А. Мырзахметов атында

А. Мырзахметов атындағы Көкшетау университетінің магистранты

1. 
   Сот тағайындаған жазалау мен мәжбүр ету сипатындағы өзге де шаралардың атқарылуы кезінде адамдардың бас бостандығынан айыру орындарында болуының заңдылығына;
   
2. 
   Аталған мекемелерде сотталған адамдарды ұстаудың заңда белгіленген тәртібі мен шарттарының сақталуын, олардың құқықтары мен бостандықтарының қорғалуына;
   
3. 
   Бас бостандықтарынан айыруға қатыссыз жазаларды атқарудың заңдылығына.
   

1. 
   Адам құқықтары туралы, қамалғандар мен сотталғандарға мейірбандық тұрғыдан қарау жөнінде Конституцияның, заңдардың және Қазақстан Республикасы халықаралық шарттарының дәл және бірыңғай қолданылуын талап етуге;
   
2. 
   Азаматтың, мемлекеттің құқықтары мен мүдделерін қорғау бойынша, сондай-ақ, прокурордың талабы мен өтініштері бойынша атқарушылық істер жүргізілуін талап етуге және тексеруге;
   
3. 
   Сот тағайындаған жазалау және мәжбүр ету сипатындағы өзге де шараларды атқарушы бас бостандығынан айыру орындары мен мекемелерінде тексеру мақсатымен кез келген уақытта болуға;
   
4. 
   Ұсталғандардан, қамалғандардан, сотталғандар мен мәжбүр ету сипатындағы шаралар қолданылған адамдардан жауап алуға;
   
5. 
   Осы адамдарды ұстауға, қамауға, жазасын өтеуге, сондай-ақ, оларға мәжбүр ету сипатындағы шараларды қолдануға негіз болған құжаттарды талап етуге;
   
6. 
   Мәжбүр ету шараларын атқарушы бас бостандығынан айыру орындарында немесе мекемелерінде заңсыз отырған әрбір адамды өз қаулысымен дереу босатуға;
   
7. 
   Бас бостандығынан айыру орындарында жазасын өтеп жатқан адамдарға заңды бұза отырып, қолданылған тәртіптік шаралардың күшін жоюға, оларды өз қаулысыменен айыптық изолятордан, камералық үлгідегі орындардан немесе карцерден қамаудан босатуға;
   
8. 
   Заңда белгіленген жағдайларда жазалауды атқарушы мекемелер әкімшілігінің актілерін санкциялауға құқылы [5].
   

1. 
   Бастемиев С.Қ. Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару құқығы: 050301 «Заңгер» мамандығы бойынша оқитын студенттерге арналған оқу құралы (Жалпы бөлім) - Павлодар: Кереку, 2011. - 92 б.
   
2. 
   И.В. Шмарова. Уголовно-исполнительное право: Учебник. М.: Изд-во БЕК, 1996.
   
3. 
   Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Оқулық. Алматы. Жеті Жарғы. 1999 ж. - 68 б.
   
4. 
   Каковкина Е.Н. Уголовно-исполнительное право. Аллель, 2000.
   
5. 
   «Прокуратура туралы» Қазақстан Республикасының 1995 ж. 21 желтоқсандағы №2709 Заңы.
   
6. 
   «Жазаны орындауда, арнайы мекемелерде адамдардың ұсталуында және бас бостандығынан айыру орындарынан босағандарды бақылауда заңдылықтың сақталуына прокурорлық қадағалауды ұйымдастыру туралы» Қазақстан Республикасының 2012 жылғы 13 тамызындағы Нұсқаулығы.
   
7. 
   Қазақстан Республикасы Бас Прокуратурасының қоғамдық-саяси, ғылыми-құқықтық журналы. 2002 ж. №2. 7 б.
   
8. 
   «Қазақстан Республикасындағы соттар және судьялардың мәртебесі туралы» Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 25 желтоқсандағы N 132 Конституциялық заңы.
   
9. 
   Коробеев А.И. Уголовно-исполнительное право: учебное пособие. 1999 г. - 69 б.
   

А. Мырзахметов атындағы Көкшетау университетінің магистранты

1. 
   Соттың немесе әскери соттың үкімімен белгіленген тиісті қылмыстық жазаны лайықты түрде атқару;
   
2. 
   Сотталғандарды заңды нақтылы орындау және қоғамдық тұрмыс ережесін сыйлау рухында түзету мен тәрбиелеу;
   
3. 
   Сотталғандардың өздерінің жаңа қылмыс жасамауын ескерту (арнайы немесе жеке ескерту);
   
4. 
   Басқа адамдардың жаңадан қылмыс жасамауын ескерту (жалпы ескерту) [3].
   

Қылмыскердің қоғаммен арасындағы қарым-қатынастың бұзылуы, қарама-қайшылықтың болуы ол қылмыс жасағанда болады, бірақ ол үшін жазаланады. Қылмыскерді бас бостандығынан айыра отырып, Мемлекет оның тағы бір жаңадан қылмыстар жасауының алдын алады, жолын кесіп, оған шарттар қояды, бұл шарттар жоғарыда айтылған мүмкіндіктерді айқындап, қылмыскердің түзелуіне жетелейді [4].

Қазақстан Республикасының Қылмыстық Атқарушы Кодексінің 15-бабына сәйкес «Сотталушының жазасын өтеу орнына келгені туралы жазаны атқарушы мекеменің немесе органның әкімшілігі сотталушының қалауы бойынша жақын туыстарының не заңды өкілдерінің біріне 10 тәулік ішінде хабарлауға міндетті».

Сотталғанның пайдалы әлеуметтік байланыстарын жоғалтпау кездесулерді уақытында алып тұру мақсатында, жазаны атқарушы мекеменің немесе органның әкімшілігі сотталушының қалауы бойынша жақын туыстарының не заңды өкілдерінің біріне 10 тәулік ішінде хабарлауға міндетті. Әкімшілікпен жіберілген хабарламада сотталғанға қажет азық-түліктің және бірінші кезекте керек заттардың тізімі көрсетіледі. Заңды өкілі ретінде кәмелетке толмаған сотталғанның қамқоршысы және сотталғанның адвокаты бола алады. Берілген ереже сотталғанның өзі жазасының өтеу орны туралы хабарды жөнелту мүмкіншілігін жоққа шығармайды.

ҚР Қылмыстық кодексінің 39 бабында көрсетілгендей: қылмыстық жаза міндетті түрде орындалуға жатады, ал оның жүру кезеңі Қазақстан Республикасының қылмыстық атқару заңдылығымен анықталады.

Қазақстан Республикасының Қылмыстық атқару кодексінің 14 бабында жазаны атқаруға тікелей құзіретті мемлекеттік органдар мен мекемелер жүйесі көрсетілген. Әрбір мемлекетте қылмыспен күрес өзіммен бірге арнайы кешендік шараларды құрайды. Мысалға алатын болсақ, арнайы алдын-алу жұмыстарын ұйымдастыру, қылмыстық жағдайын және себебін анықтау, оның жасалу әрекеті, жасалған қылмыстық сот тәртібімен қаралу және тергелу тәртібін, қылмыстық жазаны тағайындау. Сонымен бірге, жазаның атқарылуы секілді шаралар болып келеді. Осы арнайы мемлекеттік шаралардың барлық кешендерінің орындалуы мемлекеттің арнайы органдарына жүктелген.

Сонымен, жазаның түрлеріне байланысты оны орындаушы мекемелер мен органдар да әр түрлі болады. Олар:

1. 
   Айыппұл және мүлікті тәркілеу жазасын үкім шығарған сот, сондай-ақ мүліктің орналасқан жері бойынша және сотталушының жұмыс орны бойынша сот атқарады. Айыппұл немесе мүлкін тәркілеу жөніндегі жаза түрлері соттармен атқарылады, дәлірек айтқанда, соттардың штаттық кестесінде тұратын соттық атқарушылармен орындалады. (ҚР ҚАК-нің 14-бабы 1-тармағы).
   
2. 
   Белгілі бір лауазымда болу немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыруды сотталушының тұрғылықты жері бойынша қылмыстық-атқару инспекциясы, түзеу мекемесі жүзеге асырады. Белгілі бір лауазымда болу немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру туралы сот үкімінің талаптарын сотталушының жұмыс орны бойынша ұйымның әкімшілігі, сондай-ақ лицензиатты жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығына берілген лицензиясынан айыруға Қазақстан Респуликасының заңдарына сәйкес құқықты органдар атқарады (ҚР ҚАК-нің 14-бабы 2-тармағы).
   
3. 
   Құрметті, әскери, арнайы немесе өзге де атақтардан, сыныптық шеннен, дипломатиялық дәрежеден және біліктілік сыныбынан айыру туралы жазаны осы атақтарды берген лауазымды тұлға атқарады (ҚР ҚАК-нің 14-б.3-т.).
   
4. 
   Қоғамдық жұмыстарға тарту, түзеу жұмыстары, бас бостандығын шектеу түріндегі жазаларды сотталған адамның тұрғылықты жері бойынша қылмыстық-атқару инспекциялары атқарады (ҚР ҚАК-нің 14-б.4-т.).
   
5. 
   Қамау, бас бостандығынан айыру және өлім жазасы түріндегі жазаларды қылмыстық-атқару жүйесінің мекемелері атқарады (ҚР ҚАК-нің 14-б.5-т.).
   
6. 
   Қамауға сотталған адамдар жазаны соттау орны бойынша тергеу изоляторларында өтейді (ҚР ҚАК-нің 63-б.1-т.).
   
7. 
   Бас бостандығынан айыру жазасын орындауда сотталғандардың әр түрлі дәрежесі болатындықтан және оларды бір-бірінен бөлек ұстау тиістілігінен, мемлекет әр түрлі түзеу мекемелерін құрған. Сотталғандардың жасына карай түзеу мекемелері екі топқа бөлінеді:
   

• 
  ересектер үшін (18 жасқа толғандар);
  
• 
  кәмелетке толмағандар үшін (14-тен 18 жасқа дейінгілер).
  

Кәмелетке толмағандар үшін екі түрлі тәрбиелеу колониялары бар:

• 
  жалпы режимді тәрбиелеу колониясы;
  
• 
  режимі күшейтілген тәрбиелеу колониясы (тек қана ер адамдар үшін).
  

Жоғарыда айтылған түзеу мекемелерінің барлық түрлері мен қылмыстық-атқару инспекциялары Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінің құрылымына кіріп, біртұтас қылмыстық-атқару жүйесін кұрайды.

Әрбір облыстағы облыстық түзеу мекемелерін басқару үшін түзеу мекемелерінің саны мен ондағы сотталғандардың санына байланысты облыстық қылмыстық-атқару департаменті құрылады. Облыстық қылмыстық-атқару департаменті Қылмыстық-атқару комитетінің құрылымына кіреді, соған бағынышты [6].

Әскери қызметшілер мына жазаларды өтейді:

• 
  қамауға сотталған әскери қызметшілерге арналған гауптвахталарда гарнизондардың командованиесі немесе гарнизон гауптвахталарының тиісті бөлімшелерінде атқарады;
  
• 
  әскери қызмет бойынша шектеуді аталған әскери қызметшілер қызмет өтіп жүрген әскери бөлімдердің, мекемелерінің, органдар мен әскери құрамалардың командованиесі атқарады (ҚР ҚАК-нің 14-б.7-т.).
  

Жаза атқарушы мекемелер мен органдар өз міндеттерін тиімді орындауы үшін, әсіресе сотталғандарды түзету үрдісінде тергеу, сот, прокуратура, полиция органдарымен, сол сияқты жергілікті билік органдарымен, қоғамдық құрылымдар және қоғамдық ұйымдармен бірлесіп жұмыс жасайды.

Қылмыстық іс жүргізу заңдылықтары көрсеткендей жазаның орындалуы сот шешімімен басталып сот шешімінің көшірмелері судьяларға немесе төрағаларға жібертіледі, ол анықтамада жазаны атқару қай органға тиесілі екендігі және заңды күшіне енгендігі туралы көрсетіледі. Істелген қылмысқа қылмыстық жаза мемлекеттік қарғыстың қатаң жазасы ретінде ҚР Қылмыстық Кодексінің 38 бабы бойынша тек сот шешімімен тағайындалады. Жаза тек қылмысы үшін кінәлі болып табылған адамға ғана қолданылады, қорытындылай айтқанда, сол адам Қылмыстық кодекс қарастырған әрекеттерге байланысты құқығынан немесе бостандығынан шектеледі. Қылмыстық заңдылыққа сәйкес жазаның мақсаты – таза рухани еңбекпен байланыс арқылы сотталғанның түзелуі, әлеуметтік теңдікті орнықтыру, адамгершілік ережені сыйлау, заңның дәл сақталуы, сонымен бірге, моталғандарға немесе басқа тұлғаларға жаңадан қылмыс жасамауға ескерту болып саналады [5; 6].

Сот шешімдерін атқаруды жүзеге асыру үшін мемлекетпен арнайы органдар мен мекемелер жүйесі құрылып сот шешімдерінің атқарылуы жеке-жеке жазаларға бөлініп соған қатысты міндетті органдар, мекемелер, өнеркәсіптер наряды ұйымдар негізгі тапсырмаларды орындаушы болады. Арнайы, әскери немесе басқа да құрметті шенінен, класстық, дипломатиялық қатарынан, біліктілік классынан және мемлекеттік наградаларынан айыру түріндегі қосымша жазаларды атқару арнайы органдар мен мемлекеттердің құрылуын қажет етпейді, бірақ бұндай жазалардың атқарылуына бақылауды соттық атқарушылар жүзеге асырады.

Сот шешімдерінің орындалу тәртібі Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің 1997 жылғы 18 желтоқсандағы арнайы бұйрығымен реттеледі («Атқару өндірісі туралы Инструкция» №2-2/117).

Сот шешімдерін міндетті түрде орындайтын субъект ретінде:

• 
  арнайы қызметі сот шешімдерін немесе сотталғанға дейін жұмыс істеген орны (жоғарыда көрсетілген) соған байланысты арнайы лауазымдық құқығынан немесе арнайы қызметпен айналысу шарасын қолдану үшін шығарылған сот шешімдері атқарылатын орындар;
  
• 
  айыппұл түріндегі жазаны өтеу кезіндегі сотты болған тұлғаның өзі.
  

Қылмыстық жазаны атқарушы органдар мен түзету мекемелерінің міндеттері:

1. 
   Сот шешімімен анықталған қылмыстық жазаларды сәйкесінше орындау;
   
2. 
   Қылмыс жасағандардың құқықтары мен бостандықтарын шектей немесе айыра отырып әлеуметтік теңдікті орнату;
   
3. 
   Сотталғандарды рухани түрде түзету, еңбекке деген шынкөңілдік қатынас, адамгершілікті құрметтеу, бағалау.
   

Бас бостандығынан айырудың мәні былай қарағанда сот шешімімен анықталған мерзімге сотты түзеу мекемесіне жабылады, сонымен қатар, ол қоғамнан сол мерзім ішінде алшақтатылады.

Бас бостандығынан айыру қылмыстық жазаның белгілі түрі ретінде түзеу мекемелерімен атқарылады, олардың жүйесіне кіретіндер: түзету колониялары, қозғалысын шектей отырып жазалау, сазайын тарттыру [8].

Заң түсінігінде бостандық дегеніміз тұлғаның өз еркімен емін-еркін жүріп тұруы, тұрғын үй немесе басқа да мүліктерді еркі бойынша пайдалану, тұрғылықты және айналысқысы келетін жұмысын өзінің таңдауы және мемлекеттегі құқықтары мен міндеттері. Ал осы көрсетілген бостандықтар кінәліге бостандығынан айыру түріндегі қылмыстық жазаны қолданған кезде өзгереді, өз еркімен жүзеге асыра алмайды.

Жеке бастың бостандығынан маңызды элементтері азаматтардың міндеттері және кешенді заңды құқықтары болып табылады. Жеке бас бостандығының мазмұнын Қазақстан Республикасының Конституциясы нақты, анық көрсетеді. Бірақ осы құқықтарды, бостандықтар мен міндеттемелерді қоғамдық және басқа да адамдарды мүдделеріне қарсы зиян келетіндей етіп пайдаланбауы керек [9].

Сонымен, жазаны атқаратын органдар мен мекемелер төмендегідей 4 ерекше маңызды тапсырмаларды орындайды: сот үкімін атқару, сотталған тұлғаның түзелу процесін қамтамасыз ету, өздері жағынан ескертіп, сол секілді жаңадан қылмыс жасағандар жағынан да ескертеді. Бұл тапсырманың әрбірі өзіндік мәнге ие, ал барлығы қосылып қылмыстық жазаны атқарудың кең мағынасын береді. Бұрынғы қылмыстық жазаны атқару заңдылығының негізінде еңбек пен түзету колониялары жұмыс жасайтын, ал қазіргі жаңа қылмыстық атқару кодексі мұндай жағдайды ұстанбайды [10].

1. 
   Полубинская С.В. Цели уголовного наказания / С.В.Полубинская. - М., Наука. - 1990.-486 б.
   
2. 
   Карпец И.И. Индивидуализация наказания / И.И. Карпец. - М., 1962. - 27 б.
   
3. 
   Стручков Н.А. Органы, исполняющие наказания. М., Академия МВД СССР, 1989.
   
4. 
   Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Оқулық. Алматы. Жеті Жарғы. 1999 ж. - 30 б.
   
5. 
   ҚР Қылмыстық-атқару кодексі 13.12.1997 ж. 01.01.2005 ж. енгізілген толықтырулар қалпымен Алматы: Баспа, 2005 ж., 15-бап.
   
6. 
   Беляев Н.А. Цели наказания и средства их достижения в исправительно-трудовых учреждениях / Н.А. Беляев. - Л., 1963. - 25-26 б.
   
7. 
   Балтабаев К.Ж. Исполнение наказаний: законодательство Республики Казахстан и международные нормы. Алматы, 1999.
   
8. 
   Фефелов В.А. Социально-правовые основы уголовно-исполнительной цивилизации учреждений, исполняющих уголовные наказания в виде лишения свободы. Рязань, РВШ, 1992.
   
9. 
   Ткачевский Ю. М. Освобождение от отбывания наказания / Ю.М. Ткачевский. - М., 1970. - 20 б.
   
10. 
    Ағыбаев А.Н., Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім: Оқулық / А.Н. Ағыбаев. - 4-бас. 2011 жылдың 1 наурызына дейінгі өзгерулер мен толықтырулар ескерілген. - Алматы: Жеті Жарғы, 2011. - 198 бет.
    

Әлеуметтік жұмыс саласының ең өзекті мәселенің бірі – жағдаяттары шалдыққан, заңи мекелермен көңілге ілінбес, құқықтары шектелетін, мүмкіндіктері шектеулі мүгедек балалармен әлеуметтік жұмыс.

Қазіргі кезде мүмкіндігі шектеулі мүгедек балаларға мынадай анықтамалар берілуде: мүгедек бала-тiршiлiк-тынысының шектелуiне және оны әлеуметтiк қорғау қажеттiгiне әкеп соқтыратын аурулардан, жарақаттардан, олардың салдарынан, кемiстiктерден организм функциялары тұрақты бұзылып, денсаулығы бұзылған он сегiз жасқа толмаған адам.

Мүгедектілік – маңызды әлеуметтік проблема, организм функциялары тұрақты бұзылып, денсаулықтың бұзылуы салдарынан адамның тiршiлiк-тынысының шектелу дәрежесi. Мүгедектілік масштабы әрбір елде көптеген факторларға байланысты болады, оның ішінде әлеуметтік-экономикалық, экологиялық, саяси. Оның бәрі де мемлекеттің әлеуметтік саясатының қалыптасуы үшін негіз болады. Қазақстан Республикасының конституциясы бойынша біздің еліміз әлеуметтік мемлекет болып табылады және де әлеуметтік саясаттың мақсаты - адамдарды, оның ішінде мүгедектерді қорғау болып табылады. Мүгедектерге қатысты саясат олардың экономикалық және қоғамдық өмірге араласу мүмкіндігін қамтамасыз етуге бағытталған [1].

Соңғы кезде мүгедек сәбилердiң дүниеге келуi көбейiп, саны жағынан жыл өткен сайын артып барады. Оған қоса мүмкіндіктеріне қодаушылық көрсету де шалдығушылық жағдайға ұшырауда. Жарық дүние есiгiн мүгедек болып ашқан баланың қуанышынан гөрi әкелетiн қасiретi басым болатыны анық. Сондықтан оларды қорғап және қолдаушылық көрсету бүгінгі күні мемлекетіміздің басты мақсат - міндеті болып табылады.

Мүгедек балалар мәселелерінің өсуі, құқықтарына нұқсан келетіре, оларға уақытылы көмек (білім беру, әлеуметтік көмек пен арнаулы әлеуметтік қызмет, медициналық көмек түрлері) және оңалту жұмыстарының уақытылы көрсетілмейтінінде.

Ол ең біріншіден мемлекеттік қызметкерлеріне кінә. Бұл кесірлер ақыға, қоғамдағы алатын орынға байланысты қалыптасады. Одан көңілді қажетсінетін қоғам, мүгедектер де мүкіндіктерінен айрылып, құқықтарын қанағаттандыра алмайды. Себебі басты мемлекетпен бөлінген басты тұлғалар заңды бұза көмек беруден бас тартуда.

Бірақ ондай жағымсыздыққа қарамастан, әр тұлға өз құқықтарын заң бойынша кез- келген кезде қорғап, өзіне бөлінген көңілді иеленуі мүмкін. Ал біздің мемлекетімізде ондай күйге ұшырағандарға арналған заңи түрде шығу жолдар баршылық. Тек ол үшін әр азамат заң білім, олармен уақытында қолдана, өз құқықтарын қорғау қажет.

Мүгедек балалардың құқықтары мен мүдделерін сақтау саласындағы ұлттық саясаттың негізгі бағыттарының бірі мүгедек балаларды әлеуметтік оңалту болып табылады, ол мүгедек балалардың тіршілік әрекетінің шектелуіне еңсеруі, әлеуметтік мәртебесін қалпына келтіруі, әлеуметтік – тұрмыстық және еңбекке бейімделуі және материалдық тәуелсіздікке қол жеткізуі үшін жағдайлар жасау арқылы жүзеге асырылады.

Елбасы Н.Ә. Назарбаев: «Ғасырлар мақсаты – қоғамның нарықтық қарым –қатынасқа көшу кезінде саяси экономикалық дағдарыстарды жеңіп шыға алатын ізгіленген 21 ғасырды құрушы іскер, өмірге икемделген жан – жақты мәдениетті тұлғаны қалыптастырып дамытсақ, әлеуметтік қызыметкерлер даярлап шығарсақ, әлеуметтік жағдайымыз жақсарып, қоғамыздағы мүгедек адамдарға, отбасыларға, көп балалы отбасыларға, қиын балаларға, қарттарға, жетім балаларға т.б әлеуметтік көмек бере алатын боламыз» деп айтқан. Сондықтан елімізде жағдайлар жоспарлануда, ал, жүзеге асырушылық жауапкершілікің жоқтығынан қадамдана шалдығуда.

Мүгедек балалардың өзекті мәселелерінен құқықтарын ұстана шығу жолдың бірі «Мүгедектерді әлеуметтік қорғау» туралы Заңын ескере отырып, материалдық игіліктерін, сұраныстарын, мұқтаждықтарын, және қажеттіліктерін шектемей әрі қарай адамдардың күрделі табиғатына өмір сүруін өзіндік мәнін құрайтын болашағына қажетті қажеттіліктерін қанаттандыру. Ол заң Қазақстан «Қазақстан Республикасындағы мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы» Заңды іске асыру мақсатында ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі мүгедектерді оңалтудың 2006 – 2008 жылдарға арналған бағдарламасының жобасын әзірледі, мұнда оңалту жүйесін жетілдіруге, мүгедек балаларды әлеуметтік қолдауды күшейтуге және өмір сүру саласын жақсартуға бағытталған бірқатар іс шараларды көздейді. 2006 жылдан бастап тұңғыш рет жекелей оңалту бағдарламаларына сай мүгедек балаларға санаторилік – курорттық ем көзделген [3].

Туған сәтінен бастап мүгедек балалар психологиялық - медициналық-педагогикалық консультацияда (ПМПК) тексеруден өтіп тұрады, ол психологиялық-медициналық-педагогикалық зерттеу диагностикасының нәтижесінде олардың жалпы не арнаулы түзеу арқылы білім беретін жүйеде оқуға және тәрбиеленуге қабілеттері туралы шешім шығарылады.

Денсаулық кемістіктері бар мүгедек балаларды медициналық-әлеуметтік оңалту басымдығына және барынша ықтимал дамытуға бағдарланған, арнайы түзеу арқылы білім беру мекемелерінің – психологиялық-медициналық-педагогикалық консультациялардың (ПМПК), оңалту орталықтарының, түзеу кабинеттерінің (олар реабилитациялық оралықтар) желісі дамып келеді.

Реабилитациялық орталықтарда баланың саулығын сақтай отырып, жеке реабилитациялық бағдарламалар жүзеге асырылады. Ол бағдарламаларды қолдану мен қолдануды иеленуге міндетті жандар өздік құқықтарын иелену қажет. Олардың кейбіреулерін атап айтсақ «диеталық тамақтану», «ойын терапиясы», «еңбек терапиясы», «демалыс терапиясы», «жанұялық терапия», «психологияны түзету», «медициналық бағдарлама», «логопедиялық бағдарлама», «түзетушілік бағдарлама», «диференциялданған дамытушы бағдарламаларды қолдану арқылы мектепке дейінгі және мектептік негізгі бағдарламалар».

Реабилитациялық орталықтарда мүгедектердің қолдануға құқылы реабилитациялау түрлері мен әдістемелерін атап өтуге болады. Оларды шартты түрде 3 топқа бөлуге болады.

1. 
   Медициналық реабилитация.
   

• 
  Емдік дене шынықтыру;
  
• 
  Медициналық массаж;
  
• 
  Аэрофитотерапия;
  
• 
  Небулайзерлік емдеу;
  
• 
  Физиотерапия;
  
• 
  Гиппокситерапия;
  
• 
  Галотерапия;
  
• 
  Жоғарғы тиімділігі бар препараттармен иммунитетті түзету;
  
• 
  Микронутриенттердің жеткіліксіздігінің профилактикасы;
  
• 
  Болжамдық кеңес;
  
• 
  Денсаулық сақтау органдарымен өзара әрекет ету.
  

2. 
   Әлеуметтік реабилитация.
   

• 
  Бала мен жанұяны диагностикалық тестілеу және бақылау;
  
• 
  Ақпаратты өңдеу және талдау;
  
• 
  Жанұяны үй жағдайында емдеу;
  
• 
  Лекциялар;
  
• 
  Видеотека;
  
• 
  Ұжымдық спорт сауықтыруға және мәдени бұқаралық шаралар;
  
• 
  Халықты әлеуметтік қорғау мекемелерімен серіктес болу;
  
• 
  Ақпараттық бюллетень.
  

2. 
   Психологиялық-педагогикалық.
   

• 
  Арттерапия;
  
• 
  Ертегі терапиясы;
  
• 
  Әуен терапиясы;
  
• 
  Сурет терапиясы;
  
• 
  Еңбек терапиясы;
  
• 
  Кітап терапиясы;
  
• 
  Гарденотерапия;
  
• 
  Педагогикалық түзетулік істер;
  
• 
  Психология-педагогикалық диагностика;
  
• 
  Тренингтер;
  
• 
  Кәсіптік ойындар;
  
• 
  Кеңесу;
  
• 
  Әңгімелесулер.
  

Медициналық реабилитация - медициналық құралдардың көмегімен баланың физикалық денсаулығын қалыптастыруға бағытталған процесс.

Психологиялық-педагогикалық реабилитация - танымдық, еріктік эмоцианалдық сфераларын дамытатын қайта қалыптастырушы кешенді әрекеттер.

Ол деңгейде туғандарға қоса, өзге азаматтардың да мүгедектік күйдегі балаларға қамқор бола алатын жағдайлар да бүгінгі кезде ескеріледі.

Ол, Қазақстан Республикасы Үкіметінің "Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылатын балаларды асырап алуға беру қағидаларын бекіту туралы" 2012 жылғы 30 наурыздағы №380 және "Бала асырап алуға тілек білдірген адамдарды есепке алу қағидаларын бекіту туралы" 2012 жылғы 30 наурыздағы №386 қаулыларына сүйене қазіргі кезеңдегі еліміздегі мүгедек балалар санының көбеюі, денсаулық сақтау, білім және әлеуметтік қорғау салаларының осы мәселеге көңіл бөлуін талап етіп отыр. Жыл санап мүгедек балаларға деген қоғамның көзқарасы өзгеріп, оларды қоғамның бір мүшесі ретінде қарауға бет бұрды. Үкіметіміздің мүмкіншілігі мүгедек балаларға арналған көптеген көмектерінің ішінде үйде әлеуметтік көмек беру ерекше орын алады. Үйде әлеуметтік көмек беру барлық мүгедек балаларға емес, олардың ішінде өз-өзіне қызмет етуі төмен, қозғалысы нашар, үйде оқитын, үйде тәрбиеленетін және ешқандай бағдарламамен оқуға жарамсыз балалар мен жасөспірімдерге көрсетіледі [4].

Оған қоса, әлеуметтік қызметкерлер мүгедек балалы отбасының басты мәселесін- әлеуметтік-педагогикалық проблемаларын зерттеп білу және оларды шешуге әлемдік тәжірибеге сүйене отырып, отандық төл мамандарды тарту бүгінгі күн тәртібіндегі ең өзекті мәселе болып табылады. Мүгедек баланың тәрбиесі-дефектологияның негізгі ұғымдарының бірі. «Дефектология» - балалардың педогогикалық ғылымына жатады. Ол кемістігі бар балалардың психологиялық жэне физиологиялық даму ерекшеліктерін зерттейді, сонымен қатар оларды оқыту, тәрбиелеу заңдылықтарын белгілейді.

Бұл процестің мақсаты мен міндеті жалпы педогогикалық принциптерімен анықталған, яғни, оларды қоғамдық пайдалы өмірге бейімдеу, азаматтық қасиеттерін қалыптастыру, бұлардың бәрі дефектіге сәйкес деңгейде, соған тән әдістемелермен жеткізілуі және түзетілуі тиіс.

Соңғы жылдары мүгедек балалардың білім алуға қол жеткізуін кеңейту мақсатында арнаулы білім беру жүйесінде бірқатар өзгерістер жүргізілді. Қазақстанда білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламаның басты мақсаты -дамыта оқыту бағдарламаларын іске асыру, осы санаттағы балалардың едәуір бөлігін кәдімгі жалпы білім беретін мектептерде оқыту үшін жағдайлар жасау [2].

Жаңа кезеңде мүгедек балалармен және мүмкіндігі шектеулі жандармен мемлекет атынан әлеуметтік ұйымдар жұмыс атқаруда. Олардың қатарына: Алматыдағы мүмкіндігі шектеулі жандардың құқығын қорғаушы қоғамдық ұйымдарды жатқызсақ болар.

Қазіргі кезде мүгедек балаларды емдеу – сауықтыруың басты мәселесі оларға толық деңгейде бөлініп жатқан күштер мен қажеттіліктерді уақытында жеткізбей, заңдарға негізделе жұмыс жүргізбеуде. Осыған байланысты олардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету және өмірі мен денсаулығын қорғау жөніндегі шараларды әзірлеп, ұйымдастыруымыз қажет.

Дер кезінде алынған қандай да қолдау түрі баланың немесе отбасының кез-келген әлеуметтік-психологиялық мәселесінің шешілуіне әсерін тигізеді.

Статистикалық мәліметтерге сүйенсек Қазақстанда әр түрлі категориядағы мүгедек балалар мәселелері толы. Олар әр түрлі жас аралықтарын иемденеді. Әр мүгедек азаматқа бұны жеткізу оңай іс емес.

Сондықтар қазіргі заманда мүгедек, кемтар жандардың көңілін тауып өмірге деген махаббатын оятып, олардың да адамзатқа керек қоғамның бір бөлшегі екенін түсіндіру қажет және оған жасар жолымыз бар.
ӘДЕБИЕТ

1. 
   Баймұқанов М. Мүгедек балаларға әлеуметтік қамқорлық қажет // Заң.Алматы. 2002 ж.-N2.-Б.26-30
   
2. 
   Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 8 тамыздағы N345 Заңы//adilet.zan.kz
   
3. 
   Қазақстан Республикасында мүгедектердi әлеуметтiк қорғау туралы Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 13 сәуірдегі N 39 Заңы//adilet.zan.kz
   
4. 
   Қазақстан Республикасы Үкіметінің "Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылатын балаларды асырап алуға беру қағидаларын бекіту туралы" 2012 жылғы 30 наурыздағы №380 және "Бала асырап алуға тілек білдірген адамдарды есепке алу қағидаларын бекіту туралы" 2012 жылғы 30 наурыздағы №386 қаулыcs // Заң, Алматы. 2011ж. - Б.13.