Абжанова А. К. Ұзақ мерзімді банктік инвестициялар

1. 
   Шикізат пен материалдарды толығымен қайта өндіретін, жаңа технологияларды пайдаланып, бәсекеге қабілетті өнімдерді шығаратын, сонымен бірге келешегі бар ұйымдарға өндірістік қызмет көрсететін, өздерінің іс әрекеттерін өнеркәсіпте жүзеге асыратын жаңадан құрылған, сондай-ақ жұмыс істеп тұрған ұйымдардың жарғылық капиталдарына инвестицияларды жүзеге асыру;
   
2. 
   Инвестициялық жобаларды Қормен қаржыландыру арқылы экономиканың шикізат емес секторына жеке инвестицияларды ынталандыру (ұйымдардың жарғылық капиталдарына инвестицияларды жүзеге асыру) және осы жобаларды басқаруға қатысу;
   
3. 
   Қосымша, аралас өндірістерді дамытатын, отандық және шетелдік ұйымдар арасында өндірістік кооперацияны қамтамасыз ететін, Қазақстан Республикасынан тыс жердегі инвестициялық жобаларды бірлескен қаржыландыру арқылы шетелдегі қазақстандық ұйымдардың инвестициялық белсенділігін көтеруге ықпал ету.
   

2. Жобаны өндеу кезеңдері

Инвестициялық бизнес-жоба белгілі бір уақыт ішінде мақсат қойылған жеке жүйеге нәтижелі болсын деп алға қойылған қатаң сұраныстар, спецификалық мекеменің жүзеге асырылады.

Негізгі сфера бойынша жоба түрлерін мыналарға бөлеміз:

• 
  Техникалық (бизнес-орталықтың құрылым жобасы).
  
• 
  Ұйымдастырушылық (жоғары білім жүйесінің қайта құрылым жобасы)
  
• 
  Экономикалық (Ресейдің қаржылық тұрақтылығының жобасы )
  
• 
  Әлеуметтік
  
• 
  Аралас (ядролық қару-жарақ таратылу жобасы)
  

Экономикалық жоба. Өзіндік ерекшеліктерімен ерекшелінеді. Мақсаты – экономикалық көрсеткіштердің функциялық жүйесінің жақсартуы. Бастапқы мақсаттар алдын-ала белгісі болып, бірақ жұмыс барысында жобаның өзгерілуі мүмкін; Бұнымен бірге жобаның мерзімі де кіреді; Ресурстар керекті жерде ғана қолданылады; Шығындар алдын-ала белгілі болады,жоба жасалған кезде экономикасы қадағалыналады.

Әлеуметтік жоба. Алға қойылған мақсат белгіленіп қана қоймай, нәтижеге жеткенше жобаның өзгеруімен ерекшелінеді, сандық және сапалық баға белгіленеді; Жобаға арналған шығын әрине бюджетке байланысты әлеуметтік жоба өзінің дәлдіксіздігімен ерекшеленеді.

Кез келген жоба арнайы тексеріс қадамдардан өтеді, ол жобаның өмірлік циклін құрайды. Инвестициялық жоба келесі базалардан тұрады:

• 
  Алдын-ала инвестициялық
  
• 
  Инвестициялық
  
• 
  Эксплуатациялық
  
• 
  Таратушылық
  

Инвестициялық фаза – нақты қаржылық салымдардан тұрады. Оның ішіне құрылыс, маркетинг, кадрларды оқыту және олардың запаста болуы кіреді.

Таратушылық фаза – таратушылық өндіріс қолданылмаған активтерді қолдану. Әр фаза нақтылы бір қаржылық ресурсты қажет етеді.

Топтасу негізіне қарап, келесі инвестициялық жобаны көреміз.

Бір-біріне байланысты: тәуелсіз, альтернативті, толықтырғыш.

Аз уақыт (3 жылға дейін). Орташа уақыт (3-5 ж), Ұзақ уақыт(5ж, жоғары)

Масштаб бойынша: кіші жоба орташа жоба, ірі жоба, мега жоба.

Негізгі бағыт бойынша: коммерциялық, әлеуметтік, экологиялық және т.б. жобалар.

Инвестициялық жоба ішкі және сыртқы қаржылық нарықтық болып табылады. Материалдық, еңбек сонымен қатар экологиялық және әлеуметтік жағдай: өзекті жобалар халықаралық – шаруашылықты жоба, ірі масштабты жоба, локальді жоба. Мөлшеріне қарағанда: нақты және қауіпті жоба болып бөлінеді. Сонымен қатар басқа да инвестициялық жобалар белгілі бастапқы – инвестицияның көрсетілуі. Бұған байланысты негізгі 7 топқа бөлінеді:

• 
  Өндіру барысында сапасының көтерілуі
  
• 
  Жұмыс істейтін өндірістің көркеюі
  
• 
  Бизнестің жаңа сферасының пайда болуы
  
• 
  Жаңа нарыққа шығуымен байланысты
  
• 
  Жаңа технологияның қарастырылуы
  
• 
  Әлеуметтік белгісі
  
• 
  Заңға байланысты
  

Негізгі қатысушылары – тапсырыс берген, болашақ жобаның басшысы.

Инвестор – жобаға ақша салған жоқ.

Жоба жасаушы – құжаттарды дайындайды. Жобаны басқару – кәдімгі менеджер.

Жоба – ұйымдастырушылық құрылым, ол алға қойылған мақсаттарға қол жеткізуге көмектеседі.

Лицензиялар – заңдық және нақты тұлға, онда лицензия болуы қажет.

Банк – бұл инвестор.

Әлемдік тәжірибеде келесі кезеңдерді белгілейміз.

1. 
   Инвестицияның дұрысталуы, инвестициялық концепцияның ізденуі
   
2. 
   Бастапқы жоба
   
3. 
   Техника-экономикалық жоба немесе оның қаржылық бағасы
   
4. 
   Бағалық инвестицияның дайындалуы
   

• 
  Жалпы маркетинг ізденісі
  
• 
  Дайындық бағдарламаның шығарылуы
  
• 
  Шығын құжаттар
  
• 
  Архитекторлық құрылыс
  
• 
  Қаржылық құжаттар
  
• 
  Қиын жағдайдың бағасы, жобаға байланысты
  
• 
  Жоба шығуын жоспарлау
  
• 
  Жобаның қаржылық бағасы
  

Экономикалық тиімді бағалау кезінде инвестициялық жобаларының потенциалдық амалдарына акцент қойылады, салынған бағалы заттың алынуын сақтау олардың лайықты қарқынды өсуін қамтамасыз етеді.

Берілген талдау инвестициялық жобаның тиімділігі әртүрлі анықтама көрсеткіштерден құрылған, өшер интегралдық көрсеткіштер болады. Инвестициялық шешімдердің қабылдауда фирма үшін өте қиын есеп болып табылады. Жалпы критерийлердің ішінен есепке алынған фирма бағаларының көтерілуі өндірістік немесе қаржылық тәуекелдік төмендеуі, дұрыс шешім қабылдауында оның жұмысының деңгейінің көтерілуі, баға критерийлерінің өсуімен ерекшеленеді.

Қандай да тиімді инвестициялық жобалардың бағалануының қайнар есебі ол, дәл осындай инвестициялық операцияның қорытындысының шынайы жетістіктерін анықтау болып табылады.

Нәтижелердің құндылығы берілген мәліметтердің толыққандылығына, талдау кезіндегі әдістерді дұрыс қолдануға дәрежеде тәуелді болады. Сондай-ақ нәтижелердің дұрыс болуына тексерушілер мен кеңесшілердің тәжірибелері ықпал етеді.

Қаржыландыру жобаларын бағалау олардың техникалық, қаржылық, салалық немесе аймақтық ерекшеліктеріне қарамастан біріңғай ұстаным бойынша жүргізіледі. Оларға келесілер жатады:

• 
  жобаны оның толық жұмыс істеу мерзімі ішінде қарастыру (есептеу кезеңі) – қаржы салу алдындағы зерттеуден бастап жобаның аяқталу кезеңіне дейін;
  
• 
  жобаны іске асыру барысында тартылған барлық қаржыны және белгілі бір кезеңдегі шығыстарды түрлі валюталардың қолдану мүмкіндігін еске ала отырып бір үлгіге келтіру;
  
• 
  түрлі жобалардың шарттарын салыстырудың мүмкіндігінің болуы;
  
• 
  жобаның дұрыстығы және ең жоғарғы пайдалығы. Қаржы салушының тұрғысынан қаржы жобасы деп танылуы үшін біріншіден, жобаны іске асырудың пайдалы болуы, екіншіден, осыған ұқсас жобалармен салыстыра қарау барысында негізгі жобаның тиімділігінің басымдылығының сенімді болуы;
  
• 
  уақыт санау шарттары. Жобаның пайдалылығын бағалау кезінде уақыттың әр түрлі аспектілері, соның ішінде жобаның және оны қоршаған экономикалық ортасының жағдайға бейімділігі, өнімді өндіру мен өндіріс үшін қажетті материалдың түсуі арасындағы уақыт, олардың өтемі, шығындар мен нәтижелердің тұрақсыздығы есепке алынуы тиіс;
  
• 
  жобаны жасау барысында шығыстар мен кірістері, бұрыңғы құрылған өңдірістік қорларды тартуға кеткен шығыстарды есепке ала отырып, сондай-ақ жобаны іске асыру барысындағы шығындарды (мысалы, жұмыс істеп тұрған өңдірісті оның орнына жаңа өңдірісті қосу үшін тоқтауға кететін шығысты), жоғалтылған пайдалы тлық есепке алу;
  
• 
  «жобамен» мен «жобасыз» салыстыру;
  
• 
  жобаның барлық маңызды деген салдарын есепке алу. Қаржы жобасының тиімділігін анықтау барысында оның өткізуінің экономикалық және экономикадан тыс (ішкі әсер, қоғамдық игілік) салдарлары есепке алынуы тиіс. Олардың тиімділігін адамның бағалаған жағдайда қайтадан есептеу жүргізу керек. Басқаша жағдайда есептеуді сараншылар жүргізуі тиіс; жобаға түрлі қатысушылардың болғандығының есебі, олардың қызығушылықтарының келіспеуі (қайшы келуі) және негізгі қордың құның әр түрлі бағалау;
  
• 
  бағалаудың көп кезеңдігі. Жобаны іске асыру барысында және жоспарлау барысында (қаржыны негіздеу, ТЭО, қаржыландырудың сызбасын таңдап алу, экономикалық мониторинг) оның тиімділігі қайтадан анықталады және жан-жақты тереңдетіле зерттеледі.
  
• 
  жобаның негізгі қорды қажет ететіндігі;
  
• 
  құрылып жатқан жобаны іске асыру барысында өндірістік қорлардың жұмыс істеуі үшін, жобаның тиімділігі үшін, қаржы жобасының негізгі қорды қажет ететін есепке алу;
  
• 
  ақшаның құнсыздануы (өнімнің түрлеріне және жобаны іске асыру барысында қорларға өзгеруі) және жобаны іске асыру кезеңінде бірнеше валютаны қолданудың мүмкіндігі;
  
• 
  жобаны іске асыру барысында болатын белгісіздікті және қауіпті (сандық түрде) есепке алу.
  

Солай бола тұра барлық сипаттамаларды тізіп шыққан жағдайда да, жоба егер төмендегідей талаптарды орындай алмайтын болса іске қосылмайды:

• 
  қызмет көрсету және өндірілген тауарды өткізу арқылы жобаны қосуға салынған қаржыны қайтармайтын болса;
  
• 
  ақшаның сатып алу қабілетінің өзгеруіне байланысты, сондай-ақ қаржы салушының жобаны іске асыру барысындағы қаупін азайту жолында, қордың өсуі үшін ең төменгі кірісі болмаған жағдайда;
  
• 
  салынған қаржының фирманы қанағаттандыратын уақыт ішінде қайтарылуы болмаған жағдайда.
  

3. Инвестициялық цикл оның құрылымы.

1. 
   Жобаның тұжырымдалуы. (кей уақытта «идентификациялау» термині қолданылады). Бұл кезеңде кәсіпорын жетекшілерінің жоғары құрамы кәсіпорынның ағымдағы жағдайына талдау жасап, кәсіпорынның ары қарай дамуының пайдалы бағыттарын анықтайды. Талдау нәтижесі бизнес идеясы түрінде рәсімделіп, кәсіпорынның неғұрлым маңызды міндетгерін шешуге бағытталады, Бұл кезеңде идеяны жүзеге асыруға қатысуы едәуір дәлелді аргументациялар болуы қажет. Кәсіпорынның одан әрі дамуы жөнінде бірнеше идея пайда болуы мүмкін. Егер олардың барлығы бірдей дәрежеде пайдалы және іске асырымды болса, онда даярлаудың соңғы кезеңінде олардың ішінен неғұрлым тиімдірегін қабылдау үшін бір мезгілде бірнеше инвестициялық жобалар әзірленеді.
   
2. 
   Жобаны дайындау. Жобаның бизнес-идеясы бірінші тексерілуімнен өткеннен кейін, оң немесе теріс деген тиянақты шешім дабылдауға болғанға дейін оны (яғни бизнес-идеяны) ары қарай дамыту керек. Бұл кезеңде жоба жоспарының барлық бағыттарыңда - коммерциялық, техникалық, қаржылық, экономикалық, институционалдық және т.б. - оны бірте-бірте нақтылау мен жетілдіру талап етіледі. Бұл кезеңде жобаның жекелеген міндеттерін шешу үшін бастапқы ақпараттарды іздеу немесе жинақтау аса маңызды болып табылады. Жобаның сәтті іске асуы жобаны талдау процесіңде пайда болатын мәліметтерді дұрыс өндей алуға және бастапқы аппараттардың шынайылығына тәуелді екенін түсіну керек.
   
3. 
   Жобаны сараптау. Жобаның жүзеге асыру алдында оның білікті сараптамасы - жобаның өмірлік циклын аса қажетті саты жүргізілу керек. Егер жоба негізінен стратегиялық инвестор есебінен қаржыландырылатын (несиелік немесе тікелей) болса, онда инвестордың өзі сараптама жүргізеді, мысалы, болашақта жобаны іске асыру процесінде ақшасының көп бөлігін жоғалтудан гөрі, бұл кезеңде беделді бір консалтингтік фирмаға ақшасының кейбір бөлігін жұмсауды қалауы мүмкін. Егер кәсіпорын инвестициялық жобаны негізінен өз ақша құралдарының көмегімен іске асыруды жоспарласа, онда жобаның негізгі жағдайларының дұрыстығын тексеру үшін де сараптама қажет.
   
4. 
   Жобаны іске асыру. Бұл кезең бизнес-идеяның дамуынан бастап жобаның іске қосылу мезетіне дейін толық қамтиды. Мұнда қызметтің барлық түрінің орындалуын қадағалау және мемлекеттің ішіндегі реттеуші органдар мен шетелдік немесе отандық инвесторларының бақылауы кіреді. Берілген кезең жобаның іске асуының негізгі бөлігін де қамтиды, ал оның мақсаты - бастапқы инвестицияны жабу үшін жоба өндіретін ақша ағымдарының жеткіліктігін тексеру және инвесторлардың салған акцияларынан күтетін қайтарыл ымдарын қамтамасыздандыру.
   
5. 
   Нәтижелерді бағалау. Бұл жобаның соңында, сондай-ақ жобаны орындау процессі кезінде жүргізіледі. Бұл қызмет түрінің негізгі мақсаты жобаға салынған идеялар мен олардың іс жүзіндегі орындалу дәрежесі арасындағы нақты кері байланысты алу болып табылады. Мұндай салыстырулардың нәтижесінде жобаны құрастырушылар аса құнды тәжірибе ақтайды.
   

1. 
   Инвестициялық процесс, негізгі аспектілері.
   
2. 
   Инвестициялық жоба қалай бөлінеді?
   
3. 
   Инвестициялық жобаға қатысушылар.
   
4. 
   Жобаға қатысушыларға тоқталыңдар.
   
5. 
   Инвестициялық цикл құрылымы қалай қалыптасады?
   

1. Инвестициялық жобаның қаржылық тұрақтылығына баға беру формасы нешеге бөлінеді?

А) 2

В) 5

D) 4

2. Инвестицияға баға берудегі орталық орынды жобаның қаржылық тұрақтылығына баға беру деп нені айтамыз?

А) қаржылық бюджеттеу

В) инвестициялық бюджеттеу

С) шығын

D) капиталды бюджеттеу

Е) кәсіпорын

3. Коммерциялық тиімділік – ...

А) жобаны жүзеге асыруда қаржылық жағдайын жүзеге асырады

В) жергілікті және аймақтық бюджет үшін жобаның қаржылық жағдайын есепке алады

С) құндық өзгерісін тікелей инвестициялық жобаға қатысушылар шегіндегі жобаны жүзеге асырумен байланысты нәтижелер мен шығынды есепке алады: фирма үшін инвестициялық шешімді қабылдау

D) инвестициялық жоба тиімділігіне баға беру

Е) барлығы дұрыс

4. Бюджеттік тиімділік – ...

А) инвестициялық жоба тиімділігіне баға беру

В) құндық өзгерісін тікелей инвестициялық жобаға қатысушылар шегіндегі жобаны жүзеге асырумен байланысты нәтижелер мен шығынды есепке алады: фирма үшін инвестициялық шешімді қабылдау

С) жергілікті және аймақтық бюджет үшін жобаның қаржылық жағдайын есепке алады

D) жобаны жүзеге асыруда қаржылық жағдайын жүзеге асырады

Е) барлығы дұрыс

5. Экономикалық тиімділік – ...

А) жергілікті және аймақтық бюджет үшін жобаның қаржылық жағдайын есепке алады

В) инвестициялық жоба тиімділігіне баға беру

С) жобаны жүзеге асыруда қаржылық жағдайын жүзеге асырады

D) құндық өзгерісін тікелей инвестициялық жобаға қатысушылар шегіндегі жобаны жүзеге асырумен байланысты нәтижелер мен шығынды есепке алады: фирма үшін инвестициялық шешімді қабылдау

Е) барлығы дұрыс

6. Дисконттау – бұл...

А) бүгінгі құнына болашақтағы құнын келтіру тәсілі

В) инвестициялық жоба тиімділігіне баға беру

С) жобаны жүзеге асыруда қаржылық жағдайын жүзеге асыру

D) тиімді инвестициялық салымдардың көрсеткіштерін пайдалану

Е) басқару процесінің бастапқы кезеңі

7. Ағымдағы құн есебінің формуласын көрсетіңіз:

А) PV=FV/(1+K)t

В) PV=FV(1+K)=FV

С) FV/(1+K)t= FV+/(1+K)

D) FV+/(1+K)t

Е) PV=FV/(1+K)

8. Ондық бөлшекте берілетін жұмсалынған қаражат нормасы қалай белгіленеді?

А) F

В) R

D) L

9. Қаржылық экономикалық есепте 1/(1+K)t коэффициенті қалай аталады?

А) инвестициялық жоба

В) дисконт есеп мөлшерлемесі

С) леверидж

D) коммерциялық тиімділік

Е) ондық бөлшек

10. Болашақтағы құн есебін есептеуге қандай формуланы құрастырамыз?

А) FV= PV (1+K)t

В) PV=FV/(1+K)

С) PV=FV1+K= FV

D) PV=FV

1. 
   Анықтаңыз, қандай күрделі пайыз бойынша депозитке ақша салуға болады, қазіргі 10 мың тг 5 жылдан кейінгі 37. 129 мың тг эквивалентіне тең болса. Егер банк күрделі пайыздарды тоқсан сайын есептесе, жауап қалай өзгереді?
   
2. 
   Салымшы 4 жыл ішінде банктің депозитіне салған бастапқы сомасынан екі есе көлемде қайтарып алуды көздеді. Тоқсан сайын күрделі пайыздар есептегенде банк қандай жылдық номиналды пайыздық қойылымды ұсынады?
   
3. 
   Банк жылдық 40% номиналды қойылымына сәйкес пайызды ай сайын есептеді және капиталдандырады, пайыздық қойылымның тиімділігін есептеңіз.
   
4. 
   Кәсіпкер тоқсан сайын жылына 36% күрделі пайыз қойылымы негізінде немесе жылына қарқындылығы 34% үзіліссіз пайыздар негізінде қарыз ала алады. Кәсіпкер үшін қай нұсқа жағымды?
   
5. 
   20 жыл ішінде белгілі бір қорға жыл сайын постнумерандты 10000 тг салынады да, оған тоқсан сайын 10% күрделі жылдық пайыз есептелінеді. Мерзімнің аяғында өскен соманы анықтаңыз.
   

1. 
   Инвестициялық жобаны қаржылық талдау
   
2. 
   Инвестицияның экономикалық тиімділігін анықтау
   
3. 
   Инвестициялық жобаның тиімділігін бағалау үрдістері
   

1. Инвестициялық жобаны қаржылық талдау

Ұзақ мерзімді инвестициялық жобаның бұл бөлімінің көлемді және еңбек сыйымдылығы жоғары. Бұл мәселені түпкілікті қарастыруға жекелеген тараулар арналады. Қаржылық талдаудың өзара байланысты мәселелер кешенін қарастырайық. Инвестициялық жобалаудың қаржылық бөлімінің жалпы нұсқасы қарапайым тізбекке негізделген:

1. 
   Кәсіпорын қызметінің соңғы 3 (дұрысы 5 жыл) жыл ішіндегі қаржылық жағдайына талдау жасау.
   
2. 
   Инвестициялық жобаны дайындау кезеңіндегі кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жасау.
   
3. 
   Негізгі өнім өндірісінің залалсыздығына талдау жасау.
   
4. 
   Инвестициялық жобаны жүзеге асыру барысындағы пайда мен ақша ағымдарын болжамдау.
   
5. 
   Инвестициялық жобаның тиімділік бағасы. Кәсіпорынның бұдан бұрынғы қызметі мен ағымдағы жағдайына қаржылық талдау жасау әдетте кәсіпорынның пайдалылығы мен оның басқару тиімділігін, несие қабілеттілігін, иемпаздығын көрсететін негізгі қаржылық коэффициенттерінің интерпретациясы мен есептеулеріне келтіріледі. Әдетте бұл қиындық туғызбайды. Қаржылық бөлімде кәсіпорынның өткен жылдардағы негізгі қаржылық есебін беру және негізгі көрсеткіштерді салыстыру аса қажет. Егер инвестициялық жоба батыстық стратегиялық инвесторды тарту үшін дайындалса, онда қаржылық есепті беруін инвесторды тартқан батыс мемлекеттің форматтарына келтіру керек.
   

Жобаның қаржы бөлімінің неғұрлым жауапкершілігі мол бөлігі оның инвестициялық бөлігі болып табылады, ол мыналарды қамтиды:

• 
  жоба бойынша кәсіпорынның инвестициялық қажеттіліктерін анықтау;
  
• 
  инвестициялық қажеттіліктердің қайнар көздерін белгілеу (және ары қарайғы ізденіс);
  
• 
  инвестициялық жобаны іске асыру үшін тартылған капиталдың құнын бағалау;
  
• 
  жобаның іске асуы есебінен түсетін пайда мен ақша ағымдарын болжау;
  
• 
  жоба көрсеткіштерінің тиімділігінің бағасы; Жобаның іске асу мерзімінде оның өтелімділігін бағалау мәселесі әдістемелік тұрғыдан өте қиын. Жобаны іске асыру нәтижесінде пайда болатын ақша ағымының көлемі, «ақшаның құны уақыт өтуіне қарай» деген қағиданы есепке ала отырып, сомалық инвестиция шамасын жабуы керек. Бұл принцип бойынша: «Доллардың қазіргі құны бір жылдан кейінгі алынған доллардың құнынан үлкен», яғни бір жыл кейін алынған әрбір жаңа ақша ағымы бір жыл ерте алынған оған көлемі тең ақша ағымынан төмен мәнге ие. Ақша ағымының уақыттық мәнділігін өлшейтін сипаттамасы ретінде инвестициялық жобаны іске асыру нәтижесінде алынған ақша ағымын инвестициялаудан түскен түсімнің нормасы көрінеді.
  

Жобаның өтелімділігін бағалау кезіндегі инфляцияны есепке алу мәселесі қарама-қайшылықты болып келеді. Әрине, экономикада өріс алған ақша ағымдарын ақшаның сатып алушылық қабілетінің өзгеруіне байланысты қайта санау керек. Сонымен пар инвестициялық жобаның тиімділігі туралы соңғы қорытынды инфляциялық әсерді ескерусіз жасалуы мүмкін. Баға деңгейлерінің инфляциялық өзгеруі қазіргі уақытқа көрсетілген таза ақша ағымы мәнінің бағасына әсер етпейді. Бұл ақша ағымы базасында Инвестициялық жоба тиімділігінің негізгі көрсеткіші анықталады.

Қаржылық талдаудың негізгі сұрағы: жоба кәсіпорын иелерінің (акционерлері) байлығын көбейте ала ма?
2. Инвестицияның экономикалық тиімділігін анықтау

Экономикалық талдау жобаның мемлекеттік (ұлттық) байлығын ұлғайтуға әсер етуін бағалауынан тұрады.

Экономикалық талдау міндеті қойылымының мысалын қарастырайық.

С деген компания кез келген бір тауарды келесі шарттармен өндірсін:

• 
  компанияға шикізатты арзан бағамен мемлекеттік ұйым алсын;
  
• 
  импортталатын қосалқы элементтерді де компанияға мемлекет халықаралық бағалардан төмен сатсын;
  
• 
  кәсіпорын өзінің жүмысшыларына еңбек ақысын мемлекеттік стандартының деңгейінде төлесін;
  
• 
  нәтижесінде кәсіпорын тауарларды мемлекеттік кәсіпорындарға шетелдің еркін нарығындағы бағадан едәуір төмен бағамен сатады.
  

• 
  компанияға шикізат пен қосалқы бөлшектерді нарықтық бағамен сату, жүмысшыларға еңбекақыны әлемдік стандарттар бойынша төлеу, содан соң компаниялардан тауарларды еркін бағамен сатып алу;
  
• 
  ұқсас тауарларды (ең бастысы, сапа көрсеткіштері бойынша) шетелден сатып алу.
  

Экономикалық талдаудың қажеттігі неде? Егер нарық толығымен (идеалды) еркін болса, онда экономикалық талдау жүргізудің керегі жоқ, себебі компанияның иелеріне не пайдалы болса, қалғандарға да сол пайдалы болып табылады. Келесі анықтамалардың ғаламилығына үміт артпай-ақ, еркін нарықтың негізгі белгілерін көрсетейік:

• 
  сатушылар мен сатып алушылар санының көп болуы;
  
• 
  барлық өндіріс факторлары (еңбек, капитал, материалдар) мобильді болу керек;
  
• 
  бағалар сатушылар мен сатып алушылардың қалауымен қалыптасады;
  
• 
  нарыққа жаңа компаниялардың енуіне бөгеттер қойылмауы керек.
  

Инвестициялық жобаның экономикалық тартымдылығын өлшеу келесі нұсқау бойынша іске асуы мүмкін.

1 қадам. Мақсаттарды таңдап, оларды өлшейді. Мысалы:

Мемлекеттің мақсаттары	Мақсаттың салмағы
Қатты валютаның ағылуы	0,30
Қатты валютаның үнемделуі	0,20
Жергілікті нарықта өнімнің көбеюі	0,15
Халықтың жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету	0,20
Аумақтарды дамыту	0,15
Барлығы	1,00

2 қадам. Альтернативті жобалардың әрқайсысына әр мақсатқа жету үшін сандық өлшемін анықтайды (абсолютті төменде немесе жақсысына қарай пайыздық қатынаста). Әр жоба үшін кешендік (комплекстік) критерийдің салмақталған мәнін есептейді:

Go = 0.3 · w₁ + 0.2 · w₂+ 0.15 · w₃+ 0.2 · w₄ +0.15 · w₅

3 қадам. Үздік вариантты таңдауы жалпыланған критерийін максимум критерийі бойынша жүргізіледі.

Экономикалық тиімділік дайын өнім мен ресурстардың мүмкін болатын сатып алу құнымен, ішкі бағамен (әлемдік бағалардан ерекшеленетін) және мемлекеттің айырықша ерекшелігі болып табылатын және әлемдік бағалармен және қағидалармен сәйкес келмейтін (мысалы, басқа мемлекеттердің валютасымен жұмыс істеу шарттары) тағы басқа нәрселерді есепке ала отырып бағаланады.

Экономикалық тиімділікті бағалаудың іріленген процедурасы мынадай түрге ие:

1. 
   қаржылық талдаудың қорытындысын ұсыну;
   
2. 
   экономикалық талдау тұрғысынан шығындар мен табыстың жаңа жіктелуін жасау;
   
3. 
   қаржылық мәндерді экономикалық мәндерге ауыстыру ар сыртқы және ішкі нарық бағасы мен шығындардың үйлеспеуіне байланысты);
   
4. 
   ресурстарды қолдану және өнімдер алу үшін басқа мүмкіндіктердің құнын бағалау;
   
5. 
   ішкі төлемдер бойынша барлық есептеулерді шығарып тастау (өйткені олар мемлекеттің жалпы байлығын өзгертпейді);
   
6. 
   жыл сайынғы экономикалық құралдар ағымын инвестицияның бастапқы көлемімен салыстыру (бұл нәтиже болады).
   

Еліміздің нарықтық экономикалық жолымен дамуы барысында қаржылық қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар бухгалтерлік баланста : не ағымдағы құнымен немесе ағымдағы құнының ең төменгі бағасымен есептеледі.

Егер де қысқа мерзімді қаржылық инвестиция ағымдағы құнымен есептелінсе, онда тұрақты түрде кезеңдік өзгерістерін ескеріп отыруға тура келеді, мысалға, қор биржасындағы инвестицияның котировкасы сияқты.

Қысқа мерзімді қаржылық инвестиция өссе, онда ол табыс болып танылады, ал керісінше, өзгерсе, онда ол шығыс болып танылады.

Егер де қысқа мерзімді қаржылық инвестиция ағымдағы немесе сатып алу құнының ең төменгі бағасымен алынса, онда оның баланстық құнын келесі негізде анықтайды:

• 
  жалпы қоржындық жиынтығымен
  
• 
  инвестицияның түрі бойынша қоржындық жиынтығымен;
  
• 
  жеке инвестициялары бойынша.
  

Жоғарыда көрсетілген варианттың біріншісі бойынша қысқа мерзімді қаржылық инвестицияның құнын анықтайтын болсақ, онда ағымдағы кезеңдегі құны сатып алу құнынан 65 мың теңге (1565-1630) теріс айырмасы болғанын көреміз, демек ол шығыс ретінде танылады.

Ұзақ мерзімді қаржылық инвестиция бухгалтерлік баланста төмендегідей жолмен анықталады:

• 
  сатып алу құнымен;
  
• 
  қайта бағалау құны ескерілген құнмен;
  
• 
  сатып алынған құнымен және ағымдағы құнның ең кіші бағасымен бағаланады, яғни қоржындық бағалы қағаздар негізінде.
  

Ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияның қайта бағаланған сомасы меншік капиталының өсіміне жатқызылады. Инвестициялар құны төмендеген жағдайда азайту сол инвестицияның үстеме бағасының сомасы есебінен жүргізіледі. Бір инвестицияның үстеме сомасы жоқ болған жағдайда оның құнының төмендеуі зиянға есептелінеді. Инвестицияның үстеме бағасының сомасы, бұрын құны төмендейтін болса, сол инвестицияның зияны өтелгеннен кейін меншік капиталына жатқызылады, яғни сол сомаға өседі.

Ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар құны төмендеген жағдайда азайту сөзсіз бұл инвестициялардың баланстық құны қайта қарауды талап етеді. Құнды тап осылайша төмендету әрбір инвестиция үшін жеке анықталынады және есептелінеді. Бұл кезде инвестицияланған субъектідегі инвестордың үлес салмағы және тәуекелділіктің түрі ескерілуі керек. Қаржылық инвестициялар есептен шығарылғанда, оны сатқаннан түскен пайда мен баланстың құнының арасындағы айырмасынан шығындарды алып тастағаннан кейін ол не, шығысқа жатқызылады.

Ұзақ мерзімді қаржылық инвестиция қысқа мерзімді инвестициясына өтетін болса, онда оның сатып алу мен баланстық құны ең төмеңгі баға бойынша аударылады.

Егер инвестиция бұрынырақта қайта бағаланған болса, онда қайта бағалау сомасы аудару кезінде шығарылып тасталынады.

Егер де қысқа мерзімді қаржылық инвестиция ағымдағы құнмен есептелсе, онда ол баланстық құн бойынша аударылады.

Бұл арада бұрындары жүргізілген қайта бағалау сомасы инвестицияның табысы болып саналады.

Қысқа мерзімді инвестицияларды ұзақ мерзімді инвестицияға аударсақ, онда олар сатып алу және ағымдағы құнның ең төмеңгі бағасы бойынша немесе ағымдағы құны бойынша бағаланады.

Енді біз бұл қалай есептелетіндігі туралы, бір мысал қарастырып көрейік:

• 
  акцияның инвестициясы;
  
• 
  облигацияның инвестициясы;
  
• 
  басқа да қаржылық инвестиция.
  

Облигация дегеніміз - ұстаушысына өз құнынан процент түрінде тұрақты табыс беретін бағалы қағаздардың бір түрі. Облигациясы барлар эмитенттің облигацияны шығарушының кредиторы болып табылады. Облигация – жалған капиталдың бір түрі. Облигацияның акциядан айырмашылығы: оның ұстаушысы акционерлік қоғамның мүшесі бола алмайды және оның дауыс беруге де құқысы жоқ. . Фирманың бағалануының жоғарылауы ең маңызды критерийі болып табылады.

Инвестициялық жобалардың тиімді бағалануы өзіне екі маңызды үрдісті қосады- қаржылық және экономикалық.

Бірінші жағдайда жобаның өтімділігі талданады.

Жұмыс істейтін кәсіпорындарда инвестициялық жоба жүзеге асырылады. Әр түрлі талдау түрлері қолданылады: шартты бөліс әдісі, өзгерту және талдау әдісі, қосылу әдісі, салу әдісі, салыстыру әдісі.

Инвестицияларды бағалаудағы орталық орынды – жобаның қаржылық тұрақтылығын зерттеу алады, оны көбінесе, капиталдық бюджеттендіру деп аталады. Кез келген сапалы шешімнің қабылдауы түсімдерге және шығындарға дұрыс баға берілуіне байланысты және олар ақша ағымдағы түрінде көрінуге тиіс.

Баға беру кезінде күтілетін шығындар мен мүмкіндік табыстар салыстырылады және ақша қаражаттарын ағымдары туралы ақпарат алынады.

Инвестициялық жобаның қаржылық жағдайы ақша қаражатарының қозғалысы туралы есеп беру арқылы бағаланады. Ол кәсіпорындағы құралдардың жағдайы туралы нақты суретті және олардың белгілі бір инвестициялық жоба үшін тиімділігін анықтайды.

Ақша ағымы бір әртүрлі қызмет ағымынан құралады:

1. 
   Өндірістік немесе оперативтік қызметтегі қаражаттар ағымы( тауарлар мен қызметтерді өндіру мен сату);
   
2. 
   Инвестициялық қызметтегі қаражаттар ағымы;
   
3. 
   Қаржылық қызметтегі қаражаттар ағымы.
   

• 
  Өндіріс пен құрылыс уақытындағы капитал салымдары көрінетін инвестициялық шығындардың таблицасы
  
• 
  Әртүрлі өнімді өндіру мен сату программасы
  
• 
  Негізгі жұмысшылар каиегориялары бойынша орташа тізімді жұмысшылар саны
  
• 
  Орташа көлемді өнімді шығаруға кеткен ағымдағы шығынды (жұмыс пен қызмет)
  
• 
  Өнім түрлері бойынша ағымдағы шығындар құрылымы
  
• 
  Айналым капиталдың қажеттілігі
  
• 
  Қаржыландыру көздері
  

Қаржылық бағаның базалық формасы есептік формадан негізгі айырмашылығы: біріншісі, кәсіпорынның болашақтағы болжаған жағдайын білдіреді. Базалық форманың құрылымы жобаның даму динамикасын жоспарлауға мүмкіндік береді. Барлық үш базалық формада бірдей ақпаратқа негізделеді және бір-біріне түсіндіруге тиіс. Олардың әр қайсысын түсіну үшін қаржылық талдау мақсатында пайдалану жағынан қарастырайық.

Табыс туралы есеп беру- белгілі бір уақыт аралығында кәсіпорын өндірістік қызметі процессінде алатын табыстар мен сол уақыт аралығында пайда болған шығындармен бірге қатынасын көрсету.

Ақша қаражаттар қозғалысы туралы есеп- инвестициялық жобаны бағалаудағы маңызды форма болып табылады. Жобаның қаржылық жағдайын анықтағанда өзімен «бюджеттік табысты» білдіреді.

Баланстық есеп – дәстүрлік бухгалтерлік баланс. Сонымен қатар мұндай балансты «аналитикалық» және «статистикалық» деп атайды. Оның негізгі мақсатын инвестициялық жобаны бағалағанда жоба мүлкінің құрылымының өзгеру динамикасын және оны қаржылындыру көздерін қарастыру.

4. Егер де көрсеткіш қызмет барысында пайда болған бір немесе бірнеше себептерден нәтижесі және зерттеу объектісі ретінде қарастырылса, онда өзара қатынастарды зерттегенде оны нәтижелік көрсеткіш деп атайды. Нәтижелік тәртіптің анықтайтын көрсеткіш факторлық деп атайды. Әр нәтижелік көрсеткіш көп және әр түрлі факторларға байланысты болады.