А. С. Иргалиев (қолы) (аты-жөні)
Тақырып Әлеуметтік психология саласындағы зерттеулер. Дәрістің мазмұны
жүктеу/скачать 2,29 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Ганс Юрген Айзенк
- Тұлға типтері теориясының негізгі концепциялары мен принциптері.
- экстраверсия
- Типтер мен сипаттардың нейрофизиологиялық негіздері.
| Тақырып Әлеуметтік психология саласындағы зерттеулер.
Дәрістің мазмұны 1. Г.Айзенктің тұлға типтерін зерттеуі. 2. Э.Эриксонның тұлға теориясы Ганс Юрген Айзенк 1916 жылы Германияда, Берлин қаласында дүниеге келді. Оның әкесі әйгілі актер және әнші, ал анасы үндемейтін кино жұлдызы болды. Жылдар өткеннен соң: «Менің бақытсыз елімде мен үшін болашақ жоқ екенін білдім» деп жазды. Францияда бір жыл болған соң, Англияда тұрақтап қалды, ол Лондон университетінде психологияны оқыды. 1940 жылы оған ғылым докторы атағы берілді.екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Айзенк психиатрлық ауруханада психолог болып жұмыс жасады, оған емделуге келушілер стресстен зардап шегуші әскерлер болды. 1946 жылы Лондон университетінде психологиядан лекциялар оқыды және сонымен қатар Лондандағы Модсли ауруханасы жанындағы психиятрия Институтының директоры жұмысын біре алып жүрді. Айзенк – ең жемісті жазған автор: ол 45 кітап пен 600 ғылыми мақалалар шығарды. Оның негізгі теориялық еңбектері: «Тұлғаны зерттеу» (1947), «Тұлғаны ғылыми зерттеу» (1952), «Адам тұлғасының құрылымы» (1970), т.б. Психология ғылымында Айзенк тұлғасы қарама – қайшылықты тұлға болып табылады. Бұл оның екі ең үлкен ғылыми пікірталас туғызып отырған – интелекттің тұқымқуалайтындығы мен психотерапияның тиімділігі жөніндегі мәселелерге араласуынан еді. Ол біріншіден, интеллект көбіне тұқымқуалаушылық арқылы анықталады десе, екіншіден сөздік терапияның дәстүрлі түрлерінің (психоанализ) психикалық бұзылыстарды емдеудегі тиімсіздігін айқындады. Тұлға типтері теориясының негізгі концепциялары мен принциптері. Айзенк теориясының мәні – тұлға элементтері иерархиялық түрде орналасқан. Оның сызбасын (1 кесте) белгілі бір суперсипаттар немесе типтер орналасқан, мысалы, экстраверсия, бұл адамның мінез – құлқына оте күшті әсер етеді. әрбір осындай суперсипат бірнеше құрамдас сипаттардан тұрады. Бұл құрамдас сипаттар негізгі типтің сыртқы бейнесі немесе осы типке тән ерекше қасиеттері. Сипаттар көптеген дағдылы реакциялардан (ДР) құралады, алдағдылы реакциялар көптеген ерекше реакциялар (ЕР) негізінде қалыптасады. Мысалы, адамды бақылап отырсақ, оның ерекше реакцияларын байқаймыз: басқа адаммен кездескен кезде күлімсірейді және қолын береді. Егер біз мұндай жағдайды әркез басқа адаммен кездескен сәтінде байқайтын болсақ, онда біз бұл адамның мінез құлқы басқа адамды кездестірген кездегі дағдылы реакциясы деп қарастыруымызға болады. Бұл дағдылы реакциялар тобы қарым – қатынасшылдық сипатын қалыптастырады. 1 – кестеде көрсетілгендей, қарым қатынасшылдық белсенді, пысық, сенімді мінез – құлықпен байланысты. Осы сипаттардың жиынтығы супрсипат немесе типті құрайды, бұл – Айзенк бойынша экстраверсия. Айзенк адамдар туралы мәліметтер жинау үшін әртүрлі әдістер қолданды, өзіндік бақылау, эксперттік бағалау, өмірбаян мәліметтерді талдау, денелік және физиологиялық параметрлер, объективті психологиялық тесттер. Тұлғаның құрылымын анықтау үшін алынған мәліметтер факторлық талдауға алынды. Айзенк өзінің бұрынғы зерттеулерінде екі негізгі типті бөліп көрсетті, олар интерверсия – экстраверсия және нейротизм – тұрақтылық (кейде бұл факторды тұрақсыздық – тұрақтылық деп атайды.). Тұлғаның бұл екі өлшемі статискалық жағынан бір – біріне тәуелді емес. Сәйкесінше, адамдарды төрт топқа бөлуге болады. Коп кешікпей Айзенк өзінің теориясына үшінші типті енгізді, оны психотизм – суперэго күші деп атады. Осы суперсипат жоғары деңгейде көрінген адамдар импульсивті, өзінің ғана жағдайын ойлайды, қоғамдық тәртіпке қарсы тұруға қабілетті. Олар көбіне мазасыз, адамдармен қиынқарым – қатынасқа түседі, оларды түсінбейді, басқаларға зиян келтіреді. Айзенктің айтуынша, психотизм – бұл психопатиялық тұлға ерекшелігіне генетикалық жақындық. Типтер мен сипаттардың нейрофизиологиялық негіздері. Айзенк теориясының ең қызықты астары тұлғаның әрбір үш суперсипаты немесе типі үшін нейрофизиологиялық негізін салуы болып табылады. Электроэнцефалографиялық зерттеулер көрсеткендей, интроверсия типі қыртысты белсенділік деңгейімен байланысты. Айзенк «белсенділік» терминін төменгі экстремумнан (мысалы, ұйқы) жоғары экстремумға (мысалы, дүрбелең жағдайы)дейін өзгеріп отыратын қозғыштық деңгейін анықтау үшін пайдаланады. Оның ойынша, интроветтер өте қозғыш, түсіп жатқан тітіркендіргіштерге өте сезімтал, сондықтан да, олар өздеріне күшті әсер ететін жағдайлардан қашып отырады. Керісінше, экстрпверттердің қозғыштығы төмен және түсіп жатқан тітіркендіргіштерге мезімтал емес, сондықтан да олар өздерін қоздыратын жағдайларды әркез іздеп, түсіп отырады. Айзенктің түсіндіруі бойынша, тұрақтылық – нейротизм типінің жекелік ерекшеліктері автономды жүйке жүйесінің реакциясы күшін бейнелейді. Ол бұл типті лимбиялық жүйемен байланыстырады, бұл жүйе адамның эмоционалды мінез – құлқы мен мотивациясына әсер етеді. Нейротизм деңгейі жоғары адамдар тұрақты типті адамдармен салыстырғанда дағдылы емес қозғыштық пен мазасызданушылыққа шапшаң жауап береді. Психотизм негіздерін анықтайтын зерттеулер әлі де жалғасуда. Айзенктің еңбектеріндегі болжам бойынша бұл тип өнімдік андрогендер жүйесімен байланысты (ішкі секреция бездерінен шығатын химиялық заттар қанға түсу арқылы ер адамның жыныстық белгілерінің даму мен сақталуын реттейді). Жыныстық гормондар мен психотизмнің арасында байланыстың бар екендігі жөніндегі Айзенк болжамын растайтын бұл саладағы эмпирикалық зерттеулер өте аз. Экстраверттер мен интроверттердің арасындағы эмпирикалық дәлелденген айырмашылықтар төменде көрсетілген. Интроверттер жұмыстың теориялық және ғылыми түрін қалайды (мысалы, инженерия және химия), ал экстраверттер адамдармен байланысты жұмыстарға қабілетті (мысалы, сауда, әлуметтік қызмет, психолог). Интроверттер мастурбациямен айналысса, ал экстраверттер ерте жастан бастап жиынтық қарым – қатынасқа түседі. Интроверттер таңертең өздерін жақсы сезінсе, ал экстраверттер кеште өздерін жақсы сезінеді. Интроверттер жұсмысты таңертең белсенді жасаса, ал экстраверттер күннің екінші жартысында белсенді болады. Интроверттер мен экстроверттердің ең негізгі айырмашылығы тітіркендіргіштерге сезімталдығынан көрінеді. Бұл айырмашылық «Лимон тамшысы тесті» көмегімен анықталады. Егер адамның тіліне 4 тамшы лимон шырынын тамызса интроверттер экстраверттерге қарағанда сөлді екі есе көп шығарады. Бұл қызықты құбылыстың негізі интроверттер мен экстроверттердің физиологиялық қызметі мүмкіндіктермен байланысты. Эрик Эриксон 1902 жылы Германияда Франктуртаға жақын жерде дүниеге келген. Эриксон мектеп бітіргеннен кейін арнайы жоғары білім алмады. Ол Германиядағы «Гуманистік гимназияда» оқыды, ол орташа студент болғанымен тарих пен өнер салаларын да меңгерді. Гимназияны бітірісіменөгейәкесінің талабымен дәрігер мамандығын таңдап, Эриксон Орталық Европаға саяхатқа аттанды. Жылдар өткеннен кейін ол суретшілер мектебіне түсті, ол мұнда тұрақтай алмады, Мюнхеньдегі атақты суретшілер Академиясына оқуға аттанды. Екі жыл өткен соң Эриксон италияға саяхаттайды, Флоренцияға барады, сурет галерияларын шарлап аралайды. Эриксон психоанализді Венаға жақын жердегі таулы курортта оқып бастады. Ол онда болашақ кіші оқытушымен, бірінші рет Фрейд жанұясымен танысты, одан соң оқып Веналық психоанализ институтына кандидаттыққа алынды. 1927 жыл мен 1933 жылдар аралығында Эриксон Анна Фрейдтің басшылығымен психоанализді оқып үйренуді жалғастырады. Венадағы Мария Монтесор атындағы мұғалімдер ассоциациясының куәлік еткендігін санамағанда, бұл онық академиядағы жалғаз формальды білімі болды. Гарворд психиатры және Эриксонның студенті Роберт Коулз «Э.Эриксон еңбектерінің жемісі» монографиясында теория мен психоанализ практикаларыкөлеміндегі жетістіктерін былай мойындады: Үлкейген жасына қарамастан Эриксон Массачусетс штаты кембридждегі орталықтаөмірінің соңына дейін белсенді іс - әрекетін жалғастырады. Оның жақын арадағы басылымдарының қатарына: «В пойсках обшей почвы» (1973), «Зрелость» (1978), «Целостный жизненный цикл» (1982), «Жизненная вовлеченность в старости»(1986). Ал Эриксон бойынша эго – бұл қабылдау, ойлау, зейін, естің көмегімен жүзеге асатын, шындықпен өзара әрекетте болатын жүйе. Эгоның бейімделу қызметіне көп көңіл аудара отырып, Эриксон адам қоршаған ортамен өзара әрекетте бола отырып, өзінің ддаму процесінде жетік, білгір, білімді тұлға ретінде қалыптасады дейді. Екіншіден, Эриксон тұлғаның ата – аналармен өзара қарым – қатынасы туралы жаңа көзқарасты дамытты. Егер Фрейдті бала тұлғасының қалыптасуына ата – ананың ықпалы қызықтырса, Эриксонды баланың эго – сының қалыптасуы қызықтырды. Ол әр түрлі мәдениетке жататын адамдарды бақылау нәтижесінде осы көзқарасын дәлелдеді. Үшіншіден, Эго индивидиумның бүкіл өмірлік жағдайында дамып отырады, яғни туғаннан бастап, ересек шаққа немесе кәрілікке дейін. Керісінше Фрейд ерте балалық шақтағы мазасыздықтың дамуымен шектеліп қалды, генетальды стадмяның даму мәселесіне көңіл бөлген жоқ. Төртіншіден, Фрейд пен Эриксонның табиғат және психосексуалдық таластардың шешілуі туралы көзқарастары екі түрлі. Фрейдтің мақсаты танылмайтын психикалық өмірдің тұлғаға әсер етуінің мәнін ашу және балалық шақта алған соққының (травма) ересек шақта психопаталогияға алып келетінін түсіндіру болды. Эриксон керісінше, өмірлік қиындықтарды жеңе білетін адамның өзіндік қабілеттеріне көңіл бөлуді көздеді. Ол өзінің еңбектерінде дамудың әртүрлі кезеңінде көрініп отыратын эго – ның сапаларын басты мәселе етіп қойды. Эриксонның ойынша тұлғаның дамуы адам өмірінің барлық кезеңдерінде жүріп отырады. Ол психоәлеуметтік дамудың сегіз түрін бөліп, әрқайсысына талдау жасады. жүктеу/скачать 2,29 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|