77. Тұқым. Құрылысы жəне қызметі. Дара жəне қос жарнақты тұқым
Қыналар бөлімі. Қыналардың құрылымдық компоненттері, анатомиялық
жүктеу/скачать 227,25 Kb. Pdf көрінісі
|
77-95-1
рамки для Теории, 77-95-1
| 87.
Қыналар бөлімі. Қыналардың құрылымдық компоненттері, анатомиялық ерекшелігі, талломдарының əр түрлі пішімділігі. Көбею тəсілдері. Таралуы, экологиялық топтары, маңызы. Қыналар (лат. Ліцһенес) — денесі екі құрамбөліктен (балтыр жəне саңырауқұлақ) құралған, селбесіп тіршілік ететін ағзалар тобы. Қыналар соңғы уақытқа дейін төменгі сатыдағы өсімдіктеге жатқызылып келді. Алайда олардыңң құрылысыжəне тіршілік əрекетіерекше болғандықтан, соңғы кезде саңырауқұлақтар дүниесінің бөлімі етінде өз алдына жеке қарастырылатын болды.Қыналар - ерекше жəне ғажап ағзалар. Саңырауқұлақты жіпшумағы көк-жасыл балдырды орап жатады. Қына түсінің жасыл болуы құрамындағы көк-жасыл балдырды түсіне байланысты. Қынаны төсемікке саңырауқұлақ орналастырады. Оның құрамындағы балдырларды ауадаң ылғал мен шаңды сіңіру арқылы минералды заттар түзеді. Осыған орай саңырауқұлақ зерттеушілер (микологтар) қынаны саңырауқұлақ бөлімі ретінде қарастыруда.Қазіргі кезде қыналарды 26 мыңға жуық түрі белгілі. Қынаны зерттеушілер лихенологтар деп аталады.Қыналар табиғатта басқа өсімдіктерге қолайсыз, құнарсыз жерлерге өседі. Тасты үстінде, шөлді-шөлейтті жерлерде, тундрада жəне ормандарда тіршілік етеді. Антарктикадаң 350 түрі, Оңтүстік полюске жақын жерден 7 түрі табылған. Бұлай таралу себебі, өте ыстық ортада өсетіндері жоғаы температурада тез кеуіп кететіндіктен, тіршілігі уақытша тоқталады. Қайтада қолайлы жағдай туса, кеуіп қалған қыналар қалпына келіп, тішілігін жалғастырады. Өте салқын жерлерде өсетін қыналарды айықша тығыз қалың қабықша қоғап тұрады.Қыналар пішініне қарай үш топқа бөлінеді:Ағашты діңіне, тасқа жабысып өсетін қабық (қаспақ) тəрізді қына. Бұлар сары-қызыл, сары, сұр, көгілдір, қоңыр түсті, жұқа қабыққа ұқсас болады.
Орманда ағаш діңіне, түбіріне жабысып өсетін жапырақ пішініне ұқсастары - жапырақ тəрізді қыналар. Қарағайлы орманда төсемікте өсетін бұтақталға ақшыл-жасыл, ақшыл түстілері - бұта тəрізді қыналар. Қыналар саңыауқұлақтар мен балдырлардың бірігіп, селбелесіп тіршілік етуінен пайда болады. Саырауқұлақ жіпшелері балдырларға құрамындағы су жəне минералды заттарын береді. Өздері балдырладың фотосинтезі нəтижесінде түзілген ағзалық заттарымен көроетенеді. Қыналар бір топ саңырауқұлақ жіпшелері арқылы төсемікте орнығады. Оның құрамындағы саңырауқұлақтар тек қынадан ғана табылған. Ал қына құрамындағы балдыр түрлерінің табиғатта өз бетінше тіршілік ететіні де бар.Қынаның құрамында біржасушалы көк-жасыл балдырлар кездеседі. Балдырлардың жасуша хроматофорлары көмірқышқыл газын, суды сіңіріп, фотосинтездің нəтижесінде ағзалық заттар түзеледі.Ғалымдар қыналардың құрамындағы саңырауқұлақтар мен балдырларды көректік ортада жеке жеке өсірген. Сонда саңырауқұлақтардың жіпшелері ғана пайда болып, спора түзілмеген. Балдырларда көбеюдің барлық түрлері болған. Сондықтан қыналардың құрамындағы саңырауқұлақтар паразитті көректенуге бейімиделе бастады деген қорытындыға келген.Қыналар өсімді жолмен көбейеді. Оның деесінде көптеген балдырлар мен саңырауқұлақ жіпшелерінің бөліктері қынаның қабықшасын жарып сыртқа шашылады. Əрбір бөліктен жəне денелерінің бөліп түскен бөлшектерінен де қына өсіп жетіледі.Қына құрамындағы жасушаларда жарықта фотосинтез өтеді.Сондықтан қыналар тек жарық жерде өседі, қараңғыда денесі ыдырап кетеді. Қыналарға ең қажетті жағдай - оттегі бай таза ауа. Қалалардың лас ауасында өсе алмайды.Сол себепті қыналарды сыртқы орта тазалығының көрсеткіші есебінде пайдалауға болады.Қыналардың топыраққа көректенуі нашар жүреді. Тастардың бетіне, суыған жанартау қалдықтарының (лава) бетіне алғаш "қоныстанатын" да осы қыналар. Олар өсіп тұрға жеріне Қына қышқылын бөліп, тасты үгіте бастайды. Біртіндеп сол жерде топыақ пайда болады. оған басқа өсімдіктер орығады да, жауарларды мекеніне айналады.Қыналардың шаруашылық маңызы өте зор. Бұғы қыасы деп аталаты қынаның бірнеше түрі тундра, тайгада қыс кезінде бұғылардың негізгі азығы болып табылады.Қыналардың емдік қасиеті де бар. Ағаштың діңдеріне өсетін жерқынаны қайнатып, дизетерия ауруын емдеуге пайдаланады. Сонымен бірге асқазан, тыныс жолдары ауруларына дəрі жасалады. Қынадан қант, спирт, бояу, такмус алынады. қынаның кейбір түрлерін тəтті тағамдар өнеркəсібінде қолданады. жүктеу/скачать 227,25 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|