдердің қайсысында болса да, екі түрлі түлға, сала болады: оның бірі - тілдің сыртқы формасы- на жататын материалдық сала да, екіншісі - тілдің ішкі формасына жататын идеялық жағы. Осы екі форма бірігіп тілдің қүрылымын қүрайды дейді. Ғалымның бүл пікірін ары қарай Б. де Куртенэ мен Ф. де Соссюр болды. Бірақ Ф. де Соссюр тіл өз алдына түйықталып жатқан жүйелерден түрады, өзара шарттас қатынаста түратын эле- ментгерден қүралады, сол себепті тіл жүйесінің тек синхрондық күйі зерттелуі керек, ал, тіл жүйесін диахрондық түрғыда зерттеу тілдің жүйелік қалпын нақты көрсетпейді деп есептеген. Дегенмен, Ф. де Соссюрден кейінгі зерттеушілер тіл жүйесі деген үғым тілдің синхрондық күйімен бірге диахрондық күйіне де қатысты екенін анықгады. Тіл жүйесіндегі қаты настар Тілдік жүйені қүраушы негізгі түлғалар - фонетика, лексика, грамматика. Бүлар ғылымда ярус (қабат), уровень (деңгей) немесе жүйе я қүрьшым элементтері деп аталады. Жүйе элементтері жүйе мүшесі ретінде жүйе қүрамына еніп, өзі сияқты басқа түлғалармен не тікелей немесе жанама түрде байланысқа, қатынасқа түседі. Бүл байланыстардың мынадай типтік түрлері бар: синтагмалық, парадигмалық және иерархиялық қатынастар. Синтагмалық қатынас грек тілінен аударғанда алғашында бір нәрсенін қосылуы, жалғасуы деген мағынаны білдірген. Қазіргі заманауи тіл білімінде тілдік элементтердің өзара тіркесе жалғасуы дегенді білдіреді. Синтагмалық қатынасқа алдыңғысы кейінгісіне тіркесе, жалғаса айтылатын я жазылатын элементтер байланы- сы жатады. Ол элементтер байланыстарының ең алғашқысы. Синтагмалық қатынасқажататын бір тектес түлғалар мыналар: мор- фема мен морфема, сөз бен сөз, ( үй+иіік, от+агасы, қоралы қои). 41 Құрылымы, мағынасы, қызметі жагынан эр тектес болып келетін тұлғалар синтагмалық байланысқа келе алмайды. Мысалы, дыбыс пен сөз, сөз бен сөйлем, т.б. | | 1 Тіл жүйесіндегі синтагмалардың, синтагмалық қатынастың негізінде тіл жүйесін зерттеудің негізгі аспекгілерінін бірі синтагма- тика қалыптасқан. Оның қарастыратыны - жүйелі түрде орналаскан тілдік тұлғалардың сөйлеу кезінде өзара тікелей байланысқа түсіп тіркесуінен туатын синтагмалық қатынастарды талдап зерттеу. Синтагматика парадигматикаға қарсы қоиылып қарастырылады, өйткені ол тілдің бір мезгілдік деңгейіндегі күйін, яғни танихына бармай, оның көлденең бағытта байланысатын күйін зерттейді. жүктеу/скачать 17,16 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|