УДК 321.011 ӘЛЕУМЕТТІК МЕМЛЕКЕТ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК

The definitions of social state and its functions are considered in the article.

В статье расматриваются понятия о социальном государстве и его функциях.

Әлеуметтік мемлекеттің басты тұжырымдамасының негізі - өте ертеде пайда болған әлеуметтік саясатқа келіп тіреледі. Ертеде көптеген билеушілер, мысалы, Рим цезарьлары жағдайы өте төмен адамдарға нан тарату мен ойын-сауықтар ұйымдастыру арқылы қамқорлық жасаған. ХІХ ғасырдың екінші жартысында «әлеуметтік мемлекет» ұғымын ең алғаш ұсынған неміс ғалымы Лоренц фон Штайнер болды. Ол «әлеуметтік мемлекет өз азаматтарын экономикалық және қоғамдық дамуға дағдыландырып, үйретуге міндетті, өйткені, бірінің дамуы – екіншісінің дамуына шарт болуы қажет, әлеуметтік мемлекеттің негізгі мән де осында болып табылады» деп көрсеткен.

«Әлеуметтік мемлекет» деген ұғымның пайда болуы «полициялық» мемлекеттен, «қоғамдық келісім мемлекетінен» және «мемлекеттік биліктің ең жоғарғы формасы ретіндегі» мемлекеттен әлеуметтік функцияларды жүзеге асырушы мемлекетке өтуін көрсетеді.

1930 жылы неміс ғалымы Герман Геллер әлеуметтік-саяси әдебиетке әлеуметтік құқықтық мемлекет ұғымын ендірді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін бірқатар Батыс Еуропалық мемлекеттердің Конституциясында әлеуметтік мемлекет формуласы жазылған еді. Әлеуметтік мемлекет идеясын конституциялық деңгейде жариялау алғаш рет Франция конституциясында пайда болды. ХХ ғасырдың 60 жылдары шамасында алғашқы әлеуметтік мемлекеттер, мысалы, Германияда, Швейцарияда, Англияда т.б. елдерде құрыла бастады. Кейін келе, әлеуметтік мемлекет принципі Италия, Португалия, Түркия, Испания, Грекия және тағы басқа мемлекеттер конституциясында көрсетілді. Олардың негізгі өмір сүру шарты – қоғамдағы жағдайы нашар топтарды қолдау үшін халықтық табыстың белгілі бір бөлігін бөле алатын экономикалық дамудың ең жоғары деңгейі болып табылады. Әлеуметтік мемлекет принципі 1995 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясында да бекітілген.

Әлеуметтік мемлекеттің қалыптасуы өте күрделі және қарама-қайшылыққа толы – ұзақ поцесс. Қоғамдық-экономикалық және ғылыми-техникалық дамудың нәтижесіндегі билік пен жеке тұлғаның арасындағы қатынастың өзгеруі мемлекеттің - әлеуметтік мемлекетке өтуін жылдамдатты. «Әлеуметтік экономика» ұғымын құрайтын басты принциптер дүниежүзі қауымдастығы мен Қазақстан таныған бірнеше құжаттарда анықталған.

Әлеуметтік мемлекеттің басты идеясы – гуманизм принциптері негізінде қоғам өмірін саяси және құқықтық жағынан жетілдіру, кешенді қызметін жүзеге асыру, азаматтық қоғамның дамуына жағдай жасау. Бүгінгі таңда әлеуметтік мемлекеттің мәні туралы ғылыми зерттеулерде әртүрлі тұжырымдама жасалған. Ғалымдардың берген анықтамаларында бұл - әрбір азаматтың лайықты өмір сүруіне, өндірісті басқаруға, азаматтарды әлеуметтік қорғауға ұмтылған мемлекет. Раушанбек Әбсаттаровтың көзқарасына сүйенсек, ғалым әлеуметтік мемлекет деген ұғымға мынадай анықтама береді: «Әлеуметтік мемлекет әр азаматтың жақсы ортада тіршілік етуіне, әлеуметтік жағына қорғалуына, таланттары мен шеберліктерін толық дамыту үшін барлық азаматтарға мүмкіндік жасайтын мемлекеттік биліктің формасы болып табылады» [1, 41 с.]. Ғалымның пікірінше, мұндай мемлекет адам мен қоғамға қызмет етеді және әлеуметтік әділеттілік, әлеуметтік бітім мен әлеуметтік келісім принциптеріне негізделген адамдар арасында жаңа типті байланыстарды қарастырады.

Әлеуметтік мемлекеттің мәнін терең түсіну үшін оның белгілерін ажырата білу қажет. Бірінші белгісіне - әлеуметтік саясатты жүзеге асырудағы құқықтық табиғаты, мемлекеттік әлеуметтік процестерді бақылау және бағыттау міндеті жатады, екінші міндетіне - әлеуметтік сақтандыру жүйесінің жасақталуын айтуға болады, үшінші – бюджеттік әлеуметтік төлемдер, әлеуметтік қамсыздандыруды, жұмыспен және мемлекеттік қорғауды қамтамасыз ететін мемлекеттік жүйенің болуы саяды, бесінші міндетіне – қоғамның әрбір мүшесіне мемлекеттік әлеуметтік қолдау көрсету жатады, алтыншысы - өз азаматтарының әл-қуатының жоғары деңгейі үшін, жауапкершілігін арттырумен сабақтасқан.

Әлеуметтік мемлекеттің пайда болуы – құқықтық мемлекет құру принциптерінің рөлін төмендеткен немесе әлсіреткен емес. Жеке тұлғаның азаматтық құқығы мен бостандығының басымдылығы – демократиялық мемлекеттің де, әлеуметтік мемлекеттің де өмір сүруінің негізі болып қала береді. Дегенмен, әлеуметтік мемлекет өзінің өркендеу жолында, қоғамның әрбір мүшесінің тіршілік етуіне лайықты жағдай жасау үшін заңды түрде жарияланған азаматтық құқық пен бостандық мазмұнының шынайы кеңеюіне ұмтылады. Е. Ғалиев өзінің «Адам құқығы: екінші буын» деген мақаласында: «Әлеуметтік мемлекет кез-келген елді жаңа сапалық деңгейге көтереді» деп атап кеткен [2, 10 с.].

Ерекше айтатын жағдай, халықтың тіршілік ету деңгейінің жоғары болуы - әлеуметтік жағынан қамтамасыз етілмеген жағдайда адам құқығы мен бостандығының құрылымы өзгереді, адамдардың саяси белсенділігі төмендейді, мемлекетке сенімсіздік пайда болады, саясатқа селқостығы ұлғаяды, құқық пен бостандықтың заңды кепілдіктері әрқашан мүмкін емес деген ұғым қалыптасады. Демек, әлеуметтік мемлекеттің өмір сүруі құқықтық мемлекетпен бірлікте екенін көрсету қажет. Өйткені, әрі құқықтық, әрі әлеуметтік мемлекет жеке тұлғаның дамуы мен игілігі үшін тиімді жағдайлар жасауға тырысады. Сонымен құқықтық мемлекеттің тұжырымдамасы негізгі құрал болғандықтан, тиімсіз құқықтар санын мейлінше азайтып, мемлекеттің жеке тұлға өміріне қол сұғуына заңды түрде шектеу қойып, нақты ережелербелгіленуі қажет. Әлеуметтік мемлекет болса, бәрінен бұрын адамдарды заңдастырылған (негізделген) құқытармен, адам дамуына қажетті материалдық жағдаймен, ұлттық табыстың әділ және ұтымды бөлінуін қалыптастырумен қамтамасыз етуге тырысады. Нақты айтқанда, тұлғаның жеке өмірін қорғауға және қолдауға тырысу - әлеуметтік және құқықтық принциптердің тұтастығының негізін құрайды. Солай десекте, құқықтық мемлекет тұжырымдамасы мемлекеттік органдардың ұлттық табысты, әлеуметтік, экономикалық, мәдени және басқа да игіліктерді бөлу процесіне қатыспауын да мойындайды. Бірақ әлеуметтік мемлекет әр адамды материалдық жағынан қамтамасыз етуге, атап айтқанда, ұлттық табысты бөлумен айналысуға міндетті, осы процесті ұтымды түрде жүзеге асыру арқылы қоғамда пайда болатын теңсіздіктерді болдырмауға тырысады. әлеуметтік мемлекет өзінің қызметін азаматтардың қоғамдық белсенділігімен байланыстыруға, қысымшылық көрсету тәсілдерінен аулақ болуға, жеке бастың мәртебесін қорғауға, сөз бостандығы құқығына кепілдік беруді қамтамасыз етуге міндетті.

Әлеуметтік мемлекеттің мәні мен мақсаты – қоғамдағы бейбітшілік пен татулық үшін жағдай жасау, әлеуметтік серіктестік институттарын дамыту, еңбекшілерге әділетті де лайықты еңбекақы төлеу құқығына және қауіп – қатерден қорғауға кепілдеме беру.

Осындай мемлекетті құрудың міндетті шарты – саяси және экономикалық билік бөлісі болып табылады. Бұл меншік түрінің әралуандығына байланысты. Әр адам нақты қандай да болсын кәсіпорын қызметін пайдалануға ерікті: мемлекеттік, кооперативтік немесе жеке меншік.

Қазіргі кезде демократиялық мемлекет бәсекелестікті шектеу мен оны қайта қалпына келтіру арасындағы тәсілді ұстануға, өз іс-әрекеттерінде құқылық және әлеуметтік принциптердің тиімді мөлшерін табуға ұмтылуда. Кез-келген қоғам тіршілік құрылымының ғылыми тұрғыда дәлелденген үлгісіне, нақты белгіленген мақсатқа сүйене отырып, дами алады.

Қазақстан Республикасының Конституциясында біздің еліміздің әлеуметтік мемлекет қатарында екендігі ерекше көрсетілген. Алайда, әлеуметтік құқықтық мемлекеттің идеясын конституциялық бекітуден оны шын мәнінде жүзеге асыруға дейінгі аралықта ұзақ та қиын жол жатыр. Сол үшін де саяси реформалар жасау, қажетті әлеуметтік-саяси базаны құру, мәдениетті өркендету және тағы да басқа алғы шарттарды дамыту қажет.

«Әлеуметтік мемлекеттің жемісті өмір сүруі – қоғамның барлық топтары мүддесіне ызмет ететін, дамыған экономика негізінде ғана қалыптасады. Соған қарамастан, белгілі сипаттамасы бар әлеуметтік мемлекет туралы ереже Қазақстан Республикасы Конституциясында көрсетілуі тиіс, ол үкімет билігіндегі және қарапайым азаматтардың өз міндеттерін есіне салатындай болуы керек» [1, 43 с.].

Әлеуметтік мемлекеттің бірнеше функциялары бар. Атап айтсақ, әлеуметтік бағдарламаны бюджеттік қаржыландыру арқылы және әлеуметтік қамсыздандырудың мемлекеттік құрылымын құру; әлеуметтік мемлекеттің екінші функциясы – білім мен денсаулық сақтау мүмкіндіктерін қамтамасыз ету. Бұл екі функция тек әлеуметтік мемлекетке тән емес, өйткені бұл адамдардың физикалық және экономикалық өмірінің маңызды шарты болғандықтан, кез-келген мемлекеттің типінде жүзеге асырылады.

Әлеуметтік мемлекеттің үшінші функциясы – халықты әлеуметтік қорғау. Оның пайда болуы азаматтардың әл-қуатының деңгейіне мемлекеттік жауапкершілігінің қалыптасуына байланысты. Әлеуметтік саясат аясында халықты, оның ішінде көмекке мұқтаж адамдар, асыраушысынан айырылған мүгедек жандар, жетім балалар қорғалады. Қазақстан Республикасының Ата заңында: «Өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы адам және адам өмірі, құқықтары мен бостандықтары» деп көрсетілген [3, 1 с.]. «Әлеуметтік қорғау – бұл мұндай қатынастар, яғни оның қамқорлығында индивидтер қоғамдағы өз позицияларын сақтауға мүмкіндіктері болады. Әлеуметтік қорғау – саяси немесе әлеуметтік одақты сақтау функциясы» [4, 2 с.].

Төртінші функция - әлеуметтік теңсіздікті бәсеңдету. Ол әлеуметтік қолдау нәтижесінде теңсіздікті толық жоюға мүмкіндік береді. Әлеуметтік мемлекеттің бесінші функциясы – еңбекпен қамтамасыз ету.

Әлеуметтік мемлекеттің барлық жиынтығы негізінде - әлеуметтік мемлекеттің алтыншы функциясы қамтамасыз етіледі: ол - әлеуметтік қызмет көрсету. Бұл әлеуметтік мемлекеттің соңғы он жылдығында әлеуметтік мемлекеттің жаңа сапасы ретінде көрінеді және оның дамуының ең жоғары деңгейдегі қозғалысын білдіреді.

Әлеуметтік мемлекеттің жетінші функциясы – мемлекеттік саясат жүргізу. Бұл функция әлеуметтік мемлекет дамуындағы жаңа құбылыс. Ол интеграциялау негізінде әлеуметтік мемлекеттің механизмі арқылы жүзеге асады. Мемлекеттік саясатты жүргізу құрылымындағы өзгерістерге, олардың материалдық және руханиқажеттіліктерінің қанағаттандырылуына байланысты топтар арасындағы қоғам және оның мүшелерінің өзара арақатынасына қатысты мемлекеттің жалпы саясатының ажырамас бөлігі болып табылады.

Сонымен, мемлекеттік әлеуметтік саясаты – ынтымақтастықтың принциптерін жеке жауапкершілік принциптерімен толықтыруды, оларды біріктіруді ұсынады.

Қорытындылай келе, өркендеген елдердегі әлеуметтік мемлекеттің құрылу мемлекеттік құрылыстағы жаңа қадам деп тұжырымдауымызға болады. әлеуметтік мемлекет, жоғарыда айтқанымыздай, өз азаматтарының өмір сүруіне лайықты жағдаймен қамтамасыз етуге, әлеуметтік жағдайының қорғалуына, материалдық және рухани қажеттіліктерін қанағаттандыруға, өндірісті басқаруға, қоғам мен мемлекетті іске араластыруға ұмтылатын мемлекет. Бұл мәселе- жакғдайы нашар қамтамасыз етілген топтың пайдасына ұлттық табыстың қайта бөлудің көмегімен, халықты жұмыспен қамтамасыз ету, еңбекті қорғау, білім алу, денсаулық сақтауды, бүкіл қоғамның мәдениетін т.б. дамыту саясатын жүргізуді жүзеге асыру барысында қол жетіп орындалады. Әлеуметтік мемлекет қоғамдағы экономикалық, әлеуметтік және тағы басқа теңсіздіктерді бәсеңдетуге, жуып шаюға бар-күш жігерін жұмсайды.
ӘДЕБИЕТ

1. 
   Р. Әбсаттаров. Әлеуметтік мемлекет туралы түсінік // Ақиқат. -2004 ж. №5. 40-б.
   
2. 
   Е. Ғалиев. Адам құқығы: екінші буын // Жалпы тарих және құқықтану мектепте. -2008 ж. № 1 (28). 9-б.
   
3. 
   Қазақстан Республикасының Конституциясы // 1995 ж. 1-бап, 1-тарау.
   
4. 
   «Қазақстан Республикасының мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы» Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 13 сәуірдегі № 39 Заңы. 2-бап, 1-тарау. Б. 14.
   

The article considers the definition of social policy of the Republic of Kazakhstan.

В статье расматривается понятие о социальной политике Республики Казахстан.

Халықты әлеуметтік қорғау – мемлекеттің әлеуметтік саясатының ең негізгі басым бағыты. Экономикалық нарықтық қатынастар кезеңіне өткенде мемлекеттің әлеуметтік саясатын жетілдіру қажеттілігі туындады. Әлеуметтік саясат аясында халықты, оның ішінде көмекке аса мұқтаж адамдар, асыраушысынан айырылған мүгедектер жандар, жетім балалар әлеуметтік қорғалады.

Қазақстан Республикасының Ата Заңында: «Өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырды, оның ең қымбат қазынасы адам және адам өмірі, құқықтары мен бостандықтары» деп көрсетілген [1, 1 с.]. Әрине, әлеуметтік мемлекеттің негізгі принципі де әлеуметтік саясатты жүргізіп, негізгі функциясы әлеуметтік қорғау болып табылады. «Әлеуметтік қорғау – бұл мұндай қатынастар, яғни оның қамқорлығында индивидтер қоғамдағы өз позицияларын сақтауға мүмкіндіктері болады. Әлеуметтік қорғау – саяси немесе әлеуметтік одақты сақтау функциясы» [2, 2 с.].

Әлеуметтік саясатты жүргізудің негізгі мынадай принциптері бар: баға көтерілгенде компенсацияныңтүрлі формаларын енгізіп және иденксация жүргізу арқылы халықтың өмір деңгейін қорғау; ең кедей отбасыларға көмектесу; жұмыссыдық жағдайында көмек беру; әлеуметтік сақтандыру саясатын жүзеге асыру; мемлекет есебінен білім беру; денсаулық сақтау; қоршаған ортаны қорғауды дамыту; мамандандыру бағытында белсенді саясат жүргізу.

Жалпы әлеуметтік саясатты жүзеге асыру үш кезеңнен тұрады:

І кезең - әлеуметтік саясатты қалыптастыру;

ІІ кезең – оны халыққа тарату;

ІІІ кезең – оны әр адамның қабылдауы.

Әлеуметтік саясатты қалыптастыру процесіне түрлі үкіметтің жасаған бағдарлама, жобалары және парламент, президенттің бекіткен заң, жарлықтарын тікелей жатқызуымызға болады. Ал енді әр адамның әлеуметтік саясатты қабылдауы, ол тікелей екінші кезеңнің жүзеге асуына байланысты өз нәтижесін береді.

Осы мақалада біз Қазақстан Республикасының халықты әлеуметтік қорғау және әлеуметтік сақтандыру және зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесіне тоқталғымыз келеді.

Халықты әлеуметтік қорғау мәселесін әр мемлекет өзінің әлеуметтік-экономикалық мүмкіндігінің шеңберінде шешеді. әр аймақтық бөлініске сай әр мемлекеттік әлеуметтік саясатты жүргізудің өзіндік үлгілері болады. Мәселен, Ұлыбритания; Жапония, Канада, Жерорта теңізі және т.б. елдерінің әлеуметтік қорғау үлгілері сияқты Қазақстанның да өз үлгісі бар. Қазақстанда әлеуметтік саясатты жүргізіп, әлеуметтік қорғауды ұйымдастырумен 1996 жылы Президент жарлығымен құрылған Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі айналысады. Тәуелсіз Қазақстанның халықты әлеуметтік қорғаудың өзіндік құрылымы 1999 жылдардан қалыптасты. 2001 жылғы 27 маусымда «Халықты әлеуметтік қорғаудың консеппциясы» қабылданды. Бұл маңызды құжат мемлекетте әлеуметтік сақтандыру жүйесінің енгізілуімен ерекшеленеді. Сонымен бірге құжат бойынша халықты әлеуметтік қорғау үш деңгейде жүзеге асады. Олар:

• базалық, мемлекеттік бюджет есебінен төлемдер: зейнетақы төлемдері, мүгедектік бойынша төлемдер, асыраушысынан айрылуына байланысты төлемдер, әлеуметтік қорғау мекемелері бойынша әлеуметтік көмек көрсету, мекен-жайлық әлеуметтік көмектер.

• міндетті, міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесі бойынша төлемдер: еңбек етуге қабілетсіз болған жағдайда, асыраушысынан айрылған жағдайында, жұмысынан айырылу жағдайында.

• қосымша, жұмыс беруші жауапкершілігімен сақтандыру.

Осының аясында жыл сайын үкімет пен министрлікте ауқымды бағдарламалар қабылданып, іс-шаралар жоспары бекітіледі.

Қоғамның тағы да бір әлжуаз таптарына арналған мемлекет тарапынан жасалынатын қолдаулар жүйесі көрсетілген «Мемлекеттік атаулы көмек туралы» Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды. Мемлекеттік атаулы көмек көрсету қаржылай төлемдер арқылы атқарылады. Атаулы әлеуметтік көмек жәрдемақы төлемдерінің 4 түрін қамтиды:

• тұрғын үймен қамтамасыз ету;

• кедейлік шегіне дейінгі жандарға қаржылай көмек көрсету;

• 4 балалы және 7 жасқа дейінгі балалары бар жұмыс істемейтін, аналарға көмек;

• үйде оқытылып, тәрбиеленетін мүгедек балаларға [3].

БҰҰ-ның мәліметінше дүние жүзінде халықтың он пайызы, яғни алты жүз миллионнан астам мүгедек болса, қазақстандағы бұл көрсеткіш төрт жүз мың адам, яғни халықтың 3 % құрап отыр. «Қазақстан Республикасындағы мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, 2002 жылдың 11 шілдесіндегі «Мүмкіндіктері шектеулі балаларды әлеуметтік және әдістемелік-педагогоикалық коррекциялы қолдау туралы» ҚР Заңы, 2006-2008 жылдарға арналған мүгедектерді қатарға қосу бағдаламасы және тағы басқа заңнамалық құжаттар мүгедек жандарға қолдаулар көрсетеді. Осындай заңнамалар бойынша мүгедектердің әлеуметтік қорғалуы оларға әлеуметтік, медициналық және кәсіби жарамдылығын арттыру, білім беру сияқты бағыттағы қоғамдық өмірге оралтуға байланысты өткізілетін шаралармен жүзеге асады. Бірінші және екінші топтағы мүгедектер мен мүгедек балаларға 0,5 пайыздық кәсіби және жоғары білім алуларына берілетін квота қарастырылған. Жоғары оқу орындарында, мемлекеттік тапсырыс пен мемлекеттік грант бойынша оқып жатқан мүгедектерге стипендиялық қамтамасыз етуде жеңілдіктер беріледі [4, 6 с.].

Әлеуметтік саясаттың негізін салушылардың бірі Питирим Сорокин «Ғылым деген не?» деген кітабында «Әлеуметтік саясат - әлеуметтік медицина» деген екен. Осы тұста мүмкіндігі шектеулі жандарды қолдап, қорғауда кейбір өзекті мәселелер бар. Мәселен, Заңға сәйкес мүгедектер сауықтыру бағдарламаларына орай протез-ортопедтік көмекпен, қозғалуға байланысты әлеуметтік жабдықтармен, сурдо-тифложабдықтармен және тағы да басқа техникалық құралдармен, сонымен қатар мемлекеттік бюджеттен бөлінетін мемлекеттік тапсырыс бойынша сауықтыру, емдеу, шараларымен қамтамасыз етілуі тиіс. Бұл шаралар толыққанды жасалуына бақылауды күшейту керек. Сонымен бірге, мүгедектіктің алдын алу, еңбекке қабілетті бөлігін жұмыспен қамтамасыз ету, олардың құқықтарын қорғау және ақпараттық ортаға тиісінше қол жеткізу мәселелерін өз шеңберінде жүзеге асыру тым өзекті мәселе болып табылады. Мәселен заң бойынша мүгедек жандарды жұмысқа алуы тиіс болса да, кейбір ұйым, мекеме басшылары физиологиялық кемшілігіне байланысты мамандықтың кәсіби иесі болған мүмкіндігі шектеулі жандарды жұмысқа қабылдамай жатады.

Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінде әлеуметтік сақтандыру маңызды элементтерінің бірі болып табылады. Әлеуметтік сақтандыруға зейнеткерлік, медициналық, жұмыссыздық бойынша сақтандыру, өндірістегі оқыс оқиғалардан сақтандыру сияқты түрлері бар. Әлемнің көптеген мемлекеттерінде медициналық және зейнеткерлік сақтандыру жалақының бір бөлшегін ұстап қалу арқылы жүзеге асады. АҚШ-та әлеуметтік сақтандыру мақсатында жұмысшылардың жалақысының 7,5 пайызы ұсталынады. Ал Швецияда әлеуметтік сақтандыру толықтай мемлекет есебінен қаржыландырылады. Қазақстанда міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесін жүзеге асыру үшін ҚР Үкіметінің 2004 жылғы 27 ақпандағы № 237 қаулысына сәйкес Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры құрылды.

Мұнда мемлекетке төленетін әлеуметтік салықтың үш пайызын құрайтын бөлігі ғана Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына аударылады.

Бұл қор төмендегідей қызметтер атқарады:

• Еңбек ету қабілетінен айырылу, егер медициналық-әлеуметтік сараптама азаматқа еңбек ету қабілетінен айырылу дәрежесін белгілесе, мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақыдан басқа еңбек ету қабілетінен айырылуы бойынша әлеуметтік төлемақы алуға құқылы. Еңбек ету қабілетінен айырылуы бойынша әлеуметтік төлемақы мөлшері орташа еңбекақы мөлшеріне, еңбек ету қабілетінен айырылу дәрежесіне және міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысу өтіліне байланысты болады.

• Асыраушысынан айырылу, мемлекеттік әлуметтік жәрдемақыдан басқа қайтыс (сот хабар-ошарсыз кетті деп таныған) болған адамның асырауында болған отбасы мүшелеріне асыраушысынан айырылуына байланысты әлеуметтік төлемдер тағайындалуы мүмкін. Асыраушысынан айырылуына байланысты әлеуметтік төлемдер орташа еңбекақысына, асырауында болған адамдар санына және міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысу өтіліне байланысты болады.

• Жұмысынан айырылу, жұмысқа орналастыруға көмектесу, кәсіптік дайындау, жергілікті бюджет есебінен қоғамдық жұмыс беруден басқа егер азамат үшін 6 айдан кем уақыт әлеуметтік аударымдар жүргізілсе және жұмыссыз ретінде ресми тіркелсе, онда ол жұмысынан айырылуы бойынша әлеуметтік төлемақы алуға құқылы.

• Жүктілігі және босануына, әлеуметтік төлем бір рет төленеді және ол әйелдің соңғы екі айда тапқан табысының орташа мөлшерінде тағайындалады. Қалыпты босанған жағдайда орташа айлық табыс 4,2 коэффициентке көбейтіледі, ал ауыр босанған жағдайда және екі есе одан да көп бала туған жағдайда орташа айлық табыс 4,7 коэффициентке көбейтіледі. Ядролық сынақтар өткізілген өңірлерде тұратын әйелдер үшін 5,7 және 6,2 коэффициенттер қолданылады. Жаңа туған баланы асырап алған жағдайдағы коэффициент 1,9 құрайды.

• Нәресте күтімі үшін, бала күтіміне төленетін әлеуметтік төлем ай сайын төленеді және әйелдің соңғы 24 айдағы ораташа табысының қырық пайызы мөлшерінде тағайындалады. Бұл ретте әлеуметтік төлемнің ең жоғары мөлшері ең төменгі еңбекақының он еселенген мөлшерінің қырық пайызынан аспау керек, ал әлеуметтік төлемнің ең кіші ер бала күтіміне төленетін мемлекеттік жәрдемақы мөлшерінен кем емес мөлшерде тағайындалады [5, 13 с.].

Зейнеткерлік жасына жеткен ел тұрғындарын лайықты өмір мен жеткілікті зейнетақымен қамтамасыз ету - әлеуметтік саясаттың ең үлкен міндеттерінің бірі. 1998 жылдан бастап зейнетақымен қамтамасыздандыру екі жүйеден тұрады:

1. 
   Ортақ жүйе (зейнетақыны төлеу жөніндегі Мемлекеттік орталықтан зейнетақымен қамтамасыздандыру);
   
2. 
   Жинақтаушы зейнетақы жүйесі (жинақтаушы зейнетақы қорларынан зейнетақымен қамтамасыздандыру). Жинатаушы зейнетақы жүйесінің негізі өздерінің қарттық кезеңдерінің әл-ауқаттылығына жауап беруші азаматтардың жеке жауапкершілігімен, жасалынған салымдардың және зейнетақы төлемдерінің арасында тікелей байланысты орнату. Зейнетақы жасы фиксациялы болады: еркектерге – 63 жас, ал әйелдерге – 58 жас [6, 3 с.].
   

Қазақстанда әлеуметтік саясат аясында көрсетіліп келе жатқан әлеуметтік көмек көрсетудің бір түрі - әлеуметтік көмек төлемдері. Бұл салаға бөлінетін қаржы жылдан жылға артып келеді, яғни мемлекеттің әлеуметтік салаға жіті көңіл бөліп отырғаны байқалады. Соңғы жылдары мемлекеттік бюджеттің білім беруге, денсаулық сақтауға және әлеуметтік қамсыздандыруға арналған шығындары ұлғайып келеді.

1. 
   Қазақстан Республикасының Конституциясы // 1995 ж. 1-бап, 1-тарау.
   
2. 
   «Қазақстан Республикасының мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы» Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 13 сәуірдегі № 39 Заңы.
   
3. 
   www.gfss.kz / БАСТАПҚЫ БЕТ Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры.
   
4. 
   «Қазақстан Республикасының зейнетақымен қамсыздандыру туралы» Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 20 маусымдағы № 136 Заңы. Б.61.
   
5. 
   «2009-2011 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасының Заңы.
   
6. 
   Адам әлеуетінің дамуы – тәуелсіздіктің басты құндылығы». Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 16 жылдығына арналған салтанатты жиналыста сөйлеген сөзі.//«Егемен Қазақстан. - 2007 жыл 16 желтоқсан.
   

• 
  при оформлении грузов гуманитарной помощи;
  
• 
  при помещении товаров под таможенный режим отказа в пользу государства;
  
• 
  при представлении общей таможенной декларации на комплектный объект;
  
• 
  при оформлении товаров, ввозимых на таможенную территорию РК для официального пользования дипломатическими представительствами иностранных государств;
  
• 
  при оформлении товаров, вывозимых с таможенной территории РК для обеспечения функционирования дипломатических и приравненных к ним представительств РК;
  
• 
  при оформлении государственными и муниципальными музеями, архивами, иными государственными хранилищами культурных ценностей, библиотеками временно вывозимых и обратно ввозимых культурных ценностей, находящихся в их фондах на постоянном хранении;
  
• 
  при оформлении государственными и муниципальными музеями, архивами, иными государственными хранилищами культурных ценностей, библиотеками временно ввозимых культурных ценностей в целях их экспонирования и вывозимых обратно после проведения выставок, вернисажей и подобных мероприятий;
  
• 
  при оформлении ввозимой или вывозимой НБ РК наличной валюты РК кроме памятных монет и из недрагоценных металлов и монет из драгоценных металлов;
  
• 
  при оформлении товаров, таможенная стоимость которых менее суммы, эквивалентной 100 евро включительно, и в отношении которых не взимаются таможенные пошлины и налоги, а также к которым не применяются меры экономической политики;
  
• 
  при оформлении по товаротранспортным документам порожних вагонов и контейнеров, а также перевозочных приспособлений, принадлежащих казахстанским железным дорогам, используемых в международных и межгосударственных перевозках;
  
• 
  в отношении товаров, перевозимых транзитом через территорию РК в Республику Армения, Республику Беларусь, Российскую Федерацию, Киргизскую Республику, Республику Молдова, Республику Таджикистан, Республику Туркменистан, Республику Узбекистан и из этих стран;
  
• 
  в отношении товаров, помещаемых под таможенный режим транзита, когда таможенный орган отправления совпадает с таможенным органом назначения (для воздушных и водных перевозок);
  
• 
  при оформлении перемещаемой физическими лицами через таможенную границу РК наличной иностранной валюты;
  
• 
  в отношении сырья, материалов и оборудования, закупаемых предприятиями народных художественных промыслов, для производства изделий народных художественных промыслов;
  
• 
  в отношении всех видов печатных изделий (в том числе в виде записей на электронных носителях), получаемые государственными муниципальными библиотеками, научных обществ и творческих союзов, музеями по международному книгообмену;
  
• 
  в отношении товаров (за исключением подакцизных), ввозимых за в счет погашения государственных кредитов.
  

Таможенный тариф РК – свод ставок таможенных пошлин, применяемых к товарам, ввозимым на таможенную территорию РК и вывозимым с этой территории, которые систематизированы и сгуппированы в соответствии с ТН ВЭД СНГ. Таможенная пошлина – платеж, взимаемый таможенными органами при ввозе товара на таможенную территорию или при его вывозе с этой территории и являющиеся неотъемлемым условием такого ввоза или вывоза. Ставки ввозных и вывозных таможенных пошлин устанавливается решениями Правительства РК. Ставки таможенных пошлин являются едиными и не подлежат изменению в зависимости от лиц, перемещающих товары через таможенную границу, видов сделок и других факторов.

Законодательством РК предусмотрены следующие виды пошлин:

• 
  сезонные пошлины, устанавливаемые для оперативного регулирования ввоза и вывоза товаров, при их введении ставки таможенных пошлин, предусмотренные таможенным тарифом, не применяются;
  
• 
  особые виды пошлин: специальные, антидемпинговые, компенсационные, которые временно устанавливаются на ввозимые товары в целях защиты экономических интересов РК. В РК применяются следующие виды ставок:
  
• 
  адвалорные, начисляемые в % к таможенной стоимости облагаемых товаров;
  
• 
  специфические, начисляемые в установленном порядке за единицу облагаемых товаров;
  
• 
  комбинированные, сочетающие оба названных вида таможенного обложения.
  

Ставки ввозных таможенных пошлин применяются дифференцированно в зависимости от страны происхождения товаров.

Исчисление ввозной таможенной пошлины производится в тенге.

Основой для начисления таможенной пошлины является таможенная стоимость товара (при адвалорных ставках пошлин) или соответствующее количество товара (при специфических ставках).

Исчисление ввозной таможенной пошлины в отношении товаров, облагаемых ввозной таможенной пошлиной по комбинированным ставкам, приводится в несколько этапов. Сначала исчисляется ввозной таможенной пошлины по ставке в евро за единицу товара, за тем исчисляется величина ввозной таможенной пошлины по ставке в % к таможенной стоимости. Для определения суммы таможенной пошлины, подлежащей уплате, используется наибольшая из этих величин (если ставка, выражается в евро, приводится как нижняя граница, например: «1.5%, НО НЕ МЕНЕЕ 1.5 ЕВРО ЗА КГ») или эти величины суммируются (если ставка в евро приводится как «плюс» к ставке за единицу товара, например: «30 % ПЛЮС 2 ЕВРО ЗА ПАРУ»).

Ставки ввозных таможенных пошли применяются вне зависимости от страны, в которую вывозится товар.

Установленные вывозные пошлины взимаются при вывозе товаров за пределы государств – участников Таможенного союза.

Льготы по уплате таможенной пошлины. Под тарифной льготой (преференцией) понимается предоставляемая на условиях взаимности (или одностороннем порядке) при реализации торговой политике РК льгота в отношении товара, перемещаемого через таможенную границу РК, в виде возврата ранее уплаченной пошлины, освобождения от пошлинной, снижения ставки пошлины, установление тарифных квот на преференциальный ввоз (вывоз) товара.

Тарифные льготы установлены Таможенным Кодексом РК. Порядок предоставления льгот определяется Правительством РК.

Перечень товаров, освобождаемых при ввозе ивывозе от таможенной пошлины, приведен в статье 329 Таможенного Кодекса РК. При осуществлении торгово-политических отношений РК, с иностранными государствами допускается установление преференций по таможенному тарифу РК в виде освобождения от уплаты пошлины, снижения ставок либо установление ставок квот на преференциальный ввоз (вывоз). В соответствии с двусторонними соглашениями о свободной торговле, заключенными между РК и, соответственно, Азербайджанской Республикой, Республикой Армения, Республикой Беларусь, Российской Федерацией, Киргизской Республикой, Республикой Молдова, Республикой Таджикистан, Туркменистаном, Республикой Узбекистан, Украиной и Республикой Грузия, товары, происходящие и ввозимые на территорию РК из указанных государств, ввозными таможенными пошлинами не облагаются.

При осуществлении торговой политики РК в пределах ее таможенной территории допускается предоставление тарифных льгот в виде в возврата ранее уплаченной пошлины, снижения ставки пошлины и освобождение.

• 
  транспортные средства, осуществляющие международные перевозки грузов, багажа и пассажиров, а также предметы материально – технического снабжения и снаряжения, топливо, продовольствие и другое имущество, необходимое для их нормальной эксплуатации на время следования в пути, в пунктах промежуточной остановки или приобретения за границей в связи с ликвидацией аварии (поломки) данных транспортных средств;
  
• 
  предметы материально- технического снабжения и снаряжения, топливо, продовольствия и другое имущество, вывозимое за пределы таможенной территории РК для обеспечения деятельности казахстанских и арендованных (зафрахтованных) казахстанскими лицами судов, ведущих морской промысел, а также продукция их промысла ввозимая на таможенную территорию РК;
  
• 
  товары, ввозимые на таможенную территорию РК или вывозимые с этой территории для официального или личного пользования представителями иностранных государств физическими лицами, имеющими право на основании международных соглашений РК или законодательством РК;
  
• 
  валюта РК, а также ценные бумаги в соответствии с законодательными актами РК;
  
• 
  товары, кроме подакцизных, ввозимые на таможенную территорию РК и вывозимые с этой территории в качестве гуманитарной помощи; в целях ликвидации последствий аварий и катастроф, стихийных бедствий, учебные пособия для бесплатных учебных, дошкольных и лечебных учреждений;
  
• 
  товары, за исключением подакцизных, ввозимых на таможенную территорию РК в качестве безвозмездной помощи (содействия ), а также ввозимые на эту территорию и (или) вывозимые с этой территории в благотворительных целях по линии государств, международных организации, правительств, в том числе в целях оказания технической помощи (содействия);
  
• 
  товары, перемещаемые в рамках таможенных режимов, предусматривающих освобождение от обложения таможенными платежами;
  
• 
  товары, перемещаемые через таможенную границу РК физическими лицами, в пределах норм беспошлинного провоза;
  
• 
  товары, освобождаемые от обложения таможенными пошлинами в соответствии с законодательством об иностранных инвестициях.
  

Номенклатура товаров, облагаемых акцизами при ввозе на таможенную территорию РК, и размер ставок акцизов определяются Правительством РК.

• 
  пиво;
  
• 
  вина натуральные, специальные, шипучие, газированные, шампанские;
  
• 
  спирт этиловый из всех видов сырья;
  
• 
  прочая алкогольная продукция;
  
• 
  спиртосодержащая продукция;
  
• 
  сигары, сигариллы, сигареты, папиросы, табак трубочный и курительный;
  
• 
  ювелирные изделия;
  
• 
  бензин автомобильный;
  
• 
  легковые автомобили (за исключением автомобилей с ручным управлением);
  
• 
  микроавтобусы определенной конструкции.
  

Ставки акцизов являются едиными и не подлежат изменению в зависимости от лиц, перемещающих товары через таможенную границу РК. Видов сделок, страны происхождения ввозимых товаров и других факторов.

Основа для исполнения акциза зависит от вида ставки акциза. Если ставка установлена в процентах, то основой является таможенная стоимость товара, увеличенная на сумму таможенной пошлины и сборов за таможенное оформление. Если ставка установлена в тенге за физическую величину товара (на пример метр), то основой для исчисления акциза является количество товара в той единице измерения, в которой выражена ставка.

Начисление акцизов, подлежащих уплате при ввозе на таможенную территорию РК, производится в тенге.

Льготы по уплате акцизов при ввозе под акцизных товаров на таможенную территорию РК не применяются.

Налог на добавленную стоимость. Товары, ввозимые на таможенную территорию РК, подлежат обложению налогам на добавленную стоимость.

Налог на добавленную стоимость – форма изъятия в бюджет государства части добавленной стоимости, создаваемой на всех стадиях производства и определяемой как разница между стоимостью реализованных товаров, работ и услуг, и стоимостью материальных затрат, отнесенных на издержки производства и обращения.

Плательщикам налога на добавленную стоимость в отношении товаров, ввозимых на территорию РК, является предприятия и другие лица, определяемые в соответствии с таможенным законодательством РК.

Налог на добавленную стоимость уплачивается таможенному органу, проводящему таможенное оформление товаров. Налогом на добавленную стоимость облагаются товары, ввозимые на территорию РК, за исключением случаев, предусмотренных законодательством РК. Товары (включая подакцизные продовольственные товары) облагаются при ввозе на территорию РК налогом на добавленную стоимость по ставке 16 %. Ставки налога на добавленную стоимость не подлежат изменению в зависимости от лиц, перемещающих товары через таможенную границу РК видов сделок, страны происхождения ввозимых товаров и других факторов, за исключением случаев, предусмотренных законодательством РК. Исчисление налога на добавленную стоимость производится в тенге. Основой для исчисления налога на добавленную стоимость является таможенная стоимость товаров, к которой добавляется таможенная пошлина, а по подакцизным товарам – также и сумма акциза.
ЛИТЕРАТУРА

1. 
   О проверках, приказ ТК МГД РК № 52 от 15.02.2002 г.
   
2. 
   О таможенном контроле, приказ министерства государственных доходов РК №149 от 15.02.2001г
   
3. 
   Таможенный кодекс РК. Принятый 1 мая 2003г
   

Мақалада қылмыстық-құқықтық санақтың негізі ретінде криминалистік рәсемдеу талданды.

The article considers criminalistics registration as a basis of criminal and legal statistcs.

Конституция провозгласила Республику Казахстан демократическим, светским и правовым государством, высшими ценностями которого является человек, его жизнь, права и свободы. Для подержания указанных аспектов государством решается множество задач, среди которых особое место уделяется институту правовой статистики и информации.

Деятельность по раскрытию и расследованию преступлений правомерно рассматривать как процесс получения, обработки и использования информации. От качества и количества информации, её доступности для следователя и других лиц, осуществляющих розыск и дознание, иначе говоря, от уровня их информационной обеспеченности, во многом зависит эффективность этой деятельности.

Под информацией в криминалистике понимаются фактические данные или сведения, находящиеся в причинно-следственной связи с событием преступления и характеризующие способ его совершения, лиц его совершивших, предметы преступного посягательства и тому подобные обстоятельства. Такую информацию принято называть криминалистически значимой. Её источниками при этом являются самые разнообразные (материальные и идеальные) следы преступлений, а, соответственно, и все следообразующие объекты. Вместе с тем, в процессе уголовного судопроизводства для установления фактов и обстоятельств, входящих в предмет доказывания, нередко важное значение имеет сугубо справочная информация, характеризующая индивидуальные и родовые (видовые) признаки человека, материалов, веществ и изделий, которые зачастую не имеют причинно-следственных связей с событием преступления, однако способствуют решению диагностических, классификационных и идентификационных задач. Сюда относятся сведения об источниках происхождения известных веществ и материалов, их физических и химических свойствах, сведения об образцах изделий или продукции и.т.п., справочная информация. Такая информация имеет потенциально криминалистическое значение. Вместе с криминалистически значимой она составляет криминалистическую информацию, рациональное использование которой, с учетом её объема и многообразия возможно только в рамках информационно-поисковой системы, обеспечивающей накопление, обработку, хранение и поиск такой информации. Эту систему принято называть криминалистической регистрацией, под которой подразумевают как определенную систему материальных объектов (коллекции, картотеки, базы данных, иные хранилища информации), так и практическую регистрационную деятельность [1, 5 с.].

Система средств регистрации складывается из подсистем, называемых криминалистическими учетами, которые отличаются друг от друга учитываемыми данными, а также способами и формами их сосредоточения и систематизации. Однако, говоря об учете, следует иметь ввиду не только его содержание, т.е. зафиксированные с помощью этого учета данные, но и саму процедуру, включающую действия по собиранию и регистрации информации, её систематизации, хранению, поиску [2, 403 с.].

В условиях, когда преступный мир использует современные научные достижения в области информатики, правоохранительным органам страны необходимо максимальное взаимодействие информационно статистических служб с целью обеспечения всей правоохранительной системы достоверной и полной правовой информацией.

Главенствующую роль в этом процессе национальным законодательством Республики Казахстан отведена Комитету правовой статистики и специальных учетов Генеральной прокуратуры РК (далее - Комитет), а формирование правовой статистики находится в ряду важнейших функций прокуратуры. Так, статья 4 Закона РК «О Прокуратуре» определяет, что в целях обеспечения верховенства Конституции и законов, защиты прав и свобод человека и гражданина, прокуратура от имени государства формирует государственную правовую статистику с целью обеспечения целостности, объективности и достаточности статистических показателей, ведет специальные учеты, осуществляет надзор за применением законов в сфере правовой статистики и специальных учетов.

На сегодняшний день правовая база органов статистики включает в себя более 40 актов, которыми регулируется процесс формирования порядка 70 форм статистических отчетов.

Комитетом обеспечивается сбор, регистрация, обработка, накопление, систематизация, классификация, хранение и использование следующих видов специальных учетов:

1. 
   лиц, совершивших преступления, привлекаемых к уголовной ответственности;
   
2. 
   дактилоскопический учет задержанных, арестованных и осужденных;
   
3. 
   лиц, скрывшихся от дознания, следствия и суда и отбытия наказания; безвести пропавших лиц;
   
4. 
   трупов личность которых не установлена;
   
5. 
   лиц, привлекаемых к административной ответственности;
   
6. 
   лиц, признанных судом не дееспособными;
   
7. 
   лиц, совершивших коррупционные правонарушения;
   
8. 
   лиц, лишенные права занимать определенные должности;
   
9. 
   всех проверок деятельности хозяйствующих субъектов;
   
10. 
    лиц, привлеченных к ответственности за совершение экстремизма, и организаций, признанных судом экстремистскими.
    

1. 
   Волынский А.Ф., Россинская Е.Р. Криминалистическая регистрация (лекция). М.: ВЮЗШ МВД РФ, 1993 – с. 5
   
2. 
   Криминалистика. Под ред. Белкин Р.С. – М., 1999. - с. 403
   

Мақалада криминалистік тіркеудің пайда болуы, құрылуы мен дамуы талданды. Криминалистік есептерді жүргізу тәртібі мен әдістері талқыланды.

The given article considers the stages of foundation, appearance and development of forensic registration. Methods and the orders of criminalistics records were analyzed.

Возникновение тех или иных видов учета и их упразднение диктуется потребностями практики. Именно поэтому некоторые виды криминалистических учетов существуют многие годы (по фамильный и дактилоскопический учет преступников, учет неопознанных трупов и др.), другие функционируют некоторое время, а затем преображаются или ликвидируются.

Зародившись как средство констатации факта совершения преступления определенным лицом и выполняя функции статистического учета совершенных преступлений, криминалистическая регистрация в настоящие время приобрела значение одного из необходимых элементов криминалистического знания [1, 532 с.].

Все существующие криминалистические учеты в настоящие время ведутся в подразделениях и органах прокуратуры, МВД, КНБ. При Генеральной Прокуратуры Республики Казахстан Указом Президента от 28 марта 2003 года № 1050 создан Комитет по правовой статистике и специальным учетам [2]. Порядок деятельности органов уголовной регистрации регламентируется ведомственными приказами и инструкциями. Это, однако не означает, что данными учетами пользуются только следователи и работники дознания и соответствующих органов. Они носят межведомственный характер и при расследовании преступлений к их помощи обращаются работники всех правоохранительных органов.

Формы ведения учетов различны (по фамильный, дактилоскопический). Существуют учеты в виде коллекций (коллекции пуль, гильз, изъятых по нераскрытым преступлениям), фототек (фотоснимков следов пальцев рук, фотоальбомов рецидивистов).

Многие годы большинство криминалистических учетов велось вручную. В настоящие время для их ведения внедряются электронно-вычислительная техника, создаются эффективные информационно-поисковые системы.

Методы регистрации в целях борьбы с преступностью использовались еще в глубокой древности. Для этого применялось обычно два способа, по своей сути довольно примитивных, но обладавшие достаточно высокой степенью эффективности: клеймение и калечение. Эти способы одновременно осуществляли функции наказания и опознания. Данные способы примитивной регистрации упоминаются еще в древнеиндийских Законах Ману (II в. до н.э.) и Законах Хаммурапи (царя Вавилона в 1792-50 гг. до н.э.).

Физическими увечьями указывали не только на характер содеянного преступления, но и на то, сколько преступлений было совершено этим лицом. При клеймении на лице или другой части тела выжигали условные знаки, буквы или целые слова. Такие способы получили распространение в России, о чем свидетельствует Соборное уложение 1649 г. В указе Петре I (1691) было точно определен способ нанесения клейм: «Натирать те пятна порохом многажды накрепко, чтобы они тех пятен ничем не вытравливали и не живили, и чтобы те пятна на тех ворах были знатны по смерть их». В Австрии и России предпринимались выжигать на теле целые анкеты. В России, например на челе (лбу) преступников выжигались буквы: «В» -вор, «У»-убийца, «Л»-лжец, «СК»-ссыльнокаторжник, «СП»-ссыльнопоселенец. Совершившим половое преступление на лоб накладывали особо позорящее клеймо. Варварский способ уголовной регистрации официально отменен в Росси в 1836 г., во Франции в 1732 г., в Китае лишь в 1905г. [3, 275 с.].

С середины XVIII – начале XIX в. осуществляется систематическая письменная регистрация преступников вначале во Франции, где в Парижской префектуре велся реестр привлеченных к уголовной ответственности, а потом в других государствах. Россия ввела письменную регистрацию в 1780 г. тогда же начали регистрировать преступников по способу совершения преступных посягательств. В то время в Англии издавался «Ньютгетский календарь»-справочник о заключенных Лондонской Ньюгетской тюрьмы, содержащий биографические данные заключенных и описание способов совершения ими преступлений. С изобретением фотографии и расширением сферы ее применения преступников начали фотографировать. Первые регистрационные фотоснимки были изготовлены в Бельгийской тюрьме Форест. Достоверные сведения об использовании фотографии в русской полиции относятся к 60-м г.г. прошлого века. В 1864г. в городе Бобринце Одесской губернии открыли полицейское фотоателье, через три года такое же ателье создали при Московской полицейской типографии. С накоплением снимков стали заводить специальные альбомы, располагая фотографии по алфавиту фамилий. Первый такой альбом сделан в январе 1874 г. в префектуре Парижа, а в 1876 г. – в Берлине. К 1910 г. Берлинский альбом преступников насчитывал 53 тома и содержал 370 тыс. снимков. Первой научной системой уголовной регистрации следует назвать систему, разработанную А. Бертильоном в 1879 г. и введенную во Франции в 1888 г. А. Бертильон предложил заполнять антропометрическую регистрационную карту с результатами одиннадцати измерениями частей тела регистрируемого. Фотопортреты преступников он предлагал располагать в порядке величин измерений. В 1890 г. антропометрическую систему ввели в Росси. «Антропология – это система измерения человеческого тела и частей» [4, 55 с.].

Но антропометрический способ регистрации преступников не стал универсальным методом регистрации. Бертильонаж как метод регистрации, основанный на измерении размеров тела и отдельных его частей, предполагал необходимость проведения измерений с очень высокой степенью точности, что осуществляется при огромном потоке преступников, подлежащих регистрации, было крайне сложно. По причине низкой точности измерений, которая могла произойти и просто по халатности сотрудника, производящего регистрацию, в учетные карточки зачастую заносились ошибочные результаты измерений, что соответственно приводило к ошибкам при проведении идентификации. Данная ситуация показала необходимость в более простом и надежном способе регистрации, каким стал пришедший на смену бертильонажу дактилоскопический метод регистрации

Дактилоскопический способ регистрации был разработан в 1887-1891 гг. Вмльямом Гершелем, Френсисом Гальтоном и Генри Фулдсом. Дактилоскопия (от греч. daktylos-палец и skopeo-смотрю, буквально пальце рассматривание) – раздел трасологии, изучающий свойства и характеристики капиллярных узоров кожи человека, преимущественно пальцев рук, средства и методы их обнаружения, фиксации, изъятии и исследования в целях криминалистической регистрации и идентификации по следам, обнаруженным на месте происшествия [5, 98 с.]. Следует отметить, что папиллярные узоры ногтевых фаланг пальцев рук использовались для удостоверения личности еще в Древней Индии, когда купцы, не знавшие грамоты, подписывались, оставляя оттиски большого пальца руки на документе. Дактилоскопический способ регистрации преступников основывается на индивидуальности папиллярных узоров пальцев рук, что позволяет с абсолютной точностью произвести идентификацию.

В России дактилоскопия была введена в 1905 г. и уже спустя 2 года в крупных городах и при тюрьмах насчитывалось 89 дактилоскопических бюро. К концу 1914 г. дактилоскопирование сделалось основной системой уголовной регистрации в большинстве государств, и сегодня правоохранительные системы всех без исключения стран мира используют именно ее.

На международной выставке полицейской фотографии в Дрездене в 1909г. русский отдел был удостоен высшей почетной награды. Россия экспонировала регистрационные фотоснимки, руководства, таблицы и пособия по дактилоскопии, увеличенные фотоснимки папиллярных узоров братьев-близнецов, дактилокарты преступников, материалы, касающиеся практического использования судебной фотографии, словесного портрета. В этот период в России появились первые теоретические работы, посвященные криминалистическому учету и регистрации. В. И. Лебедев выпустил книгу «Искусство раскрытия преступлений»,включив в нее подробные научные сведения о дактилоскопии, антропометрии, судебно-полицейской фотографии. Книга выдержала два издания – в 1909 и в 1912 гг. С.Н.Трегубов опубликовал в 1915 г. практическое руководство для судебных следователей под названием «Основы уголовной техники. Научно-технические приемы расследования преступлений», содержавшие обширные сведения, касающиеся уголовной регистрации [6, 400 с.].

О серьезной постановке регистрационной работы свидетельствует и изданный Российским департаментом полиции в 1914 г. «Розыскной альбом» в 5-ти выпусках, содержавший тщательно систематизированные сведения о преступниках-профессионалах. Первый выпуск альбома аккумулировал данные о гастролирующих ворах-карманниках, второй о взломщиках, третий о мошенниках и аферистах, четвертый о коне-скотокрадах, пятый о грабителях и убийцах. Первоосновой этого послужил «Справочный указатель для чинов полиции» В.И.Лебедева, включивший фотографии и описание особых примет 11-ти категорий профессиональных преступников, изданный в 1903 г.

«Розыскной альбом» по своему формату может быть причислен к разряду карманных справочников. Он был предназначен для установления личности задержанных преступников путем опознания либо идентификации по отпечаткам пальцев, выяснение личности задержанных преступников путем опознания либо идентификации по отпечаткам пальцев, выяснение личности и характер преступной деятельности уголовников, находящихся на свободе, и для выявления виновных путем предъявление потерпевшему фотографий, содержавшихся в выпусках альбомах.

Кроме основной (дактилоскопической) системы уголовной регистрации, были разработаны и другие системы, имевшие вспомогательное значение. К ним относятся:

1. 
   modus operandi system – представляет собой специальную систему регистрации преступлений по устойчиво проявляющимся признакам, характеризующим механизм преступных действий и лицо их совершившие, как еще говорят: «по почерку преступления»;
   
2. 
   монодактилоскопическая регистрация, при которой отпечаток каждого пальца заносится на отдельную карточку и для каждого папиллярного узора выводится дактилоскопическая формула, разработанная в 1914г. Г.Иоргенсеном (позже предлагалось еще более 10-ти систем такого учета);
   
3. 
   регистрация неопознанных трупов с признаками насильственной смерти;
   
4. 
   учет по кличкам и прозвищам;
   
5. 
   по татуировкам и физическим особенностям;
   
6. 
   регистрация похищенных вещей.
   

Положение об организации в органах внутренних дел РСФСР уголовно-розыскных подразделений было принято на заседании Коллегии НКВД 5 октября 1918 г. Уже через пять дней Центральное управление уголовного розыска республики взялось за практическое налаживание дактилоскопической и фотографической регистрации преступников, оно планировало создать Центральное регистрационное бюро, организовать работу по изготовлению фотоснимков всех преступников, зарегистрированных в России, ставило перед Главным управлением милиции вопрос о необходимости установить в законодательном порядке правила дактилоскопирования и фотографирования уголовных элементов [7, 176 с.].

30 октября 1918г. Центророзыск объявил "Правила для снятия фотографических и дактилоскопических оттисков с задержанных преступников". Этот документ подробно регламентировал, кто и за что мог быть подвергнут такой регистрации.

В январе 1919 г. была введена регистрация судимости, а в феврале того же года создано Регистрационное и дактилоскопическое бюро, которое вскоре трансформировалось в Центральное регистрационно-дактилоскопическое бюро. Одновременно с созданием централизованных учетов такая работа проводилась на местах. Приходилось начинать с нуля, поскольку полицейские учеты после Октябрьской революции были в основном уничтожены - лишь некоторая их часть сохранилась и могла быть использована органами, ведущими борьбу с контрреволюцией и уголовщиной.

Новый учетно-статистический аппарат был в основном создан за три года. В 1922г. на территории РСФСР были внедрены единая централизованная система регистрации преступников – дактилоскопическая и обязательно фотографирование их по правилам сигналетической съемки. Широко использовалась также по фамильная регистрация преступников.

Методы и порядок ведения криминалистических учетов совершенствовались как практически, так и теоретически. В 1923 г. вышла в свет хорошо иллюстрированная книга заведующего Центральным регистрационным бюро "Дактилоскопия как метод регистрации", в которой он существенно переработал предложенный В.И.Лебедевым дактилоскопический 10-ти пальцевый учет. Следует сказать, что изложенная в этой книге система дактилоскопической регистрации была создана П.С.Семеновским значительно раньше и внедрена в криминалистическую практику приказом №3 Главного управления советской рабоче-крестьянской милиции от 22 июня 1920 г. Без существенных изменений она действует и поныне.

Большой вклад в развитие отечественных криминалистических учетов внес С.М. Потапов. В 1926 г. в издательстве НКВД вышла его книга "Судебная фотография". Тогда же в "Административном вестнике" была опубликована его "Система графологической регистрации", в 1927 г. "Регистрационный метод раскрытия преступлений по индивидуальным признакам преступного действия" и "Словарь жаргона преступников", а в 1928 г. - "Введение словесного портрета как обязательного метода уголовной регистрационной работы". В том же году издательство НКВД "Методы раскрытия преступлений по приметам преступного действия", в которой С.М.Потапов указывал на необходимость регистрации как нераскрытых преступлений с указанием индивидуальных признаков каждого из них, так и преступников, имеющих "профессиональный почерк" [8, 15 с.].

С 1924 г. в СССР повсеместно была введена централизованная регистрация неопознанных трупов и без вести пропавших лиц, а позднее - и другие вспомогательные системы. В 1935 г. уголовная регистрация перешла полностью в ведение НКВД. Тогда же был изменен порядок заведения регистрационных материалов. Если раньше основанием для постановки на учет служило следственное дело, то теперь - факт задержания, ареста, осуждения. Регистрацию стали вести "не от дела, а от человека". Все лица, арестованные органами НКВД, подлежали фотографированию (анфас и профиль), снимки приобщались к дактилоскопическим картам. Значительное внимание уделялось также регистрации преступников-гастролеров по способу совершения преступлений. Подлежали централизованному - местному учету допустившие рецидив бандиты, вооруженные грабители, воры взломщики и карманники, железнодорожные воры, конокрады и мошенники-аферисты.

Созданием научно-технического аппарата при отделе уголовного розыска НКВД СССР в 1919 г. было положено начало становлению и дальнейшему развитию экспертно-криминалистической службы МВД СССР.

На основании вышеизложенного можно заметить, что с момента появления криминалистическая регистрация (криминалистические учеты) прошла в своем развитии четыре основных этапа: этап характеризующийся появлением первых примитивных форм регистрации, исполнявших роль регистрации и наказания одновременно; этап характеризующийся появлением письменной формы регистрации; этап, определяющийся появлением первых научно обоснованных учетных систем в связи с развитием антропометрии и дактилоскопии; этап, характеризующийся автоматизацией учетно-регистрационных систем в связи с появлением электронно-вычислительной техники [9. 501].

Сейчас уголовная регистрация представляет собой научно обоснованную систему учета объектов, попавших в сферу уголовного судопроизводства или оперативно-розыскной работы, для последующего использования регистрационных данных при расследовании, розыске преступников и вещественных доказательств, а также в предупредительно-профилактической работе и анализе преступности.