Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология

310 ³¹¹

сында өзіне ғана тән, өзгелерінде жоқ модальдік моң (реңк) бар. Ал сол модальдік реңктердің (мәидердің) қай-кайсысы болсын етістіктіц тиісті формалары аркы-лы беріліп, сол формалар аркылы бір-бірінен ажыра-тылып тұр және сол формалар арқылы, қашдн да бол-сын, езара сараланып отырады Осы мысалдардан-ақ рай категориясы етістіктіц грамматикаланған синтети-калық және аналитикалык формаларының бәрімеп де байланысты екені көрінеді, демек, рай категориясы шақ формаларымен де, амалдыц жүзеге асу сипатыи білді-рстін формалармен де, есімшс мен көсемшснін форма-ларымен де және етістіктін кейбір өзге түр-формалары-мен де байланысты болады.
Рай категориясы сейлеуші (субъекті) мен амал-әре-кеттің арасындағы қатынастың қилы-килы реңктерін білдіретіндіктен, сол реңк түрлерінің араларында да тиісті парық болады. Өйткені сейлемде айтылатын ой я пікір объективті шындықты тура я анык етігі білдіруі немесе оны реальді (шындай) етіп керсетуі де мүмкін. Сондай-ақ, сейлемде айтылатын объективті шындық бү-кіл сейлемнін мазмүнымен бірде дәл бірдей шығып тү-йіссе, бірде тоқайласпай күңгірттеніп те керінуі мүмкін, демек, реальді кұбылыс пен объективті шындык кейде бірдей болып шықса, кейде бірдей болмай шығуы да мүмкін. Дегенмен, модальдік категория арқылы айты-латын пікірдің ақиқатка қатынасы не реальді болып, не неғайбыл болып көрінуі тиіс. Осындай ерекшеліктерге қарай, демек, амалдың. (әрекеттің, қимылдын, т. б.) аки-катқа катысын білдіруіне қарай, етістік райлары іштей сараланып, ашық (негізгі) райлар және неғайбыл (жәр-демші) райлар деп аталатын екі салаға белінеді. Олар-дың негізп сипаттары мен айырмашылыктары мынадай:

0. 
   Ашық (негізгі) райда арнаулы грамматикалык керсеткіштер болмайды, неғайбыл (жәрдемші) райлар-да арнаулы қосымшалар (керсеткіштер) болады. Арнау-лы керсеткіштері (қосымшалары) болатыны және бол-майтынына қарай, неғайбыл райлар мен ашық рай бір-біріне қарама-қарсы қойылып қаралады. Демек, олар формалары жағынан көрсеткішті және көрсеткішсіз рай-лар деп танылады да, семантика-грамматика жағынағ ашық (негізгі) рай амалдын (әрекеттің, қимылдын...) реальді екенін, ал неғайбыл (жәрдемші) райлар амал-дыц реальді емес екенін білдірулеріне орай бір біріне қарсылас категориялар деп танылады.
   

0. 
   Ашық (негізгі) рай, амалды (әрекетті...) реальді етіп көрсететіндіктен, мезгіл үғымымен •— еткен, казіргі" және келер шақтармен байланысты болады да, сенлеу тіліндс сол ш ак формалары аркылы керінеді. Ал неғай-был райлар амалдың реальді емес (иареальді) екенін, яғни амалдың негативті сипатын білдіріп, олардын бұ-йыру қалау, шарт ету, қажет санау, ләзім көру тәрізді модальдік реңктер түрінде атайды да, тек келешекке мегзегені ғана болмаса, шак категориясына тікелей ка-тыспайды.
   

0. 
   Ашық райдың қолданылу өресі де, мағыналық ка-рьімы да әрі кец, әрі аса бай ұтымды болады. Сол себеп-тен көптеген модальдік реңктер мен басқа да таза су-бъектпвтік мағыиаларды білдіру үшін индикативтің {ашық райдың) формалары аса жиі колданылады. Онан қала берді, ондай реңктер мен мағыналарды білдіргенде ашық рай (индиктив) тілдегі арнаулы модаль сездерді де (бәлки, бәсе, әрине, әлбетте, мүмкін, ықтимал т. б.), модаль шылауларды да (-ай; -ау; -ақ; -мыс; -ғай; сияқ-ты, тэрізді, іиығар, білем, көрінеді т. т.), модаль тіркес-терді де (айта көрмеңіз; атай көрмеңіз; сөз жоқ; амал қанша т. б.), демек, индикатор (ажыратқыш, айқында-ғыш) есебіиде қызмет ететіи тілдін ез дәнекерлерін қа-жетінше кең пайдаланады Рас, бүл инднкаторлар ай-тылатын пікірдің модальдік сипатын т^гел я жартылай езгертіп жібермейді, бірак оған болжалдық, дүдәмал-дық, ләзімдік, керектік, қажеттік... тәрізді нағыз мо-дальдік реңктер үстеп, не күшейтіп, не ауыстырып, құл-пыртып отыруға себепкер болады. Сөйтіп, ондай инди-каторлардың көмегі арқасында хабарланатын фактіге (я пікірге) сөйлеушінің болжалы, күдігі, еенімі, шеші-мі... адам нанарлықтай, реальді болып керінеді де, на-ғыз шын санарлықтай, объективті ақиқатка әр қилы субъективті модальдік сипаттар жамайтындай әсерлі болады. Бұл рецктердің сөйлемде ажарлана,. айқында-ла түсуіне интонация, контекст үлкен сеп тигізіп, тая-ныш болады. Осындай мүмкіншіліктердің арқасында айқын емес қүбылыстар айкын болып керініп, айқын Қүбылыстар айқын болмайтындай күйге көшіп, яғни Мүмкін емес амал мүмкін боларлықтай сипатқа, кері-сінше, мүмкін әрекет басқа түрге ауысарлықтай дәре-^еге жетеді. Осылардың нәтижесінде ашық рай мағы-На, ренкі жағынан басқа райларға жақындап та, олар-^Ың орнына қолданылып та отырады. (Мысалы: әттең.
   

312 313

кезінде келсем еді де (етті); Бүл аманатты орындай алар ма екенмін; Сіз тіпті шөлдеп кеткен шығарсыз).
Модаль сөздер мен модаль шылаулардың ашық рай формаларымен жиі қолданылуы нәтижесінде көптегең аналитикалық модаль тіркестер туған.
Ал әр райдыц алды-алдына тән сипаттары мен ерек-шеліктері төмендегідей.
Ашық рай
(индикатив)
Ашық райдың арнаулы қосымшалары болмағаиымен, бұл категория амалдын белгілі бір мезгілде, яғни өткен, казіргі және алдағы кездердін. бірінде болу я болмауын. өту я етпеуін керсететін шақ формаларымен тікелей байланысты болатындықтан, шақ формаларынын жүйесі оның (индикативтік) грамматикалық көрсеткіштері есе-бінде қызмет етеді. Бұл кызмет — ашык райға тән таби-ғи нәрсе. Ал оның осылайша болуы индикатив форма-ларының ақиқат шындықты және реальді күбылысқа қатысты модальдік мағыналарын білдіруімен байлаиыс-ты. Өйткені реальдік (арай) деген құбылыс адамнын (субъектінің) ырқынан тыс айналадағы, күнделікт емірде үнемі ұшырасып отыратын, болып я етіп жата-тын объективтік жағдайларға, атап айтқанда, мезгі/ және кеңістік қүбылыстарына тікелей қатысты болады Ал рай категориясы етістікке тән категория болатығ болса, амалды, әрекетті, кимылды, қозғалысты, процес терді білдіретін етістіктердің өздеріне тән табиғи фор масы — шақ (мезгіл) категориясымен байланысты. Өйт кені қандай амал я әрекет болсын белгілі бір мезгілде етеді. Ендеше, грамматикалық шак категориясы да етіс тіктің әрі ең негізгі, әрі ен. басты категориясы болуғг тиіс. Сейлеуші кандай бір хабар-ақбарды, қандай бір жай-жапсарды, қандай бір оқиға-керіністі сөз етсе де ол туралы езінің кеніл қошын, ойының көлеңкесін, көз қарасым, райын білдіргісі келсе де, оларды белгілі бір мезгілмен байланыстырмайынша,— айтуы, баяндауь мүмкін емес. Солай болса, рай мен ш ақ ұғымдары — бір бірімен байланысты құбылыстар. Бірак шак кате гориясы рай категориясына қарағанда, әлдеқайда кеі категория. Өйткені адам сейлегенде, кашан да болсын тек амал-әрекеттін. ж алаң өзін ғана емес, оның мезгіл мен орнын да дойім ойда (көңілде) үстаумен қатар, өзі

цін олар жайындағы кезқарасын, қатынасын да білдіре-ді. Әрине, бұл ерекшелік қашан да болсын, шақпен бай-ланысты, ал шақ тек ашық ірайда ғана болады; амалды (эрекетті) тек индикатив қана реальді іс (процесс) етіп,

0. 
   оны белғілі бір мезгіл аясында көрсетеді; езге райлар-да бүл кабілет болмайды. Солай болса, ашық райдың ен негізгі қасиеті — шақты, шақтың неше қилы мәнде-рін, реңктерін, білдіру болады. Сонымен катар, шақ формаларының әрі көп, әрі түрлі-түрлі болып қалыпта-суына осы категорияныц мазмұны, оның формалары жә-нс неше алуан модальдік рецктері себеп болған.
   

Сонымен, ашық рай (индикагив) деп амал-әрекеттің өткенде, қазірде жэне келешекге болу я болмауын біл-діретін негативті грамматикалық категорияны айтамыз.

Ашык рай (индикатив) формалары аркылы айтыла-тын хабар ақикат шындықты, реальді құбылысты білді-ріп, тікелей өткен шак, қазіргі шак, келер шақ катего-рияларымен байланысты болатындыктан, оның (ашық райдын) нақтылы мазмұны меп формалары шак катего-риясымен байланысты қаралады («Ш ақ категориясы» дсген тақырыпты қараңыз).
Неғайбыл (ирреалды) райлар

0. 
   Етістік формалары аркылы тек ақикат шындық кана немесе реальді кұбылыс кана (орындалу мүмкіндігі бар кұбылыс кана) білдіріліп қоймайды, реальсыз жүзеге аспайтын я асу-аспауы күдікті амал-әрекет те беріледі. Мысалы: барайын, баріиы, барсын, бара көр, бара сал, бара қой, барғайсың, барсам, барғым келеді, баруға бо-лады, бара салсаңшы, бара қойса екен, барса екен, барса игі еді... деген формалардаи бұйрык, тілек, ынта, жа-лыныш, өтініш. шарт, күдіктену, жорамал, үйғару тә-різді мағыналар байқалады. Бірак сол мағыналардан амал-әрекеттің жүзеге асу-аспауы жайында ешқандай ашық я айқын пікір аңғарылмаііды, тек болашақ әре-кетке мегзеген әлдеқандай бір амал женіндегі ниет қа-на аталады. Сейтіп, бүл формалардан я өткен шаққа, я Қазіргі шаққа, я келер шакқа катысты яғии соларды байыптарлықтай мән бағдарланбайды, демек, бүлардан аталған үш шақ туралы ешқандай ашық түсінік керін-бейді. Рас, бүл формалардаи келешекке мезіреті етіле-тіндей әлдеқандай бір ишара пемесе әлдебір ниет сезі-леді. Бірақ бүл мезіреті келер шак мағынасын бермейді
   

₃₁₄ 315 ,

және бере де алмайды, тек соған мегзейді. Амал-оре-кеттін анық рецктерін білдіретін осындай етістік фор-малары неғайбыл (ирреальді, қосалқы, жәрдемші) рай-лар деп аталады.
Неғайбыл (ирреальді, косалқы) райлардың білдіретп негізгі мағыналары әмір, бұйрық, тілек, өтініш, жалы-ныш, шарт, қажеттілік, тністілік, ләзімдік, мүмкіндік, кү-мәнділік... сиякты амал-әрекеттермен байланыеты боладь
да, тек келешекке ғана мегзейді. Неғайбыл райлар-дың бәрі де модальдік ренк білдіру жағынан бір дәре-жеде, бір сатыда, біркатарда тұрады деуге болады. Өйт-кені, формалары мен мағыналары қаншалықты басқа-басқа болғандарымен, олардың бәрі де амалдын реаль сіз екенін білдіреді. Екінші сөзбен айтқанда, амалдын айқын емес екенін білдіретін негативтік сипат— неғай-был райлардың бәріне де тән жалпы қасиет. Бірақ, со лай бола тұра, бұлардын, формалары басқа-басқа болу ларына орай, модальдік реңктері де бөлек-бөлек болыі сараланып, әрқайсысы тек өзіне ғана тән, өзгелерде жоқ, жалқы қасиет-сипатқа ие бола кетеді. Мысалы баршы, барса деген екі форманың алғашқысынан амал жасауға тілек айтқандық бағдарланса, сонғысынан бас қа бір істелетін әрекетке, онын жүзеге асуына шарт ко йылғандық аңғарылады. Ал баруға болады дегеннеі амалды іетеуге мүмкіндік барлығы түсіиілсе, барғысь келеді дегеннен сол амалды істеуге ынта я ниет білдір гендік ұғынылады.
Сонымен, неғайбыл райлардың арнаулы грамматика лық формалары амал-әрекеттін негативтік сипаты — амалды жүзеге асыру сипаты — реальді емес екенін біл діретін көрсеткіштер есебіиде қызмет етеді. Ал жүзег< асуы реальді емес, тек идеальді я неғайбыл амалды біл діретін қосалқы райлар, арнаулы формалары мен мо-дальдік мағыналарына қарай, бүйрық рай, шартты рай қалау рай деп аталатын үш түрге бөлінеді.
Буйрық рай
(императив)
Етістіктің бұйрық рай деп аталып жүрген түрінің мо дальдік мағыналары — семантика жағынан да, грамма тика жағыиан да қарымы кец формалар. Бұл рай іске косу, амалды істеуге козғау салу, түрткі болу, ұсыньК жасау, кенес беру, тілек айту, өтініш ету, жалыну, бү
йыру, әмір ету... тәрізді кыруар кеп модальдік мағына-ларды білдіреді, демек, бұл рай сейлеушінің белгілі бір істі жасау, жүргізу, тындыру туралы кеңіл қошынан ту-?ан талабын, тілегін білдіреді. Бірақ амалды (істі, оре-кетті...) жасау, тындыру, қажеттігі женінде айтылатын эндай талап, тілек, үйғарым, қозғау, кеңес, етініш, жа-лыныш... сейлеушінің өз ниетінен де, өз мүдде-тілегінен де, сондай-ак, айналадағы объективтік шындықтан да, эбъективтік жағдайдан (ситуациядан) да тууы мүмкін. К,озғау салу, іске қосу мағынасы бір тыңдаушыға да, кәп тыңдаушыға да, I, II, III жақтардың бәріне де ар-іалады және етістіктің жалаң я күрделі түрлері арқы-лы да айтыла береді. Мысалы:

1.	М ен барайын	біз (дер) барайың
	сен бар (барғын; бар-	сендер барыңдар
	ғыл)	сіздер барыңыздар
	сіз барыцыз	олар барсын
. 2.	ол барсын
	Мен бара салайын	біз бара салайық (-лы қ)
	сен бара сал (-ғын;	сендер бара салыңдар
	-ғыл)
	сіз бара салыңыз	сіздер бара салыңыздар
	ол бара салсын	олар бара салсын

0. 
   Сөйтіп, іске козғау салу, іске қосу модальдігі тілі-иізде жиі қолданылатын, реңкі мол лексика-граммати-калық категория.
   

Модальдік мағыналарды білдіруге лексикалық тәсіл де, грамматикалық тәсіл де, интонация да қатысады.

Бүйрык райға теліиіп, оның формасы ретіиде қара-лып жүргеи грамматнкалық тәсіл және онын керсеткіш-гері, әдетте, сөйлеушінің тыңдаушыға белгілі бір амал-(ды (істі) істеу я жүзеге асыру қажет екенін меңзеген шешімін білдіретіндіктен, осы үйғарымның модальдік мағыналары, жоғарыда айтылғандай, әр түрлі болады. Ол модальдік мағыналардың біреулері әрқашан амалды ютеу үшін біреуге (II. III жақтарға) ықпал жасау ние-Ітін аңғартады да, әдетте, ол субъектіні (адамды) іске 'ікемдеу үшін, кендіру үшін колданылады. Бұлар әрине, бүнрық ретінде айтылады. Модальдік мағыналардың екінші біреулерінде ыкпал жасау ниеті кезделмейді, тек %ай ғана тілек (өтініш...) айтылады. Дегенмен, осы екі Сала модальдік мағыналар бір-бірімен тығыз байланыс-іты. Бүл екеуімен (бүйрықпен және тілекпен) шарт MO-

₃₁₆ 317

дальдігі де байланысты. Бұл ерекшеліктер әуелде осң үш (бұйрық, тілек, шарт) модальдіктер бір-бірінен сара-ланбай қолданылған бір жалпы ка%тегория болғанын си-паттаумен қатар, рай және шақ категорияларымен де астас болғанын, солардың бәрі бір-бірімен жарыса ту ғанын дәлелдейді. Олар (рай, шақ) тек кейінгі заман дарда ғана үш категория болып саралаиғандарын көр сетеді. Сол себептен қазір оларды ажырату да кейде ажоптәуір киындықтарға ұрындырады.
Бүйрык рай (императив) формаларының мағынала ры аса субъективті болып келеді, демек, ол формалар-дың түрткі я козғау,салу мағыналары сөйлеушінің е: көціл арайына, ез ырқына байлаиысты туса, амалды орындау, жүзеге асыру тыңдаушыға жүктеледі. Ал, бұй рықтың модальдік снпаты (әмір, тілек, кеңес...) интона цня аркылы да, кейбір жағдайда (контексте) модалі сөздер аркылы да айқындалады. Бұдан бұйрық модаль дігі тілімізде морфологиялық, лексика-грамматикаль» және фонетикалық тәсілдер аркылы айтылатыны, ола{ амалды тек келешекте жүзеге асыруды мегзейтіні, біраі мегзелетін «келер шақтың» алыс я жакындығы тек кон декстен, интонациядан бағдарланатыны аян боладь (сен оңы; мен тыңдайын; сен оқи бер, мен тыңдайын ді отырайын; сен оқышы, біз тыңдайық т. т.).

0. 
   оғарыдағы кестеден бұйрық райдың жіктелетін көрінеді. Бірақ ол формалардың мағыналары жөнінді дау да, күңгірт мәселелер де жоқ емес. Мысалы, I жаи формалары (мен бар-айын; біз бар-айық, баралық) амалды жүзеге асыруды біреуге (II ж аққа) бұйырудаі гөрі, сейлеуші орындауды ез міндетіне алғаны, оны іс-теуге өз ынтасы барлығын, оны істеуге бекігені ашығы рақ ацғарылады (Сейлеуші езіне-өзі бұйырмаса кереғ тек тыцдаушыға бұйрық берсе керек-ті). Өйткені бү^ формалар (-йын, -йық, -лық) іске қозғау салмайды, бі реуге сілтемейді, сейлеушініц амалды өзі істейтінін, яғні оны жүзеге асыруға өзі ынталанатынын. өзі бел байла ғанын білдіреді. Бүл мағыиа (өзі қалап, езі үнатьіі міндетіне алатын тілек) жалпы іске, оны істеуге козға; салу модальдігінің, яғни бұйрық-тілек райыныц белгіл бір дара мағынасы және соныц арнаулы керсеткіші бо лады да, оған 'интонация мен контекст жайлы жағдзі тудырса керек. Бірінші жактың осы (-айын) қосымша сының әуелгі ғаймын (барғай-мын — барғайым) форма сынан, -йық (-лық) қосымшаларыныц (бар-айық; бар®'
   

дық) бастапқы: -ғай + ық және -лы + қ формаларынан туып қалыптасқанын ескерсек, онан қала берді, көне жазба ескерткіштсрде және ауыз әдебиетіиде «барғай-лы», «барайлы», «баралы», «баргын», «барғыл», «бар-сана» снякты формалар да кездесетінін есепке алсак, бүйрық райдыц жіктелу жүйесі мен қосымшалары мағына жағынан да, форма жағынан да аса күрделі ез-герістерді бастарыііан кешіре келіп, осы күнгі қалывқа түскені байкалады.

23. 
    ж ақ формалары нағыз бұйрык мәнімен катар, ті-лек, өтініш, кеңес, үсыныс тәрізді модальдік мағыналар-ды да білдіреді. Бірақ бұл мағыналардың да қнлы-қилы рецктері контекске, интонацияға қарай аныкталыв, эмо-циямен, экспрессиямен үштасып жатады.
    

Ал -сын (-сін) формасы (III ж ақ қосымшасы) бүй-рық мәнін білдіріп, амалды жүзеге асыруға қозғау салу реңкіи білдіреді. Бірақ бұл форма аркылы білдірілетін бұйрық екінші ж акқа айтылғанымен, оны жүзеге асыру (сол II ж ақ арқылы) үшінші бегде ж акка бағытталады (сілтенеді), демек, ол бұйрықтың орындаушысы— III жақтағы субъекті. Солай бола тұра, -сын (барсын) фор-масыныц семаитикасы тек іске қозғау салу (императив) аясында ғана калып қоймайды, оптатив (тілек, етініш...) мәнінде де жүмсала берді.

0. 
   Қозғау салу модальдігі тек ж алаң бүйрық кана емес, бұйыруға қатысты кеңес, ұсыныс, әмір, тілек, етініш тә-різді мағыналарДы да білдіретіндіктен, белгілі бір істі істеуге тиістілік, міндеткерлік, қажеттік, керектік сияқ-ты реңктерді де қамтиды. Ал бүйрық мағынасы сөйлеу тілінде болсын, амалда (императив ситуациясында) бол-сын тікелей екі адамның қатысуын қамтумен бірге. үшінші субъектіц қатынасын да аңғартады (ол оқысын; ол апарсын).
   

-сын (-сін) формасы үшінші жакта бүйрық мәнінен айрылып, өтініш модальдігіне (оптатив) тән тілек, жал-барыну, опық, екініш тәрізді ренктерді білдіреді. Соны-мен, бүйрык рай формасы екінші тыңдаушы /аркылы Үшінші адамға арналған бегде бұйрықты да, бөгде өті-нішті де қамтитын аса кең модальдік. Өйткені келсін, Ыздің ауылда жатып тынығып кетсік; келе көрсін; ай-тып қарасын; кешіге көрмесін; сейлесе көрсін; сөйлесе Койсын; айта қойсын... сиякты формалардың модальдік мағыналары контекске, интонацияға карай және модаль с®здер мен модаль шылаулары қатысына қарай я Ha-

318 319

ғыз бұйрық, я жай кенес, я өтініш, я өкініш, я жалы-ныш реидерін білдіріп түрленіп отырады.
Бұйрық формасына -шы (ші) модальдік шылауы тір, кессе, ол форма бұйрық мәнінен айырылады да, сүрану (I ж ақ), жалыну (II ж ак), өтіну (III жақ) мағынасың білдіреді. Мысалы: мен барайьт -шы; сен бар -шы; сіз бар -ыңыз шы; ол барсын -шы; біз барайық -шы; сендер барыңдар -шы; сіздер барыңыздар -шы.
Осы шылау (-шы, -ші) шартты рай формасына тір-кессе, ол форма шарттык мәнінен айырылады да, жүзе-ге аспаған және аспайтын неғайбыл (ирреальді) амал-ды (әрекетті, үмітті), яғни өкініш (I ж ақ), жалыныш (II ж ақ), өтініш (III жақ) мағынасын береді. Мысалы:

рін көкейінде болған арман-ынтаны ғана білдіреді. Мы-салы: менің барғым келді; сенің барғың келген еді; ме-цің барғым келген еді; оның барғысы келген екен; менің *барғым келіп түр (отыр, жүр); сенің барғың келіп отыр дй? Оның барғысы келіп жүр; оның барғысы келеді екен; барғысы келіп жүрген екен т. б.

Күрделі -ғай еді форманты арқылы сөйлеуші басқа (II, III) субъектінің белгілі бір амалды жасағанын я орындағанын аңсайды, іздейді, бірақ одан амалдың қа-лай тынғаны көрінбейді де, білінбейді де, мысалы: сен барғай едің; ол барғай еді т. б.
Күрделі (аналитикалық) -са игі еді форманты арқы-ды да сөйлеуші басқа (II, III жақ) субъектінің амалды орындауын тек тілек ретінде атайды. Бірақ амалдың

мен барсам-шы сен барсаң-шы сіз барсаңыз-шы бара қойсам-шы бара қойсаң-шы

біз барсақ-шы

сендер барсаңдар-шы

сіздер барсаңыздар-іиы

бара қойса еді де

бара қойса еді
нақтылы орындалатыны я орындалғаны аңғарылмайды:
Мысалы: сендер барсаңдар игі еді; олар барса игі еді

т. т. Бірақ сендер барса игі едіңдер дегеннен тілек я қа-лаудан гөрі күдік я күмән мағынасы күштірек білінеді. • Күрделі -са еді форманты амалға тек арман мәнін

Сондай-ак, етістіктің шартты рай түріне еді, екен, игі еді (де) сияқты модаль формалар тіркессе, ол форма-лар шартты мәннен айырылады да, жалыныш, өкініщ, өтініш реңктерін білдіреді. Мысалы: барсаң екен\ барса екен; барса еді; барса игі еді (де) т. б.

Қалау рай
Калау рай сөйлеушінің белгілі бір амалды я әре-кетті жүзеге асыруға бағытталатын ниетін, ынта-тілегін, үміт-арманын білдіреді. Бұл райдыц көрсеткіштері есе-бінде -ғы ( + м, + ң ) сы кел; -са игі еді; -ғай еді; -са екен (аналитикалық) форманттары кызмет етеді.

Олар:
Менің бар-ғы-м келеді Сендердің бар-ғы-лары-ң келе-

Сенің бар-ғы-ң келеді ді

Сіздің бар-ғы-ңыз келеді Сіздердің бар-ғы-лары-ңыз

Оның бар-ғы-сы келеді келеді

Біздің бар-ғы-мыз келеді Олардың бар-ғы-лар-ы келеді
Бұл форма мазмұны жағынан жүзеге асу я аспауы неғайбыл келер шақ мәнінде жұмсалумен катар, өткен шақ пен осы шак түрлерінде де қолданыла береді. Бірак олар нактылы амалдын жүзеге аскан я асып жаткаи иіағын емес, тек өткен шақта я қазіргі шақта сөйлеуші*

устейді, бірақ онын. орындалуы я орындалмауы жөнінде
ешқандай мәлімет	білдірмейді. Мысалы:		ол	келсе еді;
сіз барсаңыз еді т. т.
Күрделі -са екен форманты да болашакта істелінетін
амалды тек аңсап тілейді, бірақ оның жүзеге асу я ас-
іауы тіпті ескерілмейді я ілтипатқа алынбайды. Мыса-
іы: сен ертең жүрсен, екен; ол пікірін айтса екен т. т.
Қалау райының арнаулы		көрсеткіштерінің бәрі де —
ібден орныққан	күрделі	(аналитикалық)		формалар;
шардын жеке компоненттері бір-бірінен ажырамайды
кәне мағыналары да сол компоненттердің мағыналары-
іан құралмайды.	Олардың	құрамдарындағы еді, екен
[юрмалары шақтық мәннен әбден айырылып қалған да,
ек бөлінбейтін белшек сияқтанып кеткен. Сондай -ақ,
ғы, -ғай, -са, -игі	тәрізді компоненттер		де	жеке-дара
гүрғанда беретін мағыналарынан айырылып қалады.

Шартты рай
Шартты рай формасы етістіктің жалаң (түбір, туын-Чьі), күрделі негіздеріне -са (-се) жұрнағы жалғану ар-Кьілы жасалады. Шартты райдың бұл формасы мағына Кағынан басқа бір амалдың я істің жүзеге асу-аспау ^артын білдіреді. Осы мағынасына орай, шартты рай Формалы етістік дәйім құрмалас сөйлемнің шартты ба-

Д20 321

ғыныңкысынын баяндауышы болады да, басынкы сөй-лемнің баяндауышыньщ істелу-істелмеу шартын көрсе-теді. Мысалы: Олар келсе, бәріміз киноға барамыз. Мен келсем, сен кетіп қалыпсың. Сен кітапты оқып шыққан болсаң, асықпай талдау жаса. Олар келе жатса, сәл кү. те түрайық т. б.
ІІІартты рай формасы үнемі жіктеліп жұмсалады. Оның жіктелу үлгісі жедел өткен ш ақ формасына үқсас. Мысалы:
Мен бар-са-м (бар-ды-м) )
сенбар-са-ң (бар-ды-ң)

сіз бар-са-ңыз (бар-ды-ңыз)

ол бар-са (бар-ды)

біз бар-са-қ (бар-ды-қ)

сендер бар-са-ңдар (бар-ды-ңдар)

сіздер бар-са-ңыз-дар (бар-ды-ңыздар)

олар бар-са (бар-ды)
Шартты рай формасының дәйім жіктеліп жүмсала-тынына мынадай екі себеп бар: біріншіден, «еді» көмек-шісімен тіркестіріліп қолданыланда да, шартты форма

0. 
   ақ қосымшасында түрып жіктеледі (мен бар-са-м еді-м; сен бар-са-ң еді-ң; сіз бар-са-ңыз еді-ңіз; біз бар-са-н еді-к; сендер бар-саң-дар едіңдер; сіздер бар-са-ңыз-дсі{, еді-ңіз-дер), екіншіден, сабақтас құрмаластардын ба; ғыныңкы сөйлемдерінің баяндауыш формаларының ішін-дегі үнемі жіктеліп жұмсалатыны — тек осы шартты форма, өзге формалар жіктелмейді.
   

Шартты рай формасының жіктелуі түріне -ш ы (-ші) дәнекері тіркесіп жүмсала береді, бірак бүл шартты форма шарт мәнінен айырылып, қапы қалу, опық жеу, өкіну тәрізді баска мәнді білдіреді (мысалы: сен бар-саңшы; сендер барсаңдаршы).

ШАҚ КАТЕГОРИЯСЫ

жүктеу/скачать 2,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: