Қ65 д м г ш м л а у ш й л р р іж т щ І > — ііч іг п Ж. Қоңыратбаева тіл білімі

адамдардың бірлесе қимылдап, материалдық игіліктер өндірісінде 
белгілі бір табысқа жетуді, көздеген мақсатқа қол жеткізу үшін 
өзара пікір алысып, түсінісіп эрекет етуінің күралы. Демек, тіл 
мен өндірістің айырғысыз бірлігінде, диалектикалық қарым- 
қатынасында, әрине, өндіріс алғашқьиіық, айқындаушы, шешуші 
фактор болып табылады. Дәлірек айтқанда, адам өзінің тіршілік 
жағдайларын жақсаргу үшін, табиғат жағдайларына жэне қогамдық 
қагынастарға саналы түрде әсер ету үшін* қарым-қатынас жасау 
және ой-пікір алмасу қүралын, яғни сөйлеу тілін қажег етеді, ал бүл
қажеттілік тілді тудырды.
Олай болса, материалдық өндірісті тудыратын тіл емес,
керісінше, өндіріс қажеттері бір үжымдағы адамдардың бэріне 
түсінікті ортақ тілдің болуын қажетті түрде талап етті. Адамзат 
тілінің пайда болу теориясының негізін салған К. Маркс пен Ф. 
Энгельс бүл жөнінде былай деп жазды: “Тіл де, сана сияқты, ер- 
теден келе жагқан нәрсе; тіл, дәл айтқанда, (іс жүзінде) алдымен 
басқалар үшін және тек осының арқасында ғана мен өзім үшін де 
өмір сүретін шын пракгикалық сана болып табылады, сөйтіп, сана 
сияқты тіл де басқа адамдармен қатынас жасау қажеттігінен және
мұқтаждығынан туадьГ.
Тілдің шығуы туралы Маркстік көзқарасқа дейін де бірқатар 
ой-пікірлер мен жорамал теориялар болды жэне олар қазірде де бар. 
Енді солардың кейбіреулерін қарастырып көрейік.
Ежелгі грекфилософиясынанбастау алатын “дыбысқаеліктеу” 
(немесе аноматопоэтикалық) деп аталатын теория тілдің шығуын 
табиғатта болатын түрліше дыбыстарға еліктеудің нәтижесі деп 
түсіндіреді. Әсіресе ХҮІІІ-ХІХ ғасырларда кеңінен өріс алған бүл 
теорияны жақтаушылардың бірі неміс философы Г. Лейбниц (1646- 
1716) алғашқы адамдар жануарлар мен табиғат қүбылыстарының 
дыбыстарын, мысалы, құстардыңсайрауын, қасқырдың үлуын, өзен 
суының сылдырын т.б. есітіп, соларга еліктеуден эртүрлі дыбыстар 
шыгарды дейді. Бірақ табиғатта дыбыс шығармайтын да заттар мен 
қүбылыстар көп екені, олардың атау сөздері де мол екені белгілі. 
Бүл теория тілдің шығуының себептерін дыбысқа еліктеуден іздеп, 
тілдің әлеуметтік себептерін ескерусіз қалдырады, өйткені бүл тео- 
рия тілді коғамдық қүбылыс емес, табигат қүбылысы, “табиғаттың
18

адамга тартқан сыйы” деген логикалық қорытынды шыгаруга 
жетелейді. 
!
Тілдің шығуы жайлы тағы бір ғылыми емес теория — 
“қоғамдық шартгасу” теориясы. Бұл теория бойынша, алғашқы 
адамдар тілдегі сөздерді өзара келісу арқылы таңдап алған. Тілді 
келісім арқылы жасау үшін келісімнен бүрын бір тіл болуы ке- 
рек қой, өйткені ондай тілсіз тіл туралы қалай келісім жүргізуге 
болады?! Бүл логикалық қисынсыздық “қоғамдық шартгасу” 
теориясының шындыкка жанаспайтындығын дәлелдеп жатудың 
қажеті жок екендігін өзінен-өзі көрсетіп түр.
XIX 
ғасырда «Еңбек айқайы» (“Трудовые выкрики”) деп ата- 
лагын түрпайы материалистік теория пайда болды. Оның өкілдері 
Людвиг Нуаре, Карл Бюхнер, т.б. алғашқы адамдардың еңбек ету 
кезінде шығарган рефлексті айқайларының негізінде пайда болды, 
бүл айқайлар ең алдымен етістік сөздердің шығуына негіз бол- 
ды деп пайымдады. Бүл теорияны жақгаушылардың қагелігі сол, 
олар тілді адамдардың қарым-қатынас күралы ретінде түсінбей, 
тек еңбек процесін қостаушы көмекші күрал деп түсінді. Олардың 
тілдің шығуының себепшісі болған алғашкы сөздер етістіктер еді 
деген пікірінің ешкандай ғьшыми негізі жоқ. Тілді табиғи ағза деп 
түсіндіретін натурапистік теория жэне басқа таза биологиялық 
агым немесе тілдің шығуы мен дамуын күдайдың қүдіретті күшінің 
нәтижесі деп түсіндіретін діни-идеалистік теориялар т.б. бүрында 
да бар еді, казірде де жоқ емес. Бірақ олардың бэрі, сайып келгенде, 
ғылыми емес теориялар екендігін атап айтпасқа болмайды.
Тіл философиясынын ғьшыми түсінігін кезіндегі археоло- 
гия мен этнографияның, антропология мен социологияның т.б. 
зерттеулеріне сүйене отырып жасап берген К. Маркс пен Ф. Эн- 
гельс болды. Олардың ілімінше, адам тілінің табиғи қалыптасуына 
бірден-бір себеп болған адам тектес маймылдардың адамға айна- 
лу процесінің барысында туған коғамдық қажеттілік - алғашқы 
адамдардың бірлескен тіршілік іс-әрекеттерін үйлестіру қажетті 
еді. Демек, адам тілінің шығуы адам коғамының шығу, қалыптасу 
проблемасына барып тіреледі екен, өйткені біріншісі екіншісінің, 
яғни антропогенез бен социогенез проблемасының, қүрамдас бөлігі 
болып табылады.
9

Сонымен, адамның санасы мен сөйлеу тілінің шыгуы 
қоғамдық өндірістің жэне онымен бірге алғашқы қогамдық 
қатынастар мен қажеттіліктердің ұзақ уакыт бойы қалыптасып, 
адам тектес маймылдардьщ үйірлерінің алғашқы әлеуметтік адам 
бірлестіктеріне айналуының жэне сондай-ак соған сәйкес дене 
құрылысының өзгеруінің нэтижесі болып табылды. Сонымен қатар, 
ру-тайпалар арасында кұралдар жэне басқа^бұйымдар алмасу іске 
аса бастады, ал бұл біл імдер мен еңбек ету әдіс-тәсілдері, дэстүрлері 
тілдік қатынас құралы арқылы басқа тайпалар мен халықгардың
мүшелерінің арасына тарап отырды.
“Алғашқы тілдің табиғи материясьГ да қазіргі заманғы
тілдердің “материясынан” көп өзгеше болған - оларда дыбыстық 
сөздермен бірге ‘'ымдау тілі” де кеңінен пайдаланылган дейді 
зерггеулердің нәтижелері. Жоғаргы тас дэуірінде (бұдан шамамен 
40 мың жылдай бұрын) неандертальдыктардың орнына жаңа адам 
(неоантроп немесе «Ношо заріепз») келеді. Ол енді жеке құрал 
емес, құрамдас еңбек құрал (мысалы, сабы бар балта) жасай ала- 
тын болды, жартастарға көп түсті сурет салуды білді. Оның бас 
сүйегінің көлемі мен құрылысы қазіргі адамдікінен айнымайды 
деуге болады. Бұл дэуірде енді нағыз қатынас құралы, қалыптасып 
келе жатқан ой ұғымдарын қоғамдық жағынан тұжырымдау құралы 
бола алатын дыбысты тілдің қалыптасуы аяқталды: “...Адамдардың 
қажеттері жэне оларды қанағаттандыруға көмектесетін енбектің 
түрлері көбейіп, эрі қарай дамыған сайын адамдар нәрселердің 
тұтас топтарына жеке атаулар бере бастады”. Тілдік белгілер бір- 
бірінен біртіндеп ажырап, жеке мазмұнға ие бола бастады: тұтаскан 
аралас сөз-сөйлемдерден аз-аздап жеке сөздер - болашак есімдер 
мен етістіктердің түп тұлғалары бөлініп шыға бастады, ал тіл тұтас 
алғанда өзінің қатынас құралы жэне айналадағы дүниені танып білу 
құралы ретіндегі функцияларын (қызметтерін) шын мәнінде атқара 
бастады.
Тілдің коғам ды қ дифференциациялануы
Тіл - қоғамдық құбылыс. Ол қоғамның қажеттіліктерінен 
пайда болған және қогамда пайдаланылатын құрал. Бұдан тілдің 
келесі басты қызметі шығады. Яғни, тіл - адамдар арасындагы 
қарым-қатынас құралы. Бұл кең түсінік: тіл арқылы хабарды
20

жеткізуге (информативтік жэне констациялаушы функциясы), неме- 
се хабарды алуға (сұрау функциясы) болады. Сонымен бірғе қозғау 
салуға, бұйыруға, өтінуге (аппелятивтік функциялары) т.б. болады. 
Бұлардың хабарлы, сұраулы, буйрықты жэне лепті сөйлемдерге 
сэйкес келетінін байқауға болады. Келесі мэселе тілдің қоғамдағы 
жіктелістері. Ол тілдің 

жүктеу/скачать 17,16 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: