Қ65 д м г ш м л а у ш й л р р іж т щ І > — ііч іг п Ж. Қоңыратбаева тіл білімі
жүктеу/скачать 17,16 Mb. Pdf көрінісі
|
b1938
| Тақырып:
Т ІЛ ДЕҢГЕЙЛЕРІ. ГРАММАТИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР Қ арасты ры латы н мәселелер: Тіл деңгейлері птурачы түсінік. Грамматикалыц категория мәселесі. Тіл деңгейлері туралы түсінік Тіл жүйесіндегі басты мэселелердің бірі тіл деңгейлерімен байланысты қаралады. Тіл деңгейлерін білудің теориялық та, практикалық та мэні зор. Теориялық мэні — тілдің қүрылымдық жүйесінің дамуын жете түсінуге мүмкіндік беретіндігінде. Себебі, тіл жүйесінің элементтері бірыңгай емес, олар өзара тыгыз байланы- ста бола отырып, тіл бірліктерінің сипатына қарай өз ішінен эргүрлі деңгейге бөлінеді. Ал практикалық мэні — тілдің қүрылымын, оның элементгерін деңгейлер дэрежесінде қарастыру тіл жүйесін үйренуді жеңілдетеді. , : Р Тіл жүйесіндегі бірыңгай тіл бірліктерінен түратын шагын жүйелер тіл деңгейлерін жасайды. Деңгей жасау сипатына тек деңгейлік шартқа сай келетін, ягни парадигмалық дэне синтагмалық түргыда деңгейлік тіл бірліктерімен қатынасқа түсуге қабілетті тіл бірліктері ғана ие блолады. Мысалы, фонемалар фонемалық қатар жасай отырып, сөйлеу үстінде тек фонемалармен, морфе- малар парадигматикалық қатынаста тек морфемалармен, сөздер синтагматикалық қатынаста тек басқа сөздермен тіркесе алады. Осылайша фонемалар жүйесі тіл деңгейін жасайды. Бір деңгейдегі тіт оірлікгері баска деңгейдегі тіл бірліктерімен иерархиялық (са- тылап) қатынас аркылы байланысқа түседі. Ал, деңгей ішіндегі тіл бірліктерінің, мысалы, фонемалардың, морфемалардың, сөздердің жеке топтары өз алдына бөлек тіл деңгейін жасай алмайды. 44 Тіл деңгейі мынадай принциптер негізінде қалыптасады: Бір деңгейге жататын тіл бірліктері біртектес болуы шарт. Мысалы, фонемалар жүйесі мен олардың бірыңгай жиынтыгынан түрады. Бір деңгейге кіретін тіл бірліктері одан жогары келесі деңгейдің қүрамына қатысты болуы шарт. Мысалы, фонемалар өзінен жогары түрган сөздерді жасауга қатысып, морфемалық не лексикалық деңгейлермен байланыста келеді. Тіл деңгейінің эрқайсысы басқа деңгейдің қүрамына қатысты болганымен, өзіне тэн белгілерін, қасиетін, ерекшелігін жоймайды, өзінің дербестігін сақтап қалады. Әрбір деңгей, оган кіретін тіл бірліктері эрі тілдік таңбалар болып табылады. Сөйтіп, бүл принцип бойынша тіл деңгейлерінің төменнен жогарыга қарай біртіндеп күрделеніп отыратыны, эрбір тіл деңгейінің автономиялық, дербестік сипаты бар екені байқалады. Тілдің қүрылымдық, деңгейлік жагы ХІХ-ХХ гасырлардагы тіл білімінде жиі сөз болды, дегенмен оны топтауда бірізділік бол- май келді. Мысалы, В. М. Солнцев тіл деңгейлерінің негізгі түрлері ретінде фонемалық, морфемалық, лексикалық, синтаксистік деген төрт түрін атап көрсетеді. Ал басқа галымдар сөзжасамдық пен морфологиялық деңгейге күдікпен қарайды. Соңгы кездегі зерттеу- лер бойынша тіл деңгейлерінің мынадай алты негізгі түрі көрсетіліп жүр: Фонемалардың автономиялық деңгейі. Фонема морфема мен сөздің дыбыстық түлгасын жасайды, ягни морфема мен сөз фоне- мадан түрады. Фонема тілде түлгалық өзгерістер жасауга қызмет ететін қарапйым тілдік таңба болып табылады. Морфемалардың автономиялық деңгейі. Морфема сөздің жэне оның грамматикалық формаларының қүрамын жасайды. Солардың қүрамында үнемі түрлене отырып, қашанда өзінің морфемалық касиетін сақтап отырады. Сөздердің автономиялық деңгейі. Сөз сөз тіркесінің қүрамына кіреді. Сөзжасам типтері мен морфологиялық катеогрияларды жасауга қатысады. Сөзжасам типтерінің автономиялық деңгейі. Сөзжасам типтері сөз таптарын жасауга қатысып, сөздердің өзара қатынас жа- сауына мүрындық болады. 45 Морфологиялық категориялардың автономиялық деңгеиі. Бұлар синтаксистік категориялардың жасалуына негіз болады. сөйлем құрамында үнемі жаңгыра отырса да, өзінің дербестігін сақгап отырады. Синтаксистік каггегориялардың автономиялық деңгейі. Бұлар мэтінді жасауга қатысып, морфологиялық категориялардың синтагматикалық қатынастарын интеграциялайды. Тіл деңгейлері туралы теория XX гасырдың орта шенінде дескриптивтік тіл білімінің ықпалымен одан әрі дамыды. Грам м атикалы қ категория мәселесі Грамматикалық категория ұгымы жайында тіл білімінде түрлі пікірлер орын алып келді. Мәселен, Л. И. Баранникова «Грамматикалық категория деп сөзде жэне сөйлемде көрініс таба- тын, тілдің сипатын білдіретін жалпы фамматикалық ұгымдарды» атайды. Д.А.Штелинг «Грамматикалық категория дегеніміз магыналары жагынан бір-бірінен мүлде өзгеше екі қатардагы формалардың қарама-қарсы қойылуы» дейді. Ал Б. Н. Головин бұл анықгамаларда грамматикалық категорияның бір компоненті грамматикалық магынаның сипаты ашылмагандыгын айтады. Л. Н. Щерба: «Кез келген грамматикалық категорияның жасалуына оның магынасы мен барлық формалды белгілерінің тыгыз байланы- сы себеп болады. Магынасын білмей тұрып, формальды белгілерін анықгауга болмайды, өйткені категорияның болуының өзі оның нені білдіретініне тікелей байланысты» дейді. Көптеген галымдар осы пікірді қолдайды (В. В. Виноградов, Б. Н. Головин, А. И. Смир- жүктеу/скачать 17,16 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|