А. Байтұрсынұлы атындағы тіл білімі институты ӘОЖ
ҚАЗАҚ АНТРОПОНИМДЕРІНІҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ МӘНІ
жүктеу/скачать 2,2 Mb.
|
| ҚАЗАҚ АНТРОПОНИМДЕРІНІҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ МӘНІ
Ономастикалық лингвокультуремалардың (соның ішінде антропонимдердің-Ф.Ә.) ұлттық мәдени ерекшеліктерді танытуда атқаратын қызметі ерекше. Себебі ономастика өзінің бойына лингвистикалық, тарихи, өркениеттік және мәдени деректерді жинаған ерекше лингвомәдени бірліктер жүйесі болып табылады. Олар халықтың бітім болмысы мен өмірге қөзқарасынан хабар береді. Айтылған мәселенің тілдің құрылымдық жүйесіндегі көріністері мен ұлттық сипаты Т.Жанұзақов, Қ.Рысбергенова т.б. ономаст-ғалымдардың еңбектерінде арнайы зерттелген. В.А.Маслова тіл мәдениетпен тығыз байланысты деп санайды: «... мәдениет тіл ішіне енеді, онда дамиды және сол тілдің мәдениетін білдіреді, халық мәдениетін танытушы ғылым саласы» [54, 76 б.]. Мәдениеттің әр түрлі көріністері мен қызметін мәдениеттану зерттейтіндігі белгілі, өйткені лингвистика мен мәдениеттану ғылымдарының түйісу нүктесінен ХХ ғасырдың өз алдына жеке, жаңа бағыт пайда болады, бұл бағыт В.Н.Шаклейн, В.А.Маслова және т.б. ғалымдардың еңбектеріне байланысты «лингвомәдениеттану» деген атауды қолданады. Лингвомәдениеттану – ұлттық сипаты бар деп танылатын әлеуметтік, танымдық, этика-эстетикалық, рухани және тұрмыстық қатнастар мен олардың заңдылықтарын тілдік құрал арқылы зерттейтін тіл білімінің бір бағыты. Осы тұрғыдан алғанда лингвомәдениеттанудың негізгі мақсаты – ұлттық болмыстың тілдегі көрінісін, халықтың танымдық рухани болмысын, мәдениетін таныту. Казіргі тіл білімінде ұлттын рухани-мәдени казынасы ретіндегі тілді зерттеудің ауқымы кеңейе түсуде. Оның себебі: әр тіл - өз бойында ұлт тарихын, тіл мәдениетін, танымы мен талғамын, мінезі мен санасын, кәсібі мен салтын, дәстүрі мен даналығын тұтастықта сақтаған таңбалық жүйе. Осындай мазмұнды құрылымына сәйкес ол жай таңбалық жүйе емес, мәдениет. Сондықтан оны зерттеуде дәстүрлі құрылымдық лингвистиканың мүмкіншілігі шектеулі. Себебі бұл арада тілдің қызметі тек коммуникативтік емес, ол (тіл) – этномәдени ақпаратты жинап, сақтаушы, жеткізуші, келесі ұрпаққа жалғастырушы, сайып келгенде бір бүтін етіп тұтастырушы. Сондықтан да қазіргі қазақ тіл білімінде тіл мен мәдениет сабақтастығын, атап айтқанда, тілдің бойындағы ұлттық сипатты, ұлттық рухты тануға негізделген когнитивтік лингвистика, оның лингвомәдениеттану, этнолингвистика т.б. салалары өріс алып келе жатыр [55, 251 б.]. Кез-келген тілдік құбылыстың табиғатын оның тек тілдік заңдылықтырына сүйеніп қана қоймай, сонымен қатар халықтың дүниетанымына, салт-дәстүріне, ұлттық болмысына назар сала қарау лингвомәдениеттану пәнінің үлесіне тимек. Бастау көздерін В. фон Гумбольдт, Э.Сепир т.б. идеяларынан алып, соған сәйкес, сабақтас пікірлер мен теориялық қағида сипаттағы ғылыми нышандарының көріністері қазақ тіл білімінің, мәдениеттануының негізін салушы ғалымдардың еңбектерінде де қалыптасқан. Қазақ тіл біліміндегі осы бағыттағы зерттеулердің дамып, жаңа деңгейде жалғасуының өзектілігі зерттеудің тақырыбына сәйкес былайша нақтылауға болады: жүйесi әртүрлi тiлдер арасындағы тiларалық салыстырулар қазiргi заманның сипатына сай тiлдердi интеграциялық салыстырудың жаңа әдiстерiн жетiлдiре түседi. Мұндай зерттеулердiң қазiргi тiлдiк жағдаятқа байланысты қазақ-орыс-ағылшын т.б. тiлдердiң қолданысы мен бiр-бiрiне ықпал ету аясында әлеуметтiк тұрғыдан тиiмдi әсерлерi болмақ. Себебi ұлттық мәдени коды тәрiздi тiлдiң танымдық мәнi ана тiлiнiң өз шеңберiнде ғана қарастырылғанда оның коммуникативтiк қызметiнiң тасасында қалып қояды. Ал, жүйесi әртүрлi тiлдермен салыстырғанда оның ұлттық мәдени ерекшелiгi айқындалып‚ нақтылана түседi. Тілдік деректерді лингвомәдени тұрғыдан қарастыруды ғылыми негіздейтін бұл тараудың зерттеуде мазмұнының ашылуы «тіл мен таным» және «тіл мен ұлт біртұтас» деген қағиданы басшылыққа алынуымен сипатталады. Атап айтқанда, бұл бағыттағы зерттеулер «тiл мен таным» сабақтастығын сипаттайды. Себебi‚ бұл тiлдiк деректердi сол тiлде сөйлеушi халықтың әр кезеңдегi тарихи-әлеуметтiк тәжiрибесiне негiзделiп‚ мәдени-танымдық деңгейiне сай қалыптасқан вербалды-ассоциативтi категория ретiнде қарауға болады. «Тiл мен ұлт бiртұтас». Бұл қағида ежелгi мәдениет көрiнiстерi‚ әртүрлi салт-дәстүрлердiң тiл арқылы сақталып жетуi ұлтты тұтастырушы‚ жалғастырушы қызметiмен дәлелденiп анықталады. Тіл мен мәдениеттің байланысы тіл білімінің қазіргі лингвомәдениеттану саласында ерекше мәнге ие. Осымен байланысты лингвистикалық реконструкция мәдени реконструкциямен сабақтасады. Ежелгi дәуiр адамдарының әр түрлi әлеуметтiк — тарихи кезеңдердегi өкiлдердiң айналадағы алуан түрлi сыры туралы мифтiк бағам-пайымын‚ наным-сенiмiн көрсететiн тiл деректерi‚ кейбiр көне этномәдени сөз қолданыстары бүгiнгi заманға халқымыздың бай ауыз әдебиетi‚ ескiлiктерi‚ көркем әдебиет мәтiндерiндегi ұлттық-мәдени компоненттерi т.б. шығармашылық көздерi арқылы келiп жеттi [56, 76 б.]. Бұл тұрғыда Е.Ә.Керімбаев былай деп жазады: «Жалқы есімдерінің ұлттық мәдени ерекшеліктерін зерттеу қазақ тілінің ономастикалық жүйесін зерттеуде мәдениеттанымдық аспектіні пайдалуныды қарастырады. Қазақ тілі онимдерінің генизисіне, қалыптасуы мен дамуына қазақ халқының этномәдени өмірі шешуші мәнде әсер етеді. Халақтың этномәдени тарихи фактілерінің тұтас бір жиынтығы қазақ онимдерінің түрлі тақыптық топтарының пайда болуы мен қызмет атқаруының негізі мен себебі болып табылады. Этностың материалдық және рухани өмірі қазақ тілінің этностық болмысымен озара байланысты, этностық тұрғыдан өзіндік таңбаға ие болған онимиялық бірліктер өзіндік бейнеге ие болды» [57, 28 б.]. жүктеу/скачать 2,2 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|