§2. ҚАЗАҚ ФОЛЬКЛОРЫ ЖАНРЛАРЫНЫҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

1. Мифология жанрының қалыптасу негіздері

2. Мифтік фольклор – жалпы ұлттық фольклордың бір саласы.

3. Мифтік фольклорға этнографияның қатысы

Жалпы фольклор атаулы дүние – өз шекарасында талай дүниелерді жиыстырған синкретті жанр. Сол жүйенің әрқилы ерекшелігі мен сыр-сипаты, қыр-сыры бар. Қазақтың мифологиялық әдебиеті – тарихи құбылыс. Өте ірі хронологиялық тізбек құрайтын бұл жүйе құрылымы – сонау алғашқы танымдық ізденістерден бастау алып, кейінгі фольклор саласына сіңісіп, одан кейінгі басқа салаларда өз қасиетін сақтап, жаңаша «жаңғыратын» тұтас құбылыс. Жалпы мифология атаулы үлкен құбылысты 3 тарихи тұрғыдан байыптауға болады:

1. Табиғаттың, әлемнің, ғалам мен дүниенің, жалпы адамзаттық дүниеауи болмыстық құрылымның пайда болуы турасындағы алғашқы жаңа ой-пікірлердің «таза» жинағы;

2. Сол аталған қарым-қатынастардың негізінде қалыптасқан ой-пікірлердің жоғары сатыға көтеріліп, олардың көркемдік ырғағының өлең-жырлардың негізінде пайда болуы;

3. Мифтік сана мен наным-сенімнің заттанған модель ретінде көрініс тауып, жаңаша сипатпен қолданылуында;

Яғни осы тарихи ауқымнан біз қазақтың мифологиялық әдебиетін нақты анықтай аламыз және әр тарихи процесте түрліше дамып отыратынын білеміз. Тілші-ғалым Ж.Манкеева адамның табиғатпен қарым-қатынаста даму жолының 2 кезеңін көрсетеді:

1. Табиғат құбылыстарын түсінбеген кезеңде әулиелерге құлшылық ету, сену. т.б.

2. Табиғатпен қарым-қатынаста өтіп жатқан өмір тәжірибелерінің негізінде, табиғат көріністеріндегі қайталану құбылыстарын байқау, ескеру, жинақтау негізінде тұрмысын икемдеу, бейімдеу, қалыптастыру, яғни табиғатты меңгеруге ұмтылу [1, 76-б.]. Бұл жерде де танымның алғашқы көрінісінде сену, илану, нану секілді категориялар жатса, танымның екінші сатысынан алғашқыны қорыту, соларды келесі бір «ағымға» сай бейімдеу. Адам баласының танымы неғұрлым көп нәрсені біліп, көріп, игеріп бола бастаған сайын, өмір сүру формалары мен жалпы дүниеауи көзқарасы артып, жетіле түскен.

Мифтік фольклор – өз аясында фольклор дәуірін қамтып, фольклормен бірге «өмір сүретін», жанаса байланыста болатын ерекше жанр. Поэтикалық бернелеудің астарына тұнған мифтік арқау фольклорға өзек бола отырып, мифопоэтикалық жүйе құрайды. Осылайша мифопоэтика фольклордың ажырамас бір бөлігі ретінде қарастырыла отырып, онымен бірге дамиды да. Фольклор мен мифологияның тығыз байланыстылығы сонда – мифтік наным-сенім санатына кіріп, ежелгі таным сатысына кіретін ұғым-түсініктер белгілі бір шекке келгенде (мифологиядан фольклорға өту шегі), сұрыптаудан, айқындаудан өтіп жинақталып, қалыптасқан үлгіде екшеліп, фольклорлық шығармаларға өзек болады. Сол себепті мифофольклорды тарихи құбылыс ретінде қарастырсақ, біріншіден, ол – мифтік танымға негізделген поэтикалық жүйесі бар шығармалар реті болса, екіншіден – сол мифтік танымға тиемелденіліп, сол ұғым-түсініктердің басқа фольклорлық шығармалардың өн бойында уәжділіктен туындайтын немесе тарихи үдеріс пен қоғамдық ой-сананың даму арнасының шиеленісінен келіп шығатын үлкен құбылыс.

Мифофольклор ұғымына фольклордың жанрлары мен салаларының барлығы дерлігі қызмет атқарады. Оның ішінде – тұрмыс-салт жырлары, мақал-мәтел, ертегілер, батырлар жыры, лиро-эпостық жырлар, айтыс өлеңдері. Бұлардың алғашқы сатыларында миф айқын түрде көрінсе, келесі түрлерінде бұлыңғыр, солғынданып танылады. Әсіресе миф ғұрыптық фольклордың өн бойында толық сақталған.

Сонымен, халық ауыз әдебиеті мен миф жанры ортақтасып, бір арнаға тоғыса отырып, өз кезегінде бір саланың басын ашып алады. Мифофольклор - өте кең, бай ұғым. Өйткені оны бай да мәнді етіп тұрған тін – фольклордың «қуаттылығында». Ғалым М.Ғабдуллин халық ауыз әдебиеті турасында: «Ең алдымен, ол халықтың өткендегі өмірі, тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпы, салт-санасы, дүние танымы, арман-мүддесі, таптық күресі т.б. таныстырып көптеген мәлімет береді. Бұларды ол әдебиеттік суреттеу арқылы елестетеді. Ауыз әдебиеті өткен өмірді, «халықтың психологиясын», оның «арман-мүддесін» білуімізге аса керекті материалдардың бірі болып табылады. ...Ауыз әдебиеті жалпы әдебиет тарихынан да елеулі орын алады. Ол өзінен кейін туған көркем әдебиетке көп әсер етті. Сюжет құру, образ жасау, тіл байлығын пайдалана білу т.б. жөнінде ауыз әдебиеті көркем әдебиетке негіз салды. Бұл ретте де ауыз әдебиетінің мәні өте зор» [5, 34-б.], - дейді. Сонда мифофольклор – белгілі бір сюжеттік желісі бар, композициялық құрылымы кең, поэтикалық бояуы қанық, көркемдік жүйесі бай фольклордың ерекше бір саласы.