А м. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік

1. 
   Байқоңыр космодромның құрылу тарихы
   
2. 
   Байқоңыр космодромның биосфераға әсері.
   
3. 
   Байқоңыр космодромның қоршаған ортаға әсері.
   
4. 
   Зымырандарда жағылатын отындардың негізгі қосылыстары.
   
5. 
   Космос кеңестігіне алғаш болып ұшқан ұшқыш – косманавт.
   
6. 
   ҚР – ның РФ – мен үкімет аралық шарты.
   
7. 
   Озон қабатын бұзатын улы радиоактивті қосылыстар.
   

№ 14 Семинар

Балқаш лөлі – Қазақстандағы ең ірі экожүйеледрдің бірі. Көл Балқаш – Алакөл ойысында орналасқан. Көлемі - 501 мың км2, ұзындығы – 605 км, ені – 9 – 74 км аралығында. Алең терең жері – 26 м. Бұл көлдің 1970 жылдардағы сипаты болса, қазір мүлдем басқаша. Жетісу өзендерінің ішінде Іле, Қаратал, Ақсу және Лепсі өзендері Балқашқа құяды.

Балқаш көлі шөлейт және шөл табиғат белдемдеріне орналасқандықтан, оның климаты шұғыл континенті болып келеді. Су айдынының булануы өте жоғары. Осыған байланысты су деңгейі тез өзгеріп отырады.

Балқаш көлінің экологиялық жағдайының нашарлау себебі Қаратал, Лепсі, Ақсу өзендерінің мол суының Балқаш көліне жетпей суармалы егістерге жұмсалуынан. Оның үстіне бұрынғы кездерде Аягөз, Биен, Сарқанд және Басқан өзендері Балқашқа құйып, оның табиғи су деңгейін сақтап отырған. Ал қазір Бұл өзендер Балқашқа құймайды.

Іле – Балқаш алабының ауыл шаруашылығында барынша падалануымен 1965 – 1990 жылдар аралығында Балқашқа құйатын судың көлемі 25% - ға азайды. Іленің орта ағысы мен төменгі сағысында Шарын күріш, Шеңгелді көкөніс, Ақдала күріш алқаптары пайда болды. Осының бәрі Іле – БАлқаш су алабының табиғи жүйесінде қалыптасқан тепе – теңдік заңын бұзды.

Балқаш экожүйесінің бұзылуының зардаптары

Балқаш көлі соңғы жылдары 2 метрге жуық төмендеп отыр. Сонымен көл жағалаулары батпақтанып, сорланып, тақылар мен шөлдерге айналуда.

Іле – Балқаш экожүйенің фаунасы мен флорасы зардап шегуде. Балық аулау соңғы жылдары 5 есе төмендесе, уылдырық шашу (Қапшағай су қоймасы) тіпті азайды. Сонымен қатар балықтардың Іле бойындағы егіс, көкөніс алқаптарына пайдаланылған пестицидтер, гербицидтер және минералды тыңайтқыштар қалдықтарымен улануы жие байқалуда.

Іле бойында және көл жағасындағы тіршілік ететін құстардың түрлері де азайып кеткен. «Қызыл кітапқа» енген аққу, бірқазан, көкқұтан, т.б. құстар қазір өте сирек кездеседі.

Бұл өңірде Шарын тау өзенімен оның бойындағы Шарынтауларындағы тастағы таңбалар мен тас мүсіндер және және көне қорғандар жүйесі, Әнші құм атты табиғат туындысы, Алтынемел ұлттық саябағы, Кербұлақ сияқты қорыққорлар бар. Жетісу деп аталатын бұл аймақта 3 млн астам халық тұрады. Ең ірі қалалары – Алматы,

1

Талдықорған, Жаркент.

1999 жылы «Балқаш көлін құтқару, оның бүгінгісі мен болашағы» атты халықаралық деңгейде экологиялық форум өтті. Онда Балқаш көлін құтқару мәселелері қаралып, нақты шешімдер қабылданды. Оның негізгілері:

1. Іле өзені бойындағы өндіріс орындарында суды тиімді пайдалануды реттеу.

2. Қпашағай су қоймасынан Балқашқа жіберілетін судың үлесін тұрақтандыру.

3. Ақдала және Шарын массивтеріндегі күріш алқаптарын азауту.

4. Жер асты суларын пайдалануды жүзеге асыру.

5. Суармалы жерлердің көлемін шектеу.

Балқаш ккөлін құтқару бүгінгі күннің талабы. Арал мен Балқаш сияқты су экожүйелерінен айырылу Қазақстанда ғана емес Еуразияны да бұрын – сонды болмаған экологиялық апаттың ощағына айналдыруы мүмкін. Сондықтан Әрбір табиғи экожүйені көздің қарашығындай сақтау мен қорғау адамзат баласының парызы.

Бақылау сұрақтары.

1. 
   Балқаш көлінің орналасу аймағы.
   
2. 
   Балқаш көлінің экологиялық жағдайының нашарлау себептері.
   
3. 
   Балқаш экожүйесінің бұзылу зардаптары.
   

Қазіргі кезде Қазқстан жерінің экологиялық жағдайы нашар, яғни төмен.Су көздерінің экологиялық жағдайы Арал, Каспий теңізінің, Балхаш көлінің, ірі трансшекаралық өзендер Іле, Ертіс, Амудария, Сырдария, Жайық өзендерінің жағдайы жыл өткен сайын төмендеуде. Ірі өнеркәсіпті қалалар Алматы, Өскемен, Шымкент, Теміртау, Лениногорск, Тараз, Қарағанды қалаларының экологиялық жағдайы да төмен. Ауыл шаруашылығын өркендетуге байланысты солтүстік, оңтүстік және таулы аймақтарда жердің деградацияға ұшырауы, яғни жел және су эрозиясына байқалады. Еліміздің сынақ полигондары орналасқан: Семей, Капустин Яр, Азғыр, Тайсойған әскери сынақ полигондары бірнеше шақырымға дейін шарушылыққ жарамсыз болып ластанған. Байқоңыр ғарыш кешенінің территориясы да бірнеше шақырымға дейін шаруашылыққа жарамсыз блып ластанған.

Қазақстанда қоршаған ортаның жыл сайын төмендеуіне байланысты, геоэкологиялық тұрғыда талдау жасауды қажет етуде. Осы аталған территорияларда ластану дәрежесі өте жоғары, шамадан тыс көп.

Ластану дәрежесінің деңгейіне қарай бірнеше дәрежеге бөліп қарастыруға болады:

1.Апатты

2.Өте ауыр жағдайда 4. Қанағаттанарлық

3.Ауыр жағдайда 5. Қолайлы

Бақылау сұрақтары.

1. Қазіргі кездегі Қазақстан территориясының экологиялық жағдайын қалай бағалауға болады.

2. Ластану дәрежесіне қарай, қандай топтарға бөлінеді.

3. Қазақстанның ластану дәрежесі өте жоғары аймақтарын ата.

1. Сақтау қоры дегеніміз не.

2. Табиғатта кездесетін химиялық элементтердің қанша пайызы тірі организмдерде кездеседі.

3. Маңызды биогеохимиялық циклді ата.

Сұрақтар.

1.Абиотикалық фактор дегеніміз не.

2. Биотикалық факторлардың сипаттамасы.

3. Эколгиялық валенттілік түсінігі.

4. Экологиялық факторлардың түрлері.

5. Тірі ағзаларға қоршаған ортаның әсері қандай факторға жатады.

3. ОЖСӨЖ. Тақырыбы: Геоэкология ғылымының міндеті, мақсаты.

1. Геоэкология ғылымының зерттеу обьектісі.

2. Геоэкология ғылымы қашан ғылымға енді.

3. Геоэкология ғылымының негізін қалаушы ғалым.

Осы ғылымның негізгі зерттеу обьектісі.

4. ОЖСӨЖ. Тақырыбы: Минералды шикізатты пайдалану.

1. Минеральды шикізаттарды ата, осылардың қай түрі Қазақстанда бар.

2. Отын-энергетика ресурсына қандай пайдалы қазбалар жатады.

3. 15-16 жыл сайын пайдалы қазбалардың өндіру көлемі қаншаға көбейіп отыр.

1. Экожүйе дегеніміз не.

2. Экожүйеде динамиканың неше түрі бар.

3. Көбею циклі, маусымдық миграцияларға байланысты жеке түрлердің өзгеруі арқылы көрінетін динамика.

4. Өсімдіктердің гүлдеуі, жеміс беруі тыныштық күйге келуі қандай даму сатысына жатады.

6. ОЖСӨЖ. Тақырыбы: Жануарларды қорғаудағы негізгі іс-шаралар.

1. 1974 жылы Балтық теңізі жағалауында неше мемлекет жануарларды қорғауға қол қойды.

2. Жануарлар дүниесін қорғаудың негізгі шаралары.

3. Жануалар әлемін қорғаудағы қызыл кітаптың маңызы.

4. Дүние жүзінде жануалар дүниесінің қанша түрі бар.

7. ОЖСӨЖ. Тақырыбы: Теңіз ресурстарын қорғау.

1. Теңіздер мен мұхит суларын қорғау жөніндегі конвенция қашан өтті.

2. 1 тонна мұнай қанша к теңіз бетін басады.

3. Теңіз суы қанша жылда жаңарып отырады

1. Қазір жер бетінде шөптесін өсімдіктердің қанша түрі белгілі.

2. Өсімдік әлемінің адам өміріне қандай маңызы бар.

3. Шамамен алғанда шөптесін өсімдіктер жылына қанша көміртегі қолданады.

1. Жалпы жер бетіндегі орман қоры қанша.

2. Орман қорының қоршаған ортаға тигізетін маңыздылығы.

3. Орман қоры жылына қанщы оттегі мөлшерін шығарып, қанша көміртегіні бойына сіңіреді.

4. Қазақстан территориясындағы орман қорының алып жатқан ауданы.

5. Орман қорының негізгі орналасқан, таралған ауданы.

1. Атмосера қабатына негізгі әсер етуші өндіріс орынадары.

2. Қазақстандағы ауыл шаруашылығына әсерін тигізіп отырған факторлар.

3. Дүние жүзі бойынша қанша тонна зат, құрылыс материалдары ретінде қолданылады.

1. Дүние жүзіндегі ауылшаруашылығына жарамды жерлер.

2. Қазақстан территориясындағы ауыл шаруашылығына жарамды жерлер.

3. Ауыл шаруашылығына жерлерді қарқынды қолдану барысында қанша га жер эрозияға ұшырады.

4. Құнарлы жерлерді эрозияға ұшыратаын жағымсыз құбылыстар.

12. ОЖСӨЖ. Тақырыбы: Қазақстан территориясындағы атмосфера қабатының өндірістік қалдықтармен ластануы.

1. Қазақстан жеріндегі өндірістік орындар шоғырланған қалалар.

2. Өндірістік орындар шоғырланған қалалардың ластану деңгейі қандай.

3. Жамбыл қаласының фосфор зауытының ауағу шығаратын улы заттардың мөлшер.

Батыс аймақтардағы ауаныңң ластану деңгейі, қандай өндірістік қалдықтармен ластанған.

4. БҚО өндіріспен ластану деңгейі қандай.

1. АЭС-ң тиімділігі және зиянды жақтары.

2. Табиғатты қорғаудағы негізгі мақсат.

14. ОЖСӨЖ. Тақырыбы: Жер мелиорациясы.

1. Мелиорация түсінігі.

2. Мелиорация түрлері.

3. Мелиорацияның қолайсыз жақтары.

4. Қазақстан территориясында қандай мелиорация түрі дамыған.

15. ОЖСӨЖ. Тақырыбы: ЖЭС-ң қоршаған ортаға тигізетін әсер.

1. Атмосфераға ЖЭС-тан қандай зиянды қалдықтар ұшып отырады.

2. Қазақстанда қай аймағында ЖЭС қызмет атқаруда.

3. Лас заттарды көп шығаратын электр энергия көзі.

1. СЭС-тан қандай энергия түрі алынады.

2. СЭС-тің ластану дәрежесі қанша.

3. Қазақтанда СЭС-тар еліміздің қандай ауданында көп кеседеседі.

1. Қазақстан территориясының радиоаутивті заттармен ластану дәрежесі.

2. Радиоактивті ластану жол беретін жағдайлар.

18. ОЖСӨЖ. Тақырыбы: Әуе транспортының қоршаған ортаға әсері.

1. Әуе транспортының түрлер.

2. Әуе транспортының адам үшін тиімділігі.

3. Әуе кемелерінен бөлінетін енгізгі улы заттар.

1. Құбыр транспортының түрлері

2. Құбыр транспортымен тасымалданатын заттар.

Құбыр транспортының қоршаған ортаға әсері.

1. Теңізбен тасымалданатын жүк түрлері.

2. Дүние жүзілік кеме транспортының жалпы саны.

3. Мұнай тасымалдаудан көп зардап шеккен мемлекет.

1.Урбанизация дегеніміз.

2. Қалаларда халық саны неге күрт өсудее.

3. Мегаполис түсінігі

1. Қазақстандағы урбанизация процесінің қарқындыжүру себептері.

2. Қазақстанда қала халқының саны қанша пайыз

23. ОЖСӨЖ. Тақырыбы: Қазақстан өзендерінің экологиялық проблемалары.

1. Қазақстандағы негізгі трансшекаралық өзендер.

2. Өзендерге әсер етуші көздер.

3. Жайық өзенінің экологиясы.

3. Қазақстанда орналасқан рекреациялық орындар.

24. ОЖСӨЖ. Тақырыбы: Қорғалатын территориялар түрлері.

1. Қорықтар

2. Қорықшалар.

25. ОЖСӨЖ. Рекреациялық ресурстар.

1. Рекреациялық ресурстар түрлері.

2. Рекреация дегеніміз не.

3. Қазақстанда орналасқан рекреациялық орындар.

1. Ресейдегі туристік зоналар қандай аудандарда таралған.

2. Қандай туризм түрі дұрыс жолға қойылған.

3. Туризмнің қоршаған ортаға әсері, деңгейі қандай.

1. Әскери полигондар және олардың маңызы.

2. Қазақстандағы әскери қару-жарақ шығаратын зауыттар.

28. ОЖСӨЖ. Тақырыбы: Ядролық соғысты болдырмау туралы мемлекеттер арасындағы келісімдер.

1. Ядролық соғысты болдырмау туралы келісімдер.

2. Қазақстан мемлекетінің ядролық соғыс құралынан бас тартуы.

30. ОЖСӨЖ. Тақырыбы: Биоэколгиялық проблемаларға қатысты мемлекет аралық келісімдер.

1.1990 жылы қабылданған биоэкологиялық шешімдер.

2. Вена конвенциясы.

31. ОЖСӨЖ. Тақырыбы: Әскери қақтығыстардың геоэкологияға әсері.

1. Қазіргі таңда жер бетінде болып жатқан әскери қақтығыстар.

2. Әскери қақтығыстар негізінен алғанда қандай бағытта жүруде.

3. Әскери қақтығыстардың қарқынды жүріп отырған аймағы.

1.Жер бетінде болып отырған негізгі ғаламдық проблемалар.

2. Ғаламдық проблемалардың негізгі туындау себептері.

3. Аймақтық проблемалар.

4. Жергілікті жердің проблемалары.

33. ОЖСӨЖ. Тақырыбы: Ресей федерациясындағы геоэкологиялық жағдай.

1. Ресейдегі урбанизация.

2. Су көздерінің экологиялық проблемалары.

3. Өндіріс және ауыл шаруашылығындағы экологиялық проблемалар.

1. Техногендік қалдықтар дегеніміз не.

2. Техногендік процестердің тындауына себеп болатын жағдайлар.

3. Тахногендік жолмен химиялық элементтердің миграциясы дегеніміз не.

1. Теңіздердің экологиялық жағдайы.

2. Көлдердің экологиялық жағдайы.

3. Жалпы қоршаған ортаның экологиялық жағдайы.

1. Қазақстанда қанша жануарлар әлемі және өсімдік әлемі қорғауға алынған.

2. Қызыл кітапқа Қазақстан территориясынан енген жануарлар әлемі мен өсімдік әлемі.

3, Қызыл кітаптың аңдарды қорғау қажет негізгі сала болып отыр.

4. Қазақстан территориясында қашанан бастап Қызыл кітапқа жануарлар және өсімдіктер тіркей бастады.

37. ОЖСӨЖ. Тақырыбы: Орта Азия мемлекеттеріндегі негізгі геоэкологиялық проблемалар.

1. Қырғыстандағф негізгі геоэкологиялық жағдай.

2. Өзбекстандағы геоэкологиялық жағдай.

3. Түркменстандағы геоэкологиялық жағдай.

4. Тәжікстандағыгеоэкологиялық жағдай.

38. ОЖСӨЖ. Тақырыбы: Батыс Қазақстан облысындағы геоэкологиялық жағдайлар.

1. Б.ҚО негізгі экологиялық жағдайлар.

2. Қаршығанақ экологисы.

3. Әскери полигондардың экологиялық жағдайы.

1. Арал теңізінің өзіндік ерекшеліктер.

2. Арал теңізінің негізгі қоректенуу көздері.

3. Теңіздің тартылу себептері.

4. Болашақтағы экологиялық жағдайы.

40. ОЖСӨЖ. Тақырыбы: Балхаш көлінің экологиялық жағдайы.

1. Балхаш көлінің өзіндік ерекшеліктер.

2. Балхаш көлінің негізгі қоректенуу көздері.

3. Көлдің ластану себептері.

4. Болашақтағы экологиялық жағдайы

41. ОЖСӨЖ. Тақырыбы: Каспий теңізінің экологиялық жағдайы.

1. Каспий теңізінің өзіндік ерекшеліктер.

2. Каспий теңізінің негізгі қоректенуу көздері.

3. Теңіздің тартылу себептері.

4. Болашақтағы экологиялық жағдайы

42. ОЖСӨЖ. Тақырыбы: Семей сынақ полигонының экологиялық жағдайы.

1. Сынақ полигоны қашан құрылды, мақсаты.

2. Полигонда қанша рет жарылыс болды. (ашық және жабық түрде)

3. Қоршаған ортаға тигізген әсері қандай.

4. Сынақ полигоны қашан жабылды.

43. ОЖСӨЖ. Тақырыбы: Қазақстанның батыс аймағандағы сынақ полтгондарының қоршаған ортаға әсері.

1. Сынақ полигоны қашан құрылды, мақсаты.

2. Полигонда қанша рет жарылыс болды. (ашық және жабық түрде)

3. Қоршаған ортаға тигізген әсері қандай.

4. Сынақ полигоны қашан жабылды

44. ОЖСӨЖ. Тақырыбы: Байқоңыр ғарыш кешенінің экологияға әсері.

1.Байқоңыр ғарыш кешенінің құрылу мақсаты мен мазмұны.

2. Кешен қандай белдеуде, қандай зонада орналасқан орналасуындағы табиғи ерекшеліктер.

3. Қоршаған ортаға тигзіп отырған әсері.

1. Б.ҚО негізгі экологиялық жағдайлар.

2. Қаршығанақ экологиясы.

3. Әскери полигондардың экологиялық жағдайы.

1. Қауіпті табиғи құбылыстар.

2. Дүние жүзі мұхиттарының экологиялық жағдайы.

3. Қазақстанның экологиялық проблемалары.

4. Қоршаған орта және табиғи қорлар.

5. Атмосфералық ауаны қорғау.

6. Жер ресурстары мен топырақты қорғау.

6. Қазақстандаға Байқоңыр ғарыш кешенінің экологиялық проблемалары.

7. Қазақстандаерекше қорғауға алынған обьектілер.

8. Б.Қ.О ерекше қорғауға алынған обьектілер.

9. Қоршаған ортаның радиациялық ластануы.

10. Қарашығанақ газ конденсатының қоршаған ортаға әсері.

1. Геоэкологияның методологиясы.

2. И. Вернадскийдің ноосфера туралы ілімі.

3. Геоэкологиялық проблемалар.

4. Табиғи ландшафттар.

5. Әлемнің орман және тоғай ресурстары.

6. Теңіз ресурстарын пайдаланудың және қорғаудың проблемасы.

7. Жерлерді мелиорациялау.

8. Қазақстан территориясында жылу энергетикасының геоэкологиялық проблемалары.

9. Қазақстан жеріндегі су электр станцияларының экологиялық проблемалары.

10. Қазақстан жеріндегі жылу электр станцияларының геоэкологиялық проблемалары.

11. Қазақстан жеріндегі атом электр станцияларының экологиялық проблемалары.

12. Қазақстан жеріндегі өзен суларын өндірістік ластанудан қорғау.

13. Б.Қ.О автотранспоттың қоршаған ортаға әсері.

15. Теңіз транспорты және фауна.

16. Әуе транспорты және фауна.

17. Рекреациялық ресурстар.

18. Қазақстан территориясының табиғатын тиімді пайдалану.

19. Қазақстан территориясындағы туризм.

20. Биоэкологиялық проблемаларды шмшу жолдары.

21. Ядролық соғысты болдырмау қазіргі заманғы басты проблема.

22.Б.ҚО –н геоэкологиялық аудандастыру.

23. Әскери қақтығыстардың геоэкологияға әсері.

25. Табиғатты қорғау картографиясы.

26. Б.ҚО территориясының техногендік жолмен ластануы.

27. Қазақстанда геоэкологиялық зерттеудің басты бағыты.

28. Геоэкологиямен байланысты пәндердің геоэкологияның дамуына әсері.

29. Экология ғылымының болашақта дамуы.

30. Қазақстанның басты экологиялық потенциалдары.

31. Ядролық соғысты болдырмау қазіргі заманғы ғаламдық проблемалар.

32. Әскери өнеркәсіптің экологияға әсері.

33. Қазақстан территориясындағы геоэкологиялық мәселелрдің қалыптасуыдағы себеп болған тарихи жағдайлар.

34. Қазақстан территориясын неоэкологиялық аудандастыру.

35. Қазақстандағыгеоэкологиялық проблемалар.

36. Антропогенез және қоршаған орта.

37. Табиғатты қорғау картографиясы.

38. Жануарлар және өсімдіктер экологиясы.

39. Қоршаған ортаның ластануы, химиялық элементтер миграциясы.

40. Қазақстандағы қоршаған ортаны қорғау мәселелері.

41. Б.Қ.О басты экологиялық проблемалар.

42. Экологиялық ілімнің болашақта дамуы.

43. Мектептердегі экология.

44. Б.ҚО экологиялық потенциалы.

45. Қазақстанның экологиялық потенциалы.