§ 97. ШАҚТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТЫ

322 ³²³

тай қиындықтар бар. Дегенмен, етістіктің сөйлемде баяндауыш болып қызмет аткаратын формаларының ең негізгі касиеті шақ ұғымын білдіру болса, бұл форма-лар да тілдегі замандар бойы дамып қалыптаскан шақ категориясынын жүйесінен өздеріне т і і і с т і орындарың

алуға лайық.

Ал қазақ тілінің шак категориясынын жүкесі де, өз-ге тілдердегі сиякты, өткен шак, осы шақ және келер шак дея аталатын үш саладан күралады.

Өткен шақ
Өткен шақ деп сөйлеу кезінен бүрын болған я істе-ліп тынған амал-әрекетті білдіретін етістік формаларын айтамыз. Сөйлеу кезінен бүрыи болған я істеліп тынған амалдың кезін білдіретін етістік формаларына қазақ ті-лі аса бай. Бірақ ол формалардың түрлері де, мағына-лары да бірдей емес, біркелкі де емес, әр алуан. Мы-салы, мағына реңкі жағынан олардың біреулері сөйлеп отырған кезден әжептәуір бұрын я сонын дәл алдында ғана болған амалды білдірсе, біреулері едәуір бүрынғы, біреулері одан әріректегі, біреулері одан да арғы кез-дердегі, енді біреулері тіпті арғы замандардағы, атам замандардағы, ежелгі ескі я көне замандардағы істі білдіреді. Ол ғана емес, кейбір формалар еткен кезде істелмекші болғанымен, түрлі жағдайлардың себентері мен салдарларынан сол кезде жүзеге аспай калған амал-әрекеттерді де еткен амал ретінде білдіреді. Осы-ларға орай, қазақ тіліндегі өткен шдқтың көрсеткіштері де өте көп және ол көрсеткіштердін түрлері жалаң (снн-тетикалық) да, күрделі (аналитикалық) де болып ке-леді. Мысалы: біз бар-ды-қ; біз бар-ған-быз; біз бар-ып-пыз; біз бар-атын-быз; біз бар-уиіы еді-к; біз бар-ар еді-к; біз бар-мақ едік; біз бар-мақшы едік; біз барсақ еді-к; біз бар-сақ игі еді-к; біз бар-ған екен-біз; біз бар--ар ма екен-біз; бар-маң (шы) екен-біз; біз бар-ады екен-біз; біз бар-сақ керек еді; біз бар-а жатыр еді-к т. б.

Осы формалардың бәрі де грамматикалык көрсеткіШ' теріне карағанда, еткен шаққа жатқызылуға тиіс. Өйт-кені олардың бәрінің қүрамында да өткен шактый көрсеткіші -ды (-ді) және -ған, -ген элементтері катыса-ды; осы элементтер аналитикалық етістіктердің еді (е+ ді), екен (е + кен) деген тұрақты көмекші компоненТ' терінде де кездеседі.

Сөйтіп өткен шак категориясын жасайтын керсет-кіштер ж алаң да, күрделі де болады. Ж алаң көрсеткіш-терге: -ды (ді...), -ған (-ген...), -атын (-етін), -ып (-іп...) жүрнақтары жатады да, күрделі көрсеткіштерге; -ға-на еді; -атын еді; -ар еді; -маң еді; -ып еді; -ушы еді; -ған екен; -атын екен; -мақ екен; -ар екен; -й + ды екен; -са екен; -йын деген екел... сияқты аналнтнкалық фор-манттар және түр, жүр, отыр, жатыр етістіктеріне, есі.м-дерге толымсыз еді, екен көмекші етістіктері тіркескен күрделі формалар жатады.

Осыі формалардыд бәрі де өткек шакка тән жалпы грамматикалық (категориялық) мағыиаларды білдіреді. Бірақ сондай жллпы грамматпкалык мағыналары бола түра, олардың әр түрінә лайык анықтық, таныктыд. кү-діктілік, кажеттілік, міндеттілік, болжалдык және баска да солар сиякты модальдік ренктерді білдіретін ерекше-ліктері бар. Сонымен катар, олардың өткен ш ақка ка-тысты жалпы грамматпкалык мағыналарының өздері де, жоғарыда айтылғандай, бүрын жасалған амалдын әр қилы шама шаркын және баска сыр-сипаттарын білдіру жағынан бір дәрежеде емес, әр алуан болып келеді. Он-дай әр алуандык, әр келкілік өткен шақ формаларынын.

түрінің өзді-езіне тән түлға-түрпаттарыиа, яғни түл-ғалык. құрылымдарының өзафа бір-бірінеи сараланатын ерекшеліктеріне байланысты. Өйткені, қашан да бол-сын, сөздің қүрылымындағы ерекшелік мағынасына, ке-рісінше, мағынасындағы өзгешелік қүрылымына сай болып отыруы — тілдегі орнықты заң. Мысалы: бар-ды-қ, бар-ған-быз; бар-атын-быз; бар-ып-пыз деген төрт фор-маның тертеуі де өткен шақты білдіргенімен, төртеуінің сеыантикалық өзгешеліктері төрт түрлі, оған себеп сол езгешеліктерді білдіретін -ды, -ған, -атын, -ып көрсет-кіштері төрт түрлі. Атап айтқанда, бар-ды-қ дегеннен амалдың жуық арада істелгені анғарылса, бар-ған-быз Дегеннен сол амалдың бүрыиырақ кезде болғаны бай-Далады. Бар-ып-пыз деген форма бүрын жасалған, бі-Рақ үмытылған іс-әрекетті кейін еске түсіру, байыптап °йлап карау арқылы немесе сөйлеушінің өзі басьі-қа-сЫнда болмай, көзімен көрмей істелген амал-әрекетті ^ту, сүрау, оқу және басқа сол сияқты айғақтарға сү-£ену арқылы білдіретіндікті аңғартады. Ал, «бар-атын-шз» деген форма, контекстке қарай, бүрын дәйім я дүр-йц-дүркің анық істелген істі немесе әбден үйреншікке

324 325

айналған дағдылы машық бойьшша бұрын анық жүзеге асқан істі бағдарлатады.

Өткен шақ формаларын жасауда жұрнақтар әрі не-гіз, әрі ұйыткы болатыны рас болғанымен, күрделі фор-манттар, сан жағынан болсын, мағыналық реңктерді білдіру қабілеті жағынан болсын олардан әлденеше есе асып түседі. Мысалы, алған еді және алатын еді деген скі күрделі форманын мағкналы қ ренктері бірдей емес-тігі сняқты, алған екен жәке алмақ екен дегендердің де мәндері өзара бірдей емес. Демек, шаққа қатысты осындан аналитикалық формалар канша болса, олар-дың мағыналық ренктері де сонша. Аналнтикалык. фор-малардың бәрінде я топ-тобында болатын жалпы кате-гориялық мағыиа да, жеке түрлерінде болатын семан-тикалық айырмашылықтар да етістік негізіне тіркесетін аналнтикалық формантқа байланысты, оларға етістік негізі калыс тұрады. Мысалы, кел-етін еді; кел-?ен еді; кел-іп еді; кел-ер еді; кел-мек еді; кел-се еді; кел-уші еді деген формаларды және көр-етін екен; көр-ген екен; көр-мек екен; көр-се екен; көр-ер екен; көр-е+ ді екен деген формаларды алсақ, кел, көр негіздері өткен шак-

0. 
   ың жалпы категориялык мағыналарынан да, бір-бірі-мен ажырайтын семантикалық ерекшеліктерінен де қалыс тұр, оларға қатысы жоқ. Ал осы сөздердін алғашқыла^ рына дәнекер -еді компоненті, екінші топтағы сөздерге -екен компоненті өткен шақ формаға түсіріп, олар-ға категориялық мағына беріп тұр. Сөйтіп, аналитика-лық форманттардың бәріне ортак бұл (екінші) компо-ненттер (еді, екен) жалпы грамматикалық (категорня лык,) мағынаныц көрсеткіштері болса, аналитикалыі форманттардың бірінші топтағы компоненттері (-етін -ген, -in, -ер, -мек, -се, -уші) және екінші топтағы бірін ші компоненттері (-етін, -ген, -мек, -се, -ер, -е+ д і) өткеі шақ формаларын бір-бірінен семантикалык. жағынаі саралап ажырататын керсеткіштер болады. Бірак сей леу тілінде олардың әрқайсысының (-атын, -ген...) екіи ші (еді; екен) компонент бастарын қүрап, бір тұта< аналитикалық тұлға (единица) есебінде (-атын ед< -атын екен...) кызмет етеді. Олардын түлғалык кұрамый семантикалық ерекшеліктерін және жалпы грамматикЭ' лық кызметін көрнекті етіп керсетсе, төмендегідей кес^ шығады:
   

1

еді


екен

Сейтіп, еді я екен компоненті тіркескеннён кейін, күр-делі формалардың бір-біріне үқсамайтын (ажырайтын) семантикалық ерекшеліктері жойылмайды, сақталады, олар тек өткен шақ формасына түседі; бірақ еді және екен компоненттерінің айырмашылықтарына (е+ д і; е + *+кен) орай, өткен шақтыя біріншісі (мысалы, ал-ған еді; кел-ген еді...) мәніне сәйкес а н ы қ ө т к е н (айғақ-ты) ш а қ к а, екіншісі (мысалы, ал-ған екен; кел-геи екен...) -танық (айғақсыз) өткен шаққа жатады. Өйткені алған еді дегенде, анықтык (айғакты-лық, күдіксіздік) үғымы пайда бола калса, алған екен дегеннен таныктық (айғақсыздық, күдіктілік) түсінігі көкейге кона қалады. Осындай мағыналық ерекшелік-'терді жаксы бағдарлау үшін, мына мысалдардағы өткен Шақ реңктерін және оларды білдіретін формаларды са-лыстырып қараныздар: 1) Алдар Қөсе шайтанды алдап-

Ш; 2) Алдар Қөсе шайтанды алдаған екен; 3) Алдар Көсе шайтанды алдаған көрінеді; 4) Алдар Көсе іиай-ганды алдаса керек (алдаған болса керек); 5) Алдар Қөсе шайтанды алдаған білем; 6) Алдар Қөсе шайтан-дьі ылғи алдайды екен т. б. Ал казіргі адам (сөйлеуші): 'Алдсір Қөсе шайтанды алдады (...алдап еді; ..., алдай-TbJн еді; ...алдаушы еді. т. б.)» деп айта алмайды және айт5ты мүмкін емес, өйткені бұл формаларды тек осы ^айларды өз көзімен көрген, оның басы-қасында болған аДам ғана қолданса керек. Бірак, қазіргі адам (сөйлеу-

326 327

0. 
   і): «Алдар Көсе шайтанды алдаса ісерек; Алдар Көсе ишйтанды алдаған шығар; Сол арада Алдсір Қөсе болса, әрине, шайтанды алдар еді (алдаған болар еді); Алдар Қөсе шайтанды талай алдаған сияқты (секілді. тәрізді)» деп анта алады. Өйткені бұл сөйлемдердегі алдауға бай-ланысты әрекеттер өткен кезде жүзеге асырылмақшы болған ынта, тілек, мақсат, нысана, шарт, болжал... тә-різді амалдар; сөйлеуші бұларда сол өткендегі әрекет-терді еді, екен. иіығар, сияқты... дәнекерлері аркылы болғандай етіп көрсетеді, ал шындығында, олардың бол-ғандары да, болмағандары да неғайбыл, демек, өткен
   

0. 
   ақ анық та емес, танық та емес.
   
   23. 
       ақ формаларын сыртқы тұлға-түрлеріне карай да, ішкі мазмүн өзгешелігіне қарай да жіктеуге (таптасты-рұға) болады. Бірак, қашан да болсын, мазмұн түрге жетекші болатынын ескергеңде, шақтарды да мағынала-рына қарай жіктеу әрі олардың мазмұнын тану үшін, әрі баяндау жүйесі ықшаы болу үшіғі қолайлы да. ұтым-ды да болады. Сондықтан, жоғарыдағыдай семантика-лық сипаттарын ескере отырып, өткен шакты а н ы қ (айғақты) өткен шақ, танық (айғақсыз)
       

өткен шақ және неғайбыл (ауыспалы)

0. 
   т к е н ш а қ деген үш салаға бөлуге болады.
   
   23. 
       Анық (айғақты) өткен шақ деп сөйлеушінің бол-j ған я болмаған амал-әрекетті өзі басы-қасында болған-дай, өз кезімен көргендей, тыңдаушы (окушы) әбден қанық боларлықтай, сенерліктей етіп хабарлайтын фор-маларды айтамыз. Анык. өткен шак. формалары мына-дай көрсеткіштер арқылы жасалады:
       

0. 
   -ды (-ді, -ты, -ті) жұрнағы (алды ,келді, айтты,
   

кетті);

0. 
   -ған (-ген, -қан, -кен) жұрнағы (жайған, есейген,
   

көшкен);

0. 
   -атын (-етін, -йтын, -йтін) жұрнағы (жазатын, кү-зететін, ңарайтын, сөйлейтін);
   

0. 
   -ып еді (-іп еді, -п еді) форманты (көтеріп еді, ca­ non еді, ішіп еді);
   

5 ) -ған еді (-ген еді, -қан еді, -кен еді) ф о р м а н т Ы (қалаған еді, білген еді, шашқан еді, түскен еді, сүрін1,1 кеткен еді, ашылып ңалған еді;

23. 
    -ушы еді (-уші еді) форманты (барушы еді, келЦ
    

иіі еді);

7) тұр, жүр, жатыр, отыр етістіктері мен есімдерг

еді кемекші етістігі тіркеседі (жүр еді, отыр еді, жатыр еді, тур еді);

0. 
   Танық (айғақсыз) өткен шақ деп сөйлеушінің бол-ған я болмаған амал-әрекетті өзі басы-қасында болмай, ез көзімеп көрмен, тек баска айғаққа (біреудіц айтуы-на, хабарлауына) сүйеніп, немесе кейін өзі көріп, оқып, сұрап, естіп... білген мәліметке сүйеніп айтқанындай етіп көрсететін формаларды айтамыз. Танық өткен шақ көрсеткіштері мыналар:
   

23. 
    -ып (-іп , -п) жұрнағы (алыпты, көріпті сөйлепті);
    
24. 
    -ған екен (-ген екен, -қан екен, -кен екен) форманты (ашылған екен, кешіккен екен, сасқан екен);
    
25. 
    -а + ды екен (-е+ ді екен) форманты (ақылдасады
    

екен, кеңесіп жүреді екен; «

0. 
   Неғайбыл (ауыспалы) өткен шақ деп сөйлеушініц бұрын істелмекші болған, жүзеге асырылмақшы болған ниетті, мақсатты, шартты, болжалды, тілекті сөйлеп отырған кезге дейін орындалған-орындалмағанын белгі-сіз етіп көрсететін ф ор^зіарды айтамыз. Неғайбыл өт-кен шақ формалары төмендегі көрсеткіштер арқылы жасалады:
   

23. 
    -мақ еді (-мек еді, -бақ еді, -пақ еді, -пек еді) форманты (алмақ еді, бермек еді, жазбақ еді, төзбек еді, ашпақ еді, түспек еді).
    

Әр шақтың сыр-снпаттарын алды-алдына қарағанда, шаққа катысы бар етістік формаларының ж алаң түрле-рі де, күрделі түрлері де түгел қамтылып, олардың жалпы және жалқы сипаттары кадағалануға тиісті. Ш ақ категориясын жасауға катысатын формалардын ішінен әсіресе етістік негіздері, есімше, көсемше, арай, рай ка-

тегориялары жайында айтылған қағидалар есте болға-ны жөн.

Осы шақ
Өткен ш ақ пен осы шактың жігін ажырату үшін де сейлеу кезі, демек, сөйлеушінін тындаушыға сейлеп [^тырған сәті (мезеті) шек, өлшеу етіп алынады. Олай болса, осы шак формасы сейлесіп отырған (диалог) Уақыт бойығіда болатын я болып жататын амал-әрекетті сУР«ттейді. Ал сөйлеу үстінде істеліп жататын әрекет, әдетте, азды-ғөпті бұрын басталған процесс болғаны-

0. 
   ен’ кейбір сәттерде ол процесс әр түрлі кедергі-кідіріс-е>тоқырауға ұшырағанымен, біржола тоқтап қалмай.
   

³²⁸ 329

үздік-создык. жүріп жататын процесс болатындықтан, осы шақ ұғымы да мезгіл-мерзім жағынан үзіліңкілі, созылыңқылы, тынбаіі жүріп жататын амал-әрекетті білдіреді.

Қазақ тілінде осы шак категориясының арнаулы мор-фологиялық көрсеткіштері жоқ. Бірақ етістік жүйесін-де оның қилы-қилы мағыналарын білдіруге икемделіп, замандар бойы сол кызметтерді атқару нәтижесінде әбден ориығып, қалыптаскан грамматикалық амал-тә-сілдер бар.

0. 
   оғарыда айтылған жалпы грамматикалық (катего-рнялық) сипатынан туатын мағыналық ерекшеліктеріне және оларды білдіретін амал-тәсілдердің қызметтеріне карай, осы шак категориясы мынадай үш түрге бөліне-неді: Ж алпы осы шақ, нақ осы шақ және неғайбыл осы шақ.
   

0. 
   Жалпы осы шақ. Осы шақтың бұл түрі етістік не-гізіне кесемшенін. -а (-е, -й) жұрнағы жалғану арқылы жасалады. Өйткені бұл форма, контекстегі қызметіне карай, сөйлеп отырған кезде болатын амал-әрекетті де (байқайсың ба, күн қызып келеді) үнемі істелетін кәсі-би және басқа күнбе-күнгі әрекетті де (ол совхозда ту-рады, сонда агроном болып істейді), адамзатқа, ғалам-затка тән үйреншікті, дағдылы жалпы кимыл, қозға-j лыс, амал, әрекет, істі де (ит уреді, қус ұшады; сиыр мөңірейді; шөп өседі; жел еседі; бала күледі; әнші ән салады; муғалім бала оқытады, шэкірттер сабақ тың-
   

дайды) білдіре береді.

Бұл форма тек жалпы осы шақ мағыиасында ғана емес, жалпы іс-әрекетті тыңдаушыньщ көз алдында бұ-рын болғандай, казір болып жаткандай және келешекте шүбәсыз болатындай етіп суреттеп көрсету үшін жұмса-ла береді. Сол себептен бұл форма, әдетте, ауыспалы шақ формасы деп те аталады. Мысалы: «Бір күні Алдар Көсе Ш ығайбайдікіне келеді; Қөсені көреді де, Шығекең алдындағы асын етегінің астына жасыра қояды; Алдар: «бәлем, саған бір көрсетейін» дейді де, көріскен болып, Шығекеңді олай-булай жулқылайды, аунатады, зықы-сын шығарады. Сейтіп, Шығекең басымен әуре болады, асы далада қалады»... дегендердегі етістіктер үшінші жақта түрып, өткен шақ мәнін білдіріп түр. Сондай-аК, «Адам көзімен көреді, аяғымен жүреді; басымен ойлай-ды, ңолымен жумыс істейді» дегендерде, жоғарыда айт-қандай, осы шақ реңкінде жұмсалып түр. Осындай,

осы шак. мағынасын бұл форма ауызба-ауыз сөйлесетін (диалог) жағдайда I. II. III ж ак түрлерінде тұрып та атқара алады. Ал «Ол ертең ерте келеді, ксшкісін еке-уіміз театрға барсімыз» дегеннен әріше, келер шақ ма-ғынасы түсініледі.

0. 
   Нақ осы шақ. Осы шактыд бұл түрі көсемшенің еткен шақ (-ып, -іп, -п) және осы шақ (-а, -е, -й) түрін-дегі етістік формасына жатыр, жүр, түр, отыр деген жай-күй етістіктерінін біреуі тіркесу аркылы жасалады. Мы-салы: аитып отырмын; көріп турмыз; оқып жүр; келе ясатыр т. б.
   

23. 
    алпы осы шак пен нак. осы діақ лтағыналарының айырмашылыктарын мына мысалдан да анғаруға бола-ды: мен келемін дегеннен келу процесі тек жалпы атал-ғаны анғарылса, мен келіп турмын; мен келігі жүрмін; мен келіп жатырмын; мен келіп отырмын дегендерден келу әрекеті жалпы түрде емес, ситуация нақтыланып аталатыны көрінеді. Бірақ бүл 4 етістік тек нақ осы шақ мәнін ғана білдіріп қонмайды. Олар нак осы шақ ма-ғынасын тек тікелей (баска дәнекерлерсіз) жіктеліп түрғанда ғана білдіреді (мен журмін; сіз турсыз; біз отырмыз; сендер өсіп келе жатырсыңдар). Өйткені күй-жай етістіктері қатысатын тіркестердің бәрі бірдей нак
    

осы ш ақ қызметін аткара бермейді. Олар есімше, кө-S:eMme, рай, шак формаларында созылыңкы, шұбаланкы амал-әрекетті, процестерді білдіре отырып, сөйлемнің езге де мүшелері ретінде кызмет аткара береді. Мыса-лы: Асығып жүріп кітабымды ұмитып кетіппін; Біз ол кезде мектепте оқып жүрген шәкірттер едік; Біз оларға дәйім барып турдық. Демек, бұл төрт етістік амал-әре-кеттің белгілі бір қалыпта (түрған, отырған, жүрген, жатқан) үзак, үздік-создық, өзгеріссіз дәйім болатынын білдіретіндіктен, өткен шақта да, келер шакта да, рай түрлерінде^де, субстантивтеніп те жұмсала береді.

0. 
   Неғайбыл осы шақ. Осы шактың бұл түрі екі түрлі аналиіикалық формант аркылы жасалады. Оның бірін-шісі — көсемшенің келер шақ (-ғалы, -гелі...) формасын-Дағы етістікке (барғалы, келгелі) жатыр, жүр, тұр, отыр етістіктерінің бірі тіркеседі де, соңғы көмекшіге жіктік Жалғау тікелей жалғанып жасалады. (Мысалы: барғалы °тырмын; жүргелі отырмысың? аттанғалы жатырмыз; квргелі турмыз; оқуға түскелі жүрсіңдер ме?); екіншісі ■чын деп (-йін аеп) форманты жалғанған етістікке сол ‘төрт (жатыр, жүр, түр, огыр) етістіктін бірі тіркеседі
   

₃₃₀ 331

де, оған жіктік ж алғау тікелей косылу арқылы жасала-ды (мысалы: барайын деп отырмын; жүрейін деп түр.. мын: жөнелейін деп жатырсың ба? Институтқа түсейің деп жүрмін).

Бул форма келешекте істелмекші болған амал тура-пы ойды сөнлеп отырған кезде (осы шақта) жүзеге асы-рылатындай етіп көрсетеді. Бірақ бұл форма да, қажеті-не карай, есімше, көсемше, рай, шақ қосымшаларың қабылдап, осы шақтан баска да қызмет атқарады (кетіп қалайық деп отыр едік; жүріп кеткелі отырғанда, олар келе қалды; сәті түсейін деп тұрған іс екен; жумысты бітіріп тастайын деп отырып қалыппын т. б .).

0. 
   с к е р т у: Оқулықтарда «өсуде, дамуда...» форма-осы шақ көрсеткіші саналып жүр. Бүл формада ешкан-дай да Еербалдық мағына болмайтындықтан және оған етістікке тән қосымшалар қосылмайтындыктан, етістік-тін шақ формасы ретінде қаралмачға тиіс.
   

Қелер шақ
Келер шақ категориясына амал-әрекеттің алдапы уа-кытта я сөйлеп отырған кезден кейін жүзеге асатыны-аспайтыны я асырылатыны-асырылмайтыны туралы тү-сінік беретін етістік формалары жатады. Бірақ, түр-тү-рінің ерекшеліктеріне қарай, бұл формалардын, өзара мағыналық айырмашылыктары болады.
Келер шақ формалары мағыналары мен түлғалык түрлеріне карай, жалпы (анық) келер шақ, болжалды келер шақ және мақсатты (арнаулы) келер шақ деген уш топқа бөлшеді.

0. 
   Жалпы (анық) келер шақ амал-әрекеттің алдағы уакытта шүбәсыз. анық жүзеге асатынын білдіреді. Бүл шақ етістік негізіне көсемшеніц осы шақ формасынын жүрнағы (-а, -е, -й) қосылу аркылы жасалады. Мысальі: Біз үлкендердің тапсырмасын орындаймыз, үміттерін ақтаймыз, жазғы демалыста ауылдағы егін, күрылис жүмыстарына қатысамыз, ауыл еңбеккерлеріне жярдем
   

береміз.

0. 
   Болжалды келер шақ формасы алдағы уақытта іс телетін амал-әрекетті атайды, бірақ ол амалдың жүзе ге асу-аспауы күдікті, екі талай екені аңғарылады. А^ форманың өзі есімшенін келер шағының -ар (-ер, -V жүрнағы арқылы етістіктіц жалаң және күрделі негіз
   

дерінен жасала береді. Мысалы: Өзіңіз әуелі келерсіз, окай-жапсармен сонда танысармыз; Сізбен әлі де талай цездесетін де иіығармыз, әңгімелесетін де болармыз.

0. 
   Мақсатты (арнаулы) келер шақ формасы амал-әрекеттіц алдағы уакытты шүбәсыз, күдіксіз (қайткенде де) жүзеге асатынын және онда бір максат барын коса білдіреді. Бүл форма етістік негізіне есімшенің мақсатты келер шағының -мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек жүрна-ғы жалғану арқылы, кенде соңғы жүрнақтың үстіне -шы дәнекері косылу арқылы жасалады. Мысалы: Біз ертең жиналмақіиымыз да, онда сембілікке кім, қаіиан, қайда баратынын сөз етпекпіз; Бүгін кітапхансіға бармақпын, жолға қажет кітаптар алмақпыи.
   

IX т a р а у

ҮСТЕУ

жүктеу/скачать 2,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: