§ 101. ҮСТЕУЛЕРДІҢ СӨЙЛЕМДЕГІ ҚЫЗМЕТІ

343

қанов) деген сөйлемдерде сонша деген үстеу бірінші сөйлемде етістікті (шаршадым) айқындаса, екінші сей-лемде сын есімді (өрескел), үшінші сөйлемле зат есімді (алтынды) айқындап тұр.
Қейбір үстеулер жіктеліп, баяндауыш та болады. Мысалы: Мен мундамын (Ғ. Мұстафин); Мен сенімен біргемін (Ғ. Сланов). Үстеулер үстеулік касиеттен бел-гілі тексте ғана уакытша айрылып, я бастауыш, я то-лықтауыш бола алады (мысалы: Бугін — халық мейра-мы («С. Қ.»). Бугінді — ертең жеңеді (Ғ. Сланов).

0. 
   Сөйлемде үстеулер қашан да болсын (еленді сез-деч баскада) өздерінін пысыктайтын я айқындайтын сездерінен бүрын тұрады. Бірак үстеулердін ішінен орын талғамайтыны — мезгіл үстеулер. Егер олар баяндауыш-тан баска мүшелердің біреуін пысықтаса, тікелеп сол пысықтайтын мүшенің алдынан (бұрын) түрады. Ал баяндауышты пысықтаса, онан (баяндауыштан) алшақ та тұра береді.
   

Үстеулердің басқа топтары өздерінін пысыктайтын (айқындайтын) мүшелерінің тікелей қасында тұрады. Егер бірнеше үстеу коса-кабаттаса қолданылса, ен әуел-гі орында — мезгіл үстеуі, одан кейін — мекен үстеуі, одан кейін — максат, себеп, сын үстеулері тұрады.

X т a р а у
ЕЛІКТЕУ СӨЗДЕР
§ 102. ЕЛ1КТЕУ СӨЗДЕР ТУРАЛЫ TYC1HIK
Тілімізде семантикалық ерекшелігі жағынан да, грамматнкалык сыр-сипаты жағынан да, фонетика-мор-фологиялық кұрылымы жағынан да өзге сез таптарынан оқшауланып тұратын, соған сәйкес, ез алдына дербес сөз табы ретінде каралатын бір алуан сездер е л і кт еУ с ө з д е р (мимема) деп аталады.
Еліктеу сездер семантикалық жағынан алғанда, бі-ріншіден, табиғатта үшырайтын сан алуан кұбылыстар мен заттардың бір-бірімен қақтығысу я соқтығысуларЫ-нан туатын, сондай-ақ, неше түрлі жан-жануарларды11 дыбыстау мүшелерінен шығатын әртүрлі әрекет қимь№ дарынан туатын, әр қилы дыбыстарға еліктеуден пайД3 болған түсініктерді білдірсе, екіншіден, сөл табиғатт3
үшырайтын сан алуан құбылыстар мен заттардыц және неше түрлі жан-жануарлардың сырткы сын-сипаты мен кимыл-әрекеттерінін. де қилы-қилы көріністерінен пайда болатьін түсініктерді білдіреді. Мысалы: арс, гурс, дурс, қорс, тарс, тырс, ырс, барқ, борт, күрт, кірт, морт, сарт, іиырт, дүңк, күңк, қыңқ, мыңқ, маңқ, саңқ, шаңқ, іиіңк, сынқ, таңқ, тыңқ, ыңқ, болп, былп, жалп, желп, қолп, ірк, ырқ, сарт-сұрт, тарс-турс, арс-үрс, жалт жалт, жалт-жулт, қалт-қалт, ңалт-ңүлт, қаңқ-қаңқ, қаңқ-қүңқ, шаңқ-ишңқ, шаңқ-шүңқ, арбаң-арбаң, бугжең-бугжең, арсалаң-арсалаң, ербелең-ербелең, батыр-бұтыр, далаң-далаң, тарбаң-тарбаң, қызараң-қызараң, қаңғыр-күңгір, қаиқаң-құііқаң, митың-митың, салаң-сулсің, ыржың-тыр-жың т. б.
Еліктеу сөздердің бір тобы семантикалык мағынала-ры жағынан табиғатта ұшырасатын әр алуан дыбыстар-мен байлаНысты болса, екінші тобының семантикалык мағыналары сол табиғаттағы әр қилы табиғн көрініс-тердін бейнелерімен байланысты. Осы себептен бұл сөз-дер іштей екі салаға белінеді, бір тобы еліктеуіш (елік-теме) сөздер деп, екінші саласы бейнелеуіш (бейнелеме) сездер деп аталады.
Бүл сөздер семантикалық жағыкан ғана емес, фоне-ктика-грамматикалық сыр-сипаттары жақтарынан да (мысалы: буын қүрылымы, морфологиялық түлғалары, синтаксистік қызметтері) бір-бірімен үқсас, орайлас бо-лып келеді. Еліктеу сөздердің өзді-өздеріне тән жалқы ерекшеліктері мен барлығына да тән жалпы қасиеттері төмендегідей.

§ 103. ЕЛІКТЕУ СӨЗДЕРДІҢ СЕМАНТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
а) Еліктеуіш сездер
Еліктеуіш сөздер деп табиғатта үшырасатын сан ал-уан құбылыстар мен заттардын. бір-біріне кақтығысу-соқтығысуларынан туатын дыбыстарды, сондай-ақ, жан-^ануарлардың дыбысталу мүшелерінен шығатын әр түрлі дыбыстарды есіту қабілеті арқылы белгілі-белгілі түсініктер ретінде қабылдаудан болған және сол түсі-ніктердің атаулары есебінде калыптасқан сездерді ай-тамыз. Мысалы: Мылтық тарс етті; ңарға қарқ етті Аеген сөйлемдерді алсақ, ондағы тарс деген сез мылтық-Тьің атылуынан туған дыбыстың атьш білдірсе, қарқ де-

344 ₃₄₅

ген сөз карғанын. дыбыстау мүшесінен (каркылдауы-нан) шықкан дыбыстын. атын білдіреді. Демек, бұл екі сездің екеуіне де жансыз және жанды заттардан шық-кан дыбыстар негіз болған. Бірақ бұл дыбыстардың қай-сысы болса да, әрине, сол дыбыстардың дауыстарын дәлме-дәл етіп айтуға тырысудан туған әрі дыбыстық бейне, әрі сол бейненің атауы ретінде қалыптасқан ды-быстар Заттың кұрылымдық бөлшектерінің ерекшелік-теріне карай, жерге түскендегі дыбысы я дүңк, я тыңқ,

0. 
   діңк, я тоқ, я тық... етіп естілуін тілмен дәлме-дәл айтып жеткізу қиын-ак. Дегенмен, осы дыбыстар дыбыс-тық бейне ретінде де, сол бейнелердің атаулары ретін-де де калыптасқандықтан, оларды біз сөздер есебінде кабылдаймыз. Оның бер жағында, бұл дыбыстар, қай-сысы болса да, ж алан дыбыстар емес, күрделі Yibi6bic-тар. Ал осы күрделі дыбыстар белгілі-белгілі табиғат дыбыстарының таңбалары есебінде қабылданып, тиісті сөздерге айналған. Оған көркем әдебиеттен кейбір мы-салдар келтірейік.
   

23. 
    әл сол кезде түп қарағаннан аса бере, алдына жас ңызыл қозы топ ете түсті (М. Әуезов); Қасқыр тыпыр-лсіп жатқан қозыны көре сала, ырр етіп барып бас сал-ды (бұ да). Қозы екі қомағай ауыздың кереісінде қан-жоса болып дар-дар айрылды. Сырт-сырт етіп жас сүйек сынды. Қапаіи-қүпаш цорң-қорң етіп қомағай ңанды ауыздар асайды (бү да). Осы сөйлемдердегі топ, ырр, дар-дар, сырт-сырт, қорқ-қорқ сөздері де тиісті ды-быстарды есітуден пайда болған түсініктерді білдіреді. Сондықтан бүлар да, әрине, еліктеуіш сөздерге жа-тады.
    

Осындағы дар-дар, сырт-сырт, қорқ-қорқ деген елік-теуіш сөздер бастапқы түбірлердің екі рет кайталауы-нан жасалған. Егер сол сейлемдердің құрамдарына да, құрылыстарына да ешқандай езгеріс енгізбей, тек осы еліктеуіш сөздерді қосарланған түрде емес, жалаң түрде ғана колдансақ (мысалы, сырт етіп жас сүйек сынды), өзге сөздер сияқты, еліктеуіш сөздердің не ж алаң түрі мен қосарланған түрі болатыны, олардың мағыналарын-да тиісті айырмашылық барлығы аңғарылады. Демек, еліктеуіш сездің жалаң түрі амал-әрекеттің бір ғана рет жасалатыкын білдірсе, қайталанған түрі сол амал-әре-кеттін үсті-үстіне әденеше рет қайталанып жасалатыньін білдіреді. Мысалы: дар айрылды және дар-дар айры.л-ды; сырт етіп және сырт-сырт етіп; қорқ етіп және қорҚ'

қорқ етіп дегендерді мағына жағынан салыстыруға бо-болады.

Еліктеуіш сөздердің қайталанған түрінің екінші сы-ңарындағы ашық дауысты дыбыс қысаң дауысты еріндік дыбысқа айналып өзгерсе, ол сөздің тұлғасында туған осы өзгеріске байланысты мағынасында да сәл езгеріс туады Мысалы: Біреу есікті тарс-тарс үрды және біреу есікті тарс-түрс урды деген сөйлемдердің құрылысы мен кұрамдарында айырмашылык болмаса да, мағынала-рында (сәл болса да) айырмашылық бар; тарс-тарс үр-ды дегенде, адам есікті әрі қатты, әрі бірнеше рет ұрға-пымен, бірқалыпты ұрғаны аңғарылады, ал тарс-тұрс үрды дегеннен есіктің қатты ұрылуы бірқалыпты емес, бірде қатты, бірде онан да каттырақ, я солғын болып алмасып отырғанбі аңғарылады. Бірақ бұл екі форманың кызметінде тарс-тарс (сарт-сарт) дегенде де, тарс-тұрс (сарт-сұрт) дегенде де ешқандай езгешелік болмайды. Олар біреуінін орнына біреу тұра алады. Морфология-лық жағынан да бұл үш форма (тарс, тарс-тарс, тарс-тұрс) өзгермейтін сездер ретінде қала береді.

Басқа сездер сияқты, мағына жағынан бір-біріне жа-кын, синонимдес, екі түрлі еліктеуіш сөз қосарлана бе-реді, мысалы: сатыр-күтір, салдыр-күлдір, бурқ-сарқ ■т. б. Бүл ерекшелік те — еліктеуіш сөздердің қосарла-нуьіна тән калыпты, занды құбылыс. Әдетте, су бурқ-бурң қайнап жатыр деп те, су сарқ-сарқ қайнап жатыр деп те айтыла береді. Бұл сөйлемдердің де құрылыста-ры мен құрамдарында ешқандай айырмашылық жоқ, ара-сында азды-көпті мағыналық айырмашылық бар- бурқ-бурқ қаинауға қарағанда, сарқ-сарқ қайнау әлдеқайда күшті. Солай болса, сол екі дыбысты (сөзді) есіт-кеннен кейінгі алынатын әсерде бірдей емес. Ендеше, бұл екеуінің мағыналары да бір-бірін^ қарайлас та, жа-Кын да. Егер бұл екі сөздің бір-бір гйінарларын беліп алып, оларды қосарлап: Су бурқ-сарқ қайнап жатыр де-сек, оған бурқ және сарқ деген екі сөздің Де беретін мағынасы бірдей кіреді, демек, су я бірыңғай бұрқыл-Дап та; я бірыңғай сарқылдап та қайнамай, жоғарыда-ғьі айтқан тәрізді (тарс-тұрс сияқты), бірде (я бір же-Рі) бұрқылдап, бірде (я бір жері) саркылдап қайнаудың Дыбыстық та, бейнелік те керінісі білінеді. Салдыр-күл-дір, сатыр-күтір сияқтанған сөздердің де қүрылыстары 'Мен мағыналарынан осыны байқауға болады.
Еліктеуіш сөздердің түбіріндегі дауысты дыбыстың

346 ₃₄₇

не ашық, не кысац болуы да сол сөздің мағынасына әсер етеді. Мысалы, есік сарт етіп жабылды және есік сырг етіп жабылды деген сөйлемдерде құрылыс жағынан ещ- , қандай айырма жоқ бола турса да, мағына жағынан бір-бірінен, сәл де болса, ерекшеленіп тұр. Ол ерекше-лік: сарт және сырт деген сөздердің дауысты дыбыста-рына ғана байланысты, демек, сарт етіп жабылғаннан есіктің қатты жабылғаны, яғни құлаққа естілетін ды-быстыц катты шықканы, ал сырт етіп жабылғаннан есік-тің дыбысы ақырын шыққаны аңғарылады? Ал есіктің қатты я ақырын жабылғандығын (соған сәйкес дыбы-сын да ажыратып дифференциялау) білдіріп тұрған нәрселер түбірлердің дауысты дыбыстарының я ашық,

0. 
   қысаң болуына ғана байланысты. Екінші сөзбен айт-қанда, еліктеу сөздін, түбіріндегі дауысты дыбыс ашық болса, күлаққа келетін табиғат дыбысы да қатты естіледі — қысаң болса,— ақырын естіледі. Осыған сәй-кес сол сөздін. мағынасы да ажырайды (дифференцияла-нады). Ондай сөздердің мағыналарындағы айырмашы-лықты білу үшін, қосымша, мысалы, тарс және тырс, іиақ-іиақ және шық-іиық, шаңқ-шаңқ және иіыңқ-іиыңц, қарш-қаріи және ңырш-қырш, борт-борт және бьірт-бырт деген сөздерді салыстыруға болады.
   

Еліктеуіш сөздердің түбіріндегі дауысты flbi6bicTap-J дың я жуан, я жіңішке болуы да сездің мағынасына әсер етеді. Мысалы: шыңқ-шыңқ етеді, шіңк-шіңк етеді дегендердін. мағыналарында айырмашылык бар. Шіңк-шіңк дегендегі дауысты дыбыстың жіңішке болуынан еліктеуіш сездің мағынасы сәл өзгешерек болып түр, демек, одан дыбыс әлсіз болатыны, соған сәйкес, лаж-сыздықтан ащы келетіні аңғарылады. «Тоіыз тоңқылдақ және бір шіңкілдек» деген ертегіде зорлықшыл, кара күш иесі тоғыз жігіттің тоңқылдақ делініп аталуы, күші аз, әлсіз, бірақ тәсілшіл бір жігіттің шіңкілдек делініп аталуы кездейсоқ нәрсе емес. Мүндағы тоңқылдақ де-ген зат есім бастапқы тоңқ деген еліктеуіш сезден, іиіҢ-кілдек деген зат есім бастапқы шіңк деген еліктеуіш сөзден шыққан. Солай болса, еліктеуіш сөздерден жүр-нақ арқылы жасалған туынды сөздердің де семантика-лық мағыналары, жоғарыда айтқандай, олардың түбір' леріндегі дауысты дыбыстарға байланысты болады.

Ауызекі тілде адамның көніл күйіне, эмоциялык. жа" йына байланысты еліктеуіш сөздердің кейбір д ы б ы с т а - рының айтылуында ерекшеліктер болады. Ашық дауйс'
ты еліктеуіш сөздердің дауысты дыбыстары созылып айтылады, мысалы: сарт ете түсті дегенді саарт ете түс-ті деп, тарс ете түсті дегенді таарс ете түсті деп түбірдегі

0. 
   дыбысын созып, ал қысаң болса, соңғы дауыссыз ды-быс созылып айтылады, мысалы: тыз ете түсті, тырс ете түсті, шыж ете түсті, іиыр ете түсті, иіың ете түсті де-ген сияқтыларды ауыз сөзде соңғы, з, с, ж, р, ң дыбыс-тарын созып, мысалы, тызз, тырсс, шыжж, іиырр, іиыңң деп айтуға болады.
   

Еліктеуіш сездер ауызекі тілде, ауыз әдебиетінде, көр-кем әдебиетте өте жиі қолданылады, мысалы: Социалис-тік индустрияның дөңгелегі зыр жүгірді (М ұстафин); Күн көрістің ескі тәсілдері, ескі салт-сана, әдет-ғүрып іиірік шүберектей дыр-дыр жыртылып жатты (бү да); Колхоздың қара сабалары күмп-күмп пісілді (бү да); Кешікпей тағы да мылтық даусы гүрс-гүрс шықты (Ғ. Сланов); Боз, күрең, жирен, ала, шүбар, Өтеді ауыз-дығын ңарш-ңарш шайнап (Ж амбыл).

Сейтіп, еліктеуіш сөздер дегеніміз —езіне тән лексика-семантикалық мағынасы, морфологиялық тұлға-тұрпаты (формалық структурасы) бар, дара түр-леріне де, қосарланған түрлеріке де кептік, тэуелдік, септік, жіктік жалғаулары тікелей жалғанбайтын (түр-йенбейтін), сөйлемде әрқашан сын-қимыл пысықтауыш болатык және бастапқы түбірлерінен жұркақтар арқыльг туыкды есімдер және етістіктер жасалатын сөздер.
ә) Бейнелеуіш сөздер
Еліктеуіш сөздер есіту қабілеті арқылы пайда бола-тын түсініктердін. аттарығі білдірсе, бейнелеуіш сездер табиғатта кездесетін белгілі-белгілі елес, қүбылыстарды көзбен көру қабілеті арқылы туатын түсініктердің атта-рын білдіреді.
Мысалы: Ы рғалып қарға қарқ етті; іріміиік аузынан салп етті деген сейлемдерді алайық. Мүндагы қсірқ де-ген сөз — қарғаның дауыстауынан естілген дыбыстың атын аңғартатыны, соған сәйкес, еліктеуіш сөз сол түсі-ніктің атауы болатыны жоғарыда айтылды. Ал осы са-Лалас сөйлемнің екінші жартысындағы салп деген сөз ДЬібысты емес, қарғаның аузынан ірімшіктің жерге ка-^Рай түсіп бара жатқан я түскен кезіндегі көрініс елесғн, с°л көріністің бейнесін білдіреді. Екінші сөзбен айтқан-^аі салп деген сөз ірімшіктің жерге тез түсіп бара жат-

348 ³⁴⁹

кан кезінде көзбен көру қабілеті арқылы қабылданған көріністің, онын бейнесінін. атауы есебінде қызмет етеді.

Екінші бір мысал алайық: 'Кенеттен шықңан. дауыс-ңа Ботагөз «ә» деуге үлгермей, журісін кілт тоқтатып, жалт қарады (С. Мүканов) дегендегі кілт және жалт деген сөздер де қалай токтағандықтын және қалай ка-рағандықтын. бейнесін керсетеді.
Бейнелеуіш сөздер іс-әрекеттің тек сыртқы бейне-кө-рінісін ғана емес, әрі шапшаң (аса тез) болатынын да білдіреді. Бұл сездерге де белгілі-белгілі көріністің, қп-мылдың бейнесі негіз болады. Мысалы: бірдеме елең ет-ті; от жалт етті; жсіпсілақ жалп етті дегендердегі елең, жсілт, жалп деген сөздер белгілі көріністің бейнесін де, олардың тез болу ерекшелігін де білдіреді.
Еліктеуіш сөздер сиякты, бейнелеуіш сездер де ко-сарланып қолданылады да, солар аркылы бейнеленетін кұбылыстардың бірнеше рет кайталанғанын білдіреді. Мысалы: елең-елең, жалп-жалп, жалт-жалт, жылт-жылт, қылт-қылт, лап-лап т. б.
Еліктеуіш сөздер сияқты, бейнелеуіш сөздердің де қайталанған екінші сыңарының ашық дауысты дыбысы кысаң дауысты еріндікке айналып, іс-қимылдьщ бейне-сіиің бірде олай, бірде бұлай болып алмасып отыраты-нын білдіреді, мысалы: жалт-жұлт, жалп-жұяп, қалт-қулт т. б.
Еліктеуіш сөздер сияқты, бейнелеуіш сөздердін, де түбіріндегі дауысты дыбыстын. ашық я қысаң болуы не-месе жуан я жіңішке болуы сол сөздердің мағыналары-на әсер етеді. Мысальг. От жалт етті және от жылт етті дегендердегі жалт деген сөзден көру қабілетінің күшті екендігі аңғарылса, жылт деген сөзден көріністің әлсіз болатыны аңғарылады.
Еліктеуіш сөздер сияқты, бейнелеуіш сездердің де гүбірікдегі дауысты дыбыстардың ашық Оолуы қэзға-лыс пен әрекеттердің еребейсіздігін, дөкірлігін, одтай-сыздығын, епсіздігін білдірсе, дауысты дыбыстардын кысак болуьі әрекет-қозғалыстын. мардымсыздығын, өнімсіздігін білдіреді. Мысалы: арбаң-арбаң, талтаң-талтаң, тарбаң-тарбаң, одыраң-одыраң деген сөздердіи мағыналарын сол реті бойынша ербең-ербең, тылтЫҢ' тылтың, тырбың-тырбың, едірең-едірең деген сөздердін мағыналарымен салыстырып байқауға болады. АлдЫЯ' ғы топ пен сонғы топтың мағыналарында, әрине, айыР'

машылық бар. Өйткені Нұрқожа талтаң-талтаң басып келеді екен (С. Мұқанов) деген мен Нурқожа тылтың-тылтың басып келеді екен дегендердегі талтаң-талтаң мен тылтың-тылтың дегендердін мағыналары тең емес.

Еліктеуіш сөздер сияқты, бейнелеуіш сездердін. де түбіріндегі дауысты дыбыстардың жуан я жінішке бо-луы олардың мағынасында айырмашылық болатынын андагады, мысалы: жалп-жалп етеді деген мен желп-желп етеді дегеннін, осыдан туған жалпылдайды және желпілдейді деген сөздердің мағыналары тең е.мес. Ал-ғашқы көріністен күшті, дерекі, епсіз бейне байқалса, сонғыда әрі нәзік, әрі майда бейне елестейді,
Еліктеуіш сездер сияқты, бейнелеуіш сездердің де бастапқы дара түбіріиеде, қосарланған түрлеріне де сөз байланыстыратын (кептік, септік, тәуелдік, жіктік) жал-ғаулар тікелей қосылмайды. Демек, еліктеуіш сөздер тә-різді, бұлар да — түрленбейтін сөздер. Еліктеуіш сөздер сняқты, бейнелеуіш сездер де ешбір ©згеріесіз тікелей етістіктермен тіркесіп, я дара мүше (жалт қарады, жалт-жалт қарады) болады, я күрделі мүшенің кұрамына ене-ді (жалт етті, жалт-жалт етті). Бүлар да, еліктеуіш сез-дер сиякты, дербес мүше болса, эрқашан сын-қғшыл пы-сықтауыш болып қызмет атқарады. Мысалы, темендегі сөйлемдердегі бейнелеуіш сездер кілең пысыктауыш бо-‘лып тұр: Ыңырсып колхозының төрт түлігі Ауылдан маң-маң басып өріске өрді (Ж амбыл); Аттылар буры-
лып келіп, дөңгелене отырған жиынға жапыр-жүцыр сәлем берісіп амандасып қалды (М. Әуезов);

Сөйтіп, бейнелеуіш сөздер деп табиғаттағы құбылыс-тар мен заттардың және неше алуан жан-жануарлардың сыртқы сын-сипаттары мен әрекет-қимылдарык көру ка-білеті аркылы қабылдакған бейне-көріністердің атаула-рын, яғни атаулары ретінде қызмет ететін сөздерді ай-тамыз.

0. 
   104. ЕЛІКТЕУІШ СӨЗДЕРДЩ ФОНЕТИКА-МОРФОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТЫ
   

а) Еліктеуіш сөздердің дыбыстық ерекшеліктері
Еліктеуіш сездердің дыбыстық ерекшеліктерін сез еткенде, үш түрлі мәселе ескерілуге тиіс: 1) дыбыстык ^Ұрамы, 2) буын жігі, 3) айтылу ырғағы.

Еліктеу сөздердің дыбыстық кұрамында, демек, олар-

350 ³⁵¹

дын дыбыстарының тіркесуінде белгілі бір ізге түсіп ка-лыптаскан әрі орнықты, әрі жүйелі заң бар деуге бола-ды. Оған еліктеу сөздердің мысалы, мынадай үлгілері айғақ.

0. 
   Арс, борс, гүрс, дүрс, мырс, тарс, тырс т. б.
   
   23. 
       Борт, бырт, күрт, кірт, морт, сарт, сырт, шарт,
       

шырт т. б.

5888. 
      Ж ап, жып, лап, лып, can, сып, тап, топ, тып, шап
      
0. 
   б.
   
   23. 
       Барқ, бырқ, жарқ, зырқ, зірк, күрк, қорқ, ірк т. б.
       
   24. 
       Аңқ, еңк, дөңк, дүңк, діңк, күңк, қаңқ, қоңқ, саңқ, суңқ, іиаңң, іиіңк, ыңқ т. б.
       
   25. 
       Былқ, кілк, қолқ, қылқ, солқ, селк т. б.
       
       5888. 
             Балп, болп, былп, елп. жалп, желп, жылп, салп, сылп, шалп, шолп, шылп, үлп т. б.
             
       0. 
          Жамп, күмп, қомп, томп, тымп, сымп т. б.
          
          5888. 
                Даң, дуң, тың, қаң, ңүң, маң, шаң, шүң, шың т. б.
                
                5888. 
                      Ар, быр, дар, дыр, dip, күр, қор, қыр, сыр, шар,
                      
                5888. 
                      Баж, быж, бұж, гүж, күж, қыж, шаж, шыж т. б.
                      
                      5888. 
                            Ақ, бақ, бық, қақ, қық, сақ, тық, шаң, шық т. б.
                            
                5889. 
                      Жалт, жылт, кілт, қылт, мьиіт, сылт, талт, тылт
                      
   23. 
       б.
       
       5888. 
             Гу, ду, зу, лау, сау, су т. б.
             
       5889. 
             Барп, борп, қорп, сарп, тарп, тырп т. б.
             

Бұл үлгілерде көрсетілген еліктеу сөздер, әрине, не-' гізгі түбір формалар. Бұлардан басқа да формалар бар. Мысальг алш, былш, қаліи; ыз, тыз, ыс; кіс, пыс, тыс тәрізді сан жағынан аз болғанымен де, көптеген туынды сездердің жасалуына негіз болган (мысалы: алшы, ал-шаң, ызың, ызыл; ысқыр, пысына, кісіне т. б.), сондай-ақ, әуелгі түбірлері туынды сөздермен біте қайнасып ажырамайтын болып кеткен формалар да көп. Мысалы салдыр-гүлдір, балдыр-былдыр, жымың-жымың. сопақ, тырбаң, ыржаң сияқтанған сездердің түбірлері қазіргі тілде жеке колданылмайды.
ә) Еліктеу сөздердің морфологиялық сипаты
Еліктеу сөздер, сыртқы морфологиялык құрылысына карай, жалаң да, күрделі де болады.
Жалан. еліктеу сөздер негізгі және туынды болып екі салаға белінеді.

Негізгі еліктеу сөздер деп айкаладағы табиғат кұбы-лыстарын құлақпен есту арқылы қабылданған ды бы с-тардан жэне көзбен көру арқылы қабылданған елес-кв'

рінісгердің бейнелерінен пайда болған түсікіктердің атаулары, демек, сол дыбыстар мен бейнелердің атау-лары есебінде қызмет етегін түбір сөздерді айтамыз. 'Мұндай негізгі еліктеу сөздер, практикалық тұрғыдан алғанда, казіргі кезде тиісті морфологиялық бөлшек-терге сараланбайтын бір тұтас тұлға сияқтанып келеді. Оларға жоғарыда көрсетілген 15 т-үрлі үлгіге тән формалар және олардан өзге де бір алуан формалар жа-тады. Мысалы. ар, ыр, арс, ырс, борс, бырс, бүлт, былк,, дүрс, дік, дүңк, күрс, күмп, кірт, елп, жалт, жарқ, зырқ, қалт, кілт, лып, лап, морт, мырс, мүлт, мыңқ, салп, саңқ, сыңқ, селк, солң, сарт, сырт, таңқ, тыңң, шалп, шылп, іиаңқ, шыж, ырс, ыңқ, тағы басқалар.
Туынды еліктеу сөздер деп негізгі (түбір) еліктеу сөздерден де және басқа атауыш (атаушы) сөздерден де тиісті жүрнақтар арқылы жасалған еліктеу сөздерді айтамыз. Мысалы: алшаң, арбаң, арсалаң. агараң, бал-паң, болпаң, дікең, елпең, жалтаң, жортаң, жалпаң, жылмаң, ирелең, көлбең, кірбең, қалтаң, қолбаң, қор-жаң, қызараң, қылмаң, қьитың, салбаң, салтаң, сылтаң, тарбаң, тарбалаң. ырсаң, ыржаң т. б.
Сөйтіп, туынды еліктеу сездер түбір (негізгі) елік-ітеу сөздерден де (мысалы: жалт-аң, арс-алаң, балп-аң, ^олп-аң, елп-ең, жылт-ың, қалт-аң, сьілт-ың, ырс-алаң

0. 
   б.), өзге атауыш сөздерден де жасалады (мысалы: ағар-аң, қызар-аң, иір-елең, бұра-лақ, соз-алаң т б ).
   

Туынды еліктеуіш сөздер жасайтын жұрнақта-р мы-налар:

23. 
    -ң, -ың, -ің, -аң, -ең жүрнағы. Бұл жұрнақ арқылы гуынды еліктеу сездер жасауға мынадай формалар не-гіз болады:
    

а) Негізгі (түбір) еліктеу сөздер. Бұлардан жасалған гуыкды формаларға мынадай еліктеуіш сездер жатады: йрс-аң, ырс-ың, борс-ың, борт-аң, бырт-ың, барп-аң, Ъолп-аң, елп-ең, жалт-аң, жымп-ың, томп-аң, быж-ың, ^ілт-ің, мырс-ьің, қалт-аң, қорс-аң, тарс-аң, корп-аң [. б.

ә) Кейбір атауыш сөздер (есімдер мен етістіктер). ^ларға, мысалы, мынадай туыиды еліктеу сездер жата-5ьг. ала-ң, ағар-аң, былға-ң, дал-аң, домала-ң, жайқа-ң, 'иайна-ң, зкырт-ың, иір-ең, көлбе-ң, қара-ң, қызар-аң, ^рбе-ң, сыла-ң, шаңқа-ң т. б.

0. 
   б) Кейбір жеке-дара қолданылмайтыи формалар. Он-рй формалар бейнелеу етістіктеріне де және баска есім-
   

352 353

дерге де негіз болған. Ол формалар қазіргі кезде жеке-дара түбір есебінде қолданылмайды, бірақ бастапқы кездерде еліктеу (бейнелеуіш) сездердін түбір форма-лары болған деп жорамалдауға болады. Оларға, мыса-' лы, мынадай туынды еліктеу сөздердің түбірлері жатады: арб-аң (арбай), ерб-ең, (ерби), жарб-аң іжар-би), кірб-ең (кірби), қорб-аң (қорби), -адыр-аң (адырай, адырақ), ажыра-ң (ажырай), бадыра-ң (бадыран, ба-дырақ), бажыра-ң (бажырай), майм-аң, (майми, май-мақ), кірж-ің (кіржи, кіржік), қайқ-аң (қайқай, кайқи, қайқы, қайқақ), қиқ-аң (қиқаң, қиқи, қиқақ), күрж-ің (күржн күржік), ңылм-ың (қылми, кылымсы), соп-аң (сопай, сопи, сопақ), сид-аң (сиди, сида), іиоіи-аң (шо-шақ, шоштиған) т. б.

23. 
    -лаң, -лең, -алаң, -елең жұрнақтары кейбір етістік-терге жалғанып, туынды еліктеу сөздер жасайды, Мыса-лы: бур-алаң, иір-елең, соз-алаң, шұба-лаң, ора-лаң т. б.
    

Күрделі еліктеу сөздер деп ж алац еліктеу сөздердің

0. 
   негізгі, я туынды формаларының не қайталануы, не қосарлануы арқылы жасалған түрлерін айтамыз.
   

Күрделі еліктеу сөздер компоненттерінің формалары-на қарай оларды мынадай негізгі төрт топқа бөлуге бо-лады:

23. 
    арс-арс, борт-борт, быж-быж, гүр-гүр, дур-дур^ дір-дір, жарқ-жарқ, жалт-жалт, елп-елп, зыр зыр, зырқ-зырқ, лап-лап, лып-лып, маң-маң, күмп-күмп, күрс-курс, селк-селк, тарп-тарп т. б.
    

23. 
    арс-урс, баж-буж, жарқ-жұрқ, шап-шуп, шалп-
    
0. 
   улп т. б.
   
   23. 
       арбаң-арбаң, алшаң-алшаң, ағараң-ағараң, далаң-далаң, елең-елең, елбең-елбең, ербең-ербең, балпаң-бал-паң, бортаң-бортаң, бүрсең-бүрсең, жалаң-жалан, жал-баң-жалбаң, жалтаң-жалтаң, қызараң-қызараң, көлбең-көлбең, қожаң-қожаң, қоқаң-қоқаң т. б.
       

23. 
    Арбаң-ербең, арбаң-тарбаң, адыраң-едірең, Қиңаң-j қиқаң, олпаң-солпаң т. б.
    

Еліктеу сөздерден ©зге сөз таптарына тән баскд да жаңа сездер жасалады. Мысалы: тарсыл, дүрсіл, күрсіл, тырсыл, бажыл, шыжыл сияқты зат есімдер -ыл (-іл) жұрнағы арқылы тарс, дүрс, күрс, тырс, баж, шыж деген еліктеуіш сездерден жасалған. Сондай-ақ, жалтақ, бу*' тақ, шыжық, бурқақ сияқты есімдер де жалт, булт, шьЛ бурқ деген еліктеу сөздерден -ақ (-ық) жұрнағы аркыль1. туған. Еліктеу сөздерден басқа сөз таптарына тәи осый‘1
дай туынды сөздер жасайтын басты-басты жұрнақтар мыналар:

23. 
    -ыл -іл (ырыл, бажыл, дарыл, дүріл, гүріл, күрсіл, тарсыл, тырсыл, қорсыл, сыртыл, күжіл, іиыжыл, ыңқыл, сүңқыл, шүңкіл, сырыл, пысыл, бақыл, зуыл, суыл, гуіл, іиарыл. иіырыл, шіңкіл, дүңкіл т. б.).
    

23. 
    -ыр, -ір (жалтыр, жылтыр, былбыр, сылбыр, та-қыр. тықыр іиақыр, иіықыр, сытыр, т. б.).
    
24. 
    -ақ, -ек, -ық, -к (адырақ, елбек, бүлкек, бүлтсщ, ясалтақ, қаліақ, салпақ, бүрқақ, ыржақ. қылжақ, тар-баң, балпаң, жалпақ, қалпақ, қоқақ, тықақ т. б.).
    

23. 
    -ғыр, -гір (даңғыр, дьщғыр, дүңгір, қаңғыр, мың-гыр, сыңғыр, иііңгір т. б.).
    
24. 
    -кыр, -кір (бақыр, кекір, шақыр, жекір, өкір, түш-кір. пысқыр, осқыр, ысқыр, т. б.).
    
25. 
    -ыра, -іре (балбыра, былбыра, елбіре, желбіре, салбыра, сылбыра, жылбыра, үлбіре, солбыра, қолбыра, бүрқыра, жарңыра, күркіре, дүркіре, эырқыра, сырқыра, маңыра, мөңіре, еңіре т. б.).
    
26. 
    -ырай, -ірей (бақырай, бақшырай, шақырай, түкьі-рай, кскірей, кекшірей, бүкірей, тьщырай, шоқырай, қо-қырой, бажырай, күжірей т. б.)-
    

23. 
    -ый, -ій (арби, ерби жарби, тарби, арси, ырси, тор-
    

си, тырси, жылти, қылти, кілти, қылқи, кеңки, теңки, бырти. қоңңи, шоңқи, быржи, қоржи т. б.).

0. 
   -й, -ай, -ей (арбай, адырай, едірей, ежірей, қоқай, шоқай, сбпай, қиқай, крңай, балпай, жалпай т. б.).
   
   23. 
       -да, -де'арбаңда, ербеңде, бураңда, ирелеңде, сүй-релеңдс, жалпаңда, адыраңда, қоқаңда т»б.).
       

Еліктеу сөздерден баска туынды сөздер тудыратын өзгеөнімсіз жұрнақтар да бар. Мысалы: кісіне, қужына, быжына, пысына етістіктерін алсақ, олар -ыка (-іне) кұрнағы арқылы кіс, қуж, быж, пыс деген еліктеу сөз-Дердеіі жасалған.
Еліктеу сездерден сөз тудыратын жұрнақтардың кей-5іреулері жалаң, кейбіреулері қүранды болып келеді. Мы-іалы, жалтыра, салбыра, сылбыра, былбыра дегендердегі ■ьіра жүрнағын -ыр (жалтыр, салбыр, сылбыр, былбыр) ‘Дәне -а (жалтыра, салбыра...) деген екі жалаң жұрнақ ten қарауға болса, елбіре, үлбіре дегендердегі -іре жұр-йағын теориялық жағынан олайша бөлшектеуге болға-“ымеіі, практикалық жағынан саралап боршалауға бол-^йды. Сол сияқты, кекірей, бүкірей, тықырай, тыжырай ргендердегі -ырай (-ірей) жұрнағын саралап, -ыр (-ір)

354 355

және -ай (-ей) деп белшектеуге әбден болады (кекір, ты-қыр, тыжыр). Ал, кекшірей, бүкшірей, тықиіырай, бажы-рай, күжірей дегендердегі -ырай (-ірей) формасын олай бөлшектеуге болмайды.
Қазіргі кезде жеке-дара сез (түбір) ретінде қолда-нылмайтын кейбір түбірлер көптеген туынды есімдер мен туынды етістіктердің жасалуына негіз болуымен катар, туынды еліктеу сөздердін. жасалуына да непз болады. Мысалы, қоқиған, қоқырайған, қоқсыған, қоқшиған, қоқ-іиырайған деген етістіктердід де, қоңым, қоқыс, қоңтық, қоқай, қорқыр, қоқақ деген есімдердің де, қоқшаң, қоқы-раң, қоқшыраң дегеи еліктеу сөздердің де бастапкы түбірі — қоқ деген форма. Ал осы туынды сездерден жүр-нақ арқылы туатын езге формаларды сөз етпей-ақ (мысалы: қоқаңдаған, ңоңшыраңдаған т. б.), ңоқақ-қо-қақ, қоқаң-қоқаң, қоқіиаң-қоқіиаң, қоқыраң-қоқыраң, ңоқшыраң-қоқшыраң, қоқым-соқым, қоқыр-соқыр, қоқақ-іиоқақ, қоқтық-соңтың, қоқаң-соқақ тәрізді қосарланған формалар жасалатынын еске алсак. осындай «бейтарап» түбірлердің де сөздікті байытудағы кызметі мол екенін бағдарлаймыз.

0. 
   105. ЕЛІКТЕУ СӨЗДЕРДІҢ СИНТАКСИСТІК ҚЫЗМЕТІ
   

Еліктеу сөздердің синтаксиетік қызметін сөз еткенде, екі түрлі мәселе баяндалуға тиісті: оныц бірі — еліктеу сездсрдің өздерінен баска қандай сөздермен тіркесетіні, екіншісі — еліктеу сездердіи сөйлемде кандай мүше бо-лып қызмет атқаратыны. Ал бұл екі мәселе жайында антылатын қағидалар мынадай:

23. 
    Еліктеу сөздін жалаң түрі мен күрделі (қосарлан-ган) түрінің қай-кайсысы болса да өздеріне тән атау фор-мада түрғанда бірен-сарандаған жағдайда ғана болмаса, тек етістіктермен тікелей тіркеседі. Бірақ еліктеу сездер етістік атаулының бәріне бірдей тіркесе бермейді. Онын
    

0. 
   алан (дара) түрі де, қосарланған түрі де езге етістік-термен таңдап тіркессе де, ет көмекші етістігімеи еркін тіркесе береді. Мысалы: Ж анып жатқан от майлы көбік тамғанда, пыс етіп, борс етіп сөне қалып, қайтадан тез лап етіп жанды (С. Сейфуллин); Боқай келіниіегінің сө' зіне м ы щ етпеді (Ғ. Мұстафин); Қорыққаннан. ба, тоЦ' ғаннан ба урядниктің исгі иегіне сақ-сақ етті (С. Мұка' non) т. б.
   

23. 
    Еліктеу сөздер толық мағыналы дербес етістіктер-дін бәрімен де бірдей тіркесе бермейді, олардың ішінен тек ездерінн. мағыналарына орайласатындарымен ғана еркін тіркеседі. Мысалы: Абай селк етіп жалт ңарады
    

0. 
   . Әуезов); Машина кілт бүрылды (С. Ш аймерденов); Цасым жалт ңарап жалтарып, Қалиқаға қосыла кетті (С. Ерубаев) т. б.
   

23. 
    Еліктеу сездер етістіктерден езге сездермен некен-саяктап кана тіркеседі де, сын есім, үстеу, шылау сиякты сез таптарымен тіпті тіркеспейді. Мысалы- Қүңгірт сөй-леген шаңда-шұң дауыс шықты (С. Сейфуллин); Кым-қиғаиі қиқу, сарт-сүрттөбелес болды да қалды (С. Ке-'беев).
    

23. 
    Еліктеу сездердін сөйлемде қандай мүше қызыме-тін атқаруы олардың өздерінен баска қандай сөздерге тіркесуімен байланысты. Өйткені, жоғарыдағыдай, шаң-шүң дауыс іиықты (С. Сейфуллин); Сарт-сүрт төбе-лес болды да қалды (С. Көбеев) дегендердегідей, зат есімдермен тіркесіп, орын жағынан олардан бұрын тұрып колданылатын шаң-шұң, сарт-сүрт тәрізді еліктеу сөз, эрине, анықтауыш болады. Ал, еліктеу сөздер негізінде етістіктермен тіркесетін категория болғандықтан, олар-дың негізгі синтаксистік қызметі де сын қимыл пысық-тауыш екендігі күмәнсыз. Еліктеу сөздің ж алаң (дара) күрі мен күрделі (косарланған) түрі кемекші етістікпен де, негізгі етістікпен де тіркесе береді. Ет көмекші етісті-гімен тіркесетін еліктеу сөздер қашан да болсын кұран-ды мүшенің құрамына енеді де, сол кұрам, ет көмекші етістігінің қай формада тұруына карай, тұтасымен тұрып йр күрделі мүше болады: Мысалы: Сергей Петрович елең *тті (Ғ. М ұстафин); Қараңғылықтан ңылаң етіп бір Уттылы адам шыға келді (С. Ерубаев) деген сөйлемдер-дегі елең етті тіркесі баяндауыш болса, қылаң етіп тір-кесі пысыктауыш болып тұр т. б.
    

Дербес мағыналары бар негізгі етістіктермен тіркес-№нде, еліктеу сөздер қимыл мен іс-әрекеттің сын-сипатын Йлдіреді де, әрқашан пысықтауыш мүше болады. Мыса-®ьі: Абай кілт бұрылып, жалт қарады (М. Әуезов); ^тшы жігіт мырс-мырс күледі (С. Көбеев); Ардақ томп-

г°ш . желеді, екі ұрты бүлк-бүлк қозғалады (Ғ. Мұста-РИн).

0. 
   Еліктеу сөздер субстантивтеніп, есім формаларында ^Ұмсалуы мүмкін. Мысалы: Осы сөзден соң Жігітек екі '^чйылықтан, былқ-сылңтан арылып, сөзді бір арнаға
   

356 357

туйген-ді (М. Әуезов); Жер бетінде болатын шақыр-шү-қыр, жарң-жұрңтың бәрі де сарайларға қамалып, ңазір бір улкен думпудің тұтасқан гуілін ғана естисің (Ғ. Мүсірепов). Осы сөйлемдердегі субстантивтеніп, шы-ғыс септік формасында жұмсалған былқ-сылқтан дегеп сліктеу сөз толықтауыш болады да, ілік септік фбрма-сында тұрған шақыр-шұқыр (жалғауы жасырынып тұр), жарқ-журқтың деген еліктеу сөздер анықтауыш болып қызмет атқарып түр.

Хі т a р а у

КӨМЕКШІ СӨЗДЕР

0. 
   106. КӨМЕКШІ СӨЗДЕРДІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
   

Көмекші сөздер деп нақтылы лексикалық мағынала-ры я әр түрлі дәрежеде солғындап, я бүтіндей жоғалып, сөйлегенде (сөйлемде) жеке-дара тұлға есебінде колда-нылмай, тек толық мағыналы (атаушы) сөздермен тір-кесіп қана жұмсалып, оларға жәрдемші болып қызмеі атқаратын сөздерді айтамыз.

Көмекші сездерге тарихи (динамикалық) даму түр-

гысьшан да талдау жасауға болады. 4 Тарихи шығу теркіні жағынан қарағанда, кемекші сездердің бәрі де атаушы сөздерден, демек, әуелдегі дер-бес мағыналы есімдерден, етістік формаларынан шык-қан. Бұл процесс тілдің бүкіл даму тарихында кейбір есім. етістік формаларының бастапқы лексикалық ма-ғыкалары бірте-бірте әр түрлі дәрежеде солғындап неме-се жоғалып, әр алуан грамматикалық мағыналарға ие болуы негізінде болып отырған. Бұл процесті көмекші сөздердін. ішкі мағыналық жағынан дамуын ғана емес, көпшілігінің сыртқы формалары жағынан да дамып, тиіс-

ті өзгерістерге ұшырауынан байкауға болады.

Ал, қазіргі кезде өз алдына категория болып қалып-таскан көмекші сөздердіц сыр-сипаттарын анықтағанда, әдетте, олардың ішкі лексика-семантикалық мағыналарЫ және сыртқы тұлға-түрпаттары мен грамматикалық кыз-меттері сөз етіледі.

Сөйлемде өз алдына жұмсалмай, өзге сөздермен тіР' кесіп қана қолданылатындықтан, көмекші сөздер теК атаушы (толық мағыналы) сөздермен салыстыру арка-,
сында ғана жеке-дара сөз есебінде беліне алады. Мыса-ды: Бақанас өзені мен Ж әнібек өэенінің екі арасьі тай шаптырымдай-ақ жер (М. Әуезов); Жеті іріңдей ат түгіл, жеті тулақ та ала алмай улып қайттық (бұ да) де-ген екі сөйлемнің алғашқысын алсақ, ондағы мен, -аң, тугіл, та сөздері лексикалық мағыналары жағынан да, грамматикалық қызметтері жағынан да атаушы сөздер-ден, әрине, өзгеше. ! Ал ол өзгешелік — бұл сөздердің дексикалық та, грамматикалық та сипаттары жеке-дара тұрғанда айкындалмай, тек атаушы сездермен тіркес-кенде ғана, солардын аркасында ғана анықталады. Мы-салы, жоғарыдағы мен, та тәрізді сөздер жеке-дара тұр-ғанда дербес лекснкалық үғымдарды білдіре алмайды, тек әр алуан қатыстық мағыналарды ғана білдіреді және оларда синтаксистік жағынан да дербестік бол-иайды.

Өзді-ездеріне тән лексикалық және грамматикалық мағыналары олқы болғандарымен, бұл сөздердің атқа-ратын қызметтерін басқа категориялардың бірде-біреуі, мысалы, атаушы сездер де, өзге грамматикалық форма-лар да (қосымшалар да) атқара алмайды.

Бүл сездердің көмекшілік қызметтері, тарихына қа-рағанда, әрине, олардын әрдайым атаушы сөздермен тір-ьесуге бейімделуі нәтижесінде пайда болған. Соның ар-қасында көмекші сездер, бір жағынан, лексикалық ма-ғыналары солғындап, екінші жағынан, грамматикалық қызметі ауысып, өз алдына категория болып қалыптас-қан. Осындай категориялық ерекшеліктеріне қарай, де-мек, үнемі жәрдемші сездер есебінде қолданылуларына Карай, олар көмекші сөздер деп аталады. 4
Көмекші сөздердің кейбіреулерінде, грамматикалық иағынадан гері лексикалык мағына басым болса, кейбі-реулерінде, керісінше лексикалық мағынаға қарағанда, грамматнкалық мағына басым болады. Осы қағидаға сәйкес, лексикалық мағынасы басым көмекші сездер, адетте, атаушы сөздерге бір табан жақын тұрады да, грамматикалық мағынасы басым көмекші сөздер семан-ійка жағынан олардан (атаушы сөздерден) аулакта-^ып, таза грамматикалық кызмет атқаратын формаларға ІҚосымшаларға) бір табан жақын түрады. Бүған, ^ысалы, көмекші сөздердін кейбіреулері әрі атаушы сөз Ретіндс, әрі көмекші сөз ретінде қызмет ететіні (жан,
кет, бер, қой, әрі, бері, соң т. б.), кейбіреулері тек 'ана көмекші сездер ретінде жүмсалатыны (дейін, үшін,

358

359

сайын, ғана т. б.) да айғақ бола алады. Осындай ерек-шеліктеріне карай, алғашқылары өздері тіркесетін атау-шы сөздерге қосымша лексика-грамматикалық мағына (рен.) үстеп, аналитикалық тәсіл арқылы күралған бір-тұтас лекснка-грамматикалық күрделі тұлғаның кұра-мындағы кемекші компонент есебінде жұмсалса, соңғы-лары көбінесе таза грамматикалық мағына ғана жамал-ған күрделі аналитикалық форманың құрамындағы көмекші компонент есебінде қызмет етеді.Ю сы белгіле-рімен байланысты, кемекші сөздер, ен. алдыМ^н, атаушы кемекшілер (көмекші сөздер) және шылаулы кемекші-лер (шылау сөздер) деген екі топқа бөлінеді.

23. 
    оғарыда айтылғандай, грамматикалық мағынадан гөрі лексикалык мағынасы басым болғандықтан, атаушы көмекшілер ©здері тіркесетін атаушы сөздерге қосымша лекснка-грамматикалык мағына үстейді. Мысалы: уйіші, тау асты, жұмыс басы, оқып бер, жазып ал, оқып шық деген күрделі формалардың әркайсысының соңғы ком-поненттері алғашқы компоненттеріне косымша лексика-грамматикалық мағына жамап тұр. Сол себептен осы күр-делі формалардын қай-кайсысына болса да тиісті кате-горияларға тән грамматикалық формаларды жалғастыра беруге болады. Мысалы: үй іиііне, уй ішінің әңгімесі, тау астында, жумыс басынан деген тәрізді формалар, ды қажетіне қарай қолдана беретініміз сияқты, оқып бердім, жазып алған екен, оқып шыңса деген форма-ларды да қолдана береміз.
    

Бұл күрделі (аналитикалық) формалардың құрам-дарындағы көмекші сөздер де, әрине, біркелкі емес. Өйт-кені олардын. алғашқы үшеуінің құрамындағы іші, асты, басы сездері лексикалық мағыналары тек солғындағағ көмекші есімдер болады да, олар семантикасы жағынағ да, түрлену үлгісі жағынан да, қызметі жағынан да заі есімдерге әрі ұқсас, әрі жакын болумен қатар, үнем сол есімдермен тіркесіп жұмсалады Ал, бер, ал, шыһ сөздері, лексикалық мағыналары солғындаған көмекш етістіктер болғандықтан, семантикасы жағынан да, түр лену үлгісі жағынан да, қызметі жағынан да негізгі етіс-тіктерге әрі ұксас, әрі жақын болумен бірге, үнемі соі етістіктермен тіркесіп қолданылады.

/О сы ған орай, көмекші сөздердің бүл тобы іштей кө-

0. 
   екші есімдер жэне кемекші етістіктеі
   

деген екі салаға белінеді.

Грамматикалық сипаттары мен формалары жақта

рынан өздерінің шыққан теркіндерінен біржола кол үзіп кетпегендіктен, көмекші есімдерді зат есімдермен бай-даныстыра қарау теорлялық жэне практнкалык жақта-рынан қандай қолайлы болса, көмекші етістіктерді не-гізгі етістіктермен байланыстыра қарау да сондай орай-лы Сол себептен де, бұл жағдайларды еске ала отырып, оларды зат есім мен етістікке арналатын тиісті гарауларда талдау мақұл деп саналады. Бірак бұған карап көмекші есімдер мен кемекші етістіктерді көмек-щі сөздер емес екен деп есептеуге болмайды. Өйткені ке-мекші есімдер мен көмекші етістіктердің семантнкалық жағынан да, синтаксистік жағынан да олқы көрініп, өз алдарына дербес сөздер есебінде колданылмау ерекше-лігі — тек оларға ғана емес, жалпы көмекші сез атау-лыныц бәріне де тән касиет. Лл, көмекші есімдер мен кемекші етістіктерде бұл екі қасиеттің екеуі де бар! Онын. бер жағында, кемекші сөздердің әрбір тобын алсак, олардың ©здерінде де семантикалық және синтак-систік дербестік біркелкі емес. Мысалы, ал, бер, кел тә-різді кемекші етістіктер мен бол, еді, де кемекші етістік-тері, кай жағынан болсын, өзара еш уақытта да бірдей де, біркелкі де бола алмайды.
Шылау свздер дегендеріміз — ішкі мазмұндары жа-ғынан да, сыртқы формалары жағынан да, сондай-ақ, ?*,ызметтері жағынан да ©здерінің бастапкы шыққан төр-кіндерінен біржола қол үзіп. әрі осы аталған негізгі үш белгі жөнінен де дербестіктерінен айрылып, өз алдына категория болып қалыптасқағі және жалпы көмекші сөз-дер тобына негізгі ұйытқы есебінде қызмет ететін сөз-дер. Ш ылау сөздер есімдерге де, етістіктерге де жақын-даспай, ез алдына оқшауланып, жеке топ болып отыра-іды. Сол себептен бұл топқа, шылау сөздерге, төменде Іарнайы талдау жасалады.

жүктеу/скачать 2,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: