Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 0,66 Mb.
|
АХМЕДИ-ЫСҚАҚОВ-Қазіргі-қазақ-тілі
- Бұл бет үшін навигация:
- ЗАТ ЕСІМНІҢ ЛЕКСИКА-ГРАММАТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
- § 39. АДАМЗАТ ЕСІМДЕРІ МЕН ҒАЛАМЗАТ ЕСІМДЕРІ
- § 40. ЖАЛҚЫ ЕСІМДЕР
- § 41. КӨПТІК МӘНДІ ЕСІМДЕР
- § 12. ЭМОЦИЯЛЫ-ЭКСПРЕССИВТІК РЕҢДІ ЕСІМДЕР
- \ § 43. КӨМЕКШІ ЕСІМДЕР
- Сыртын
- Сырт- тан
- Тобықты іші
- Қүдық ба- сында
Зат есімдер тілдегі өзге сөздердің барлығына әрі уйткы, әрі езек болып қызмет атқаратындықтан, әдетте, сөйлемнің барлық мүшелері ретінде қолданыла береді. Дегенмен, зат есімдердің ең негізгі қызметі — бастауыш, толык.тауыш, анықтауыш болу) Зат есімдер сапаны, сын- ды, белгіні, санды, әр түрлі қатынасты білдіретін анықтауыштармен ғана емес, иелікті, тәуелдікті білді- ретін анықтауыштармен де талғамай үнемі тіркесе бе- реді- _ .... Өзара бір-бірімен байланысты осы үш түрлі белгіні, демек, семантнкалық, морфологнялық және синтакснстік белгілерді үштастыра қарағанда ғана, зат есім деп ата- латын негізгі сөз табының сыр-сипаты толық ашылады. Өйткені зат есімнің ең негізгі белгісі заттың субстантив- тік мағынасын білдіру болса, ондай заттық (субстантив- тік) ұғымды білдіру қабілеті баска сез таптарында да болады. Мысалы: Жаманды көре берсең, ой кірлейді, жақсы сөз кірді тазартады (Ғ. Мустафин); Қараның ашуы келгенше, сарының жаны шығады (мақал); Білім- діден аямай- сөздің майын (Абай); Әлін білмеген әлек (мақал); Шегірткеден қорыңқан егін екпес (мақал) де- Гген сөйлемдердегі сын есімдер мен есімшелер заттық ұғымдарды білдіріп тур Солай болса, зат есімді тек бір ғана семантикалық белгісіне карап қана анықтау қате- лікке ушьфатуы мүмкін. Жалпы алғанда, грамматиканың да, грамматикалық талдаудың да негізгі міндетінің бірі — белгілі бір кате- горняға жалпы сипаттама берумен қатар, олардьщ ішін- дегі өзінше ерекшеліктері бар топ-топтардың да сыр- сипаттарын ашу, оны баяндау болмақ. Солай болса, тө- менде ондай ерекшеліктер де сөз етіліп талданбакшы. ЗАТ ЕСІМНІҢ ЛЕКСИКА-ГРАММАТИКАЛЫҚ СИПАТЫ Зат есімдердің қай-қайсысы болсын заттык уғымды білдіретіндіктен, олар, негізінен алғанда, біркелкі. бол- ^ндарымен іштей нақтылық және абстрактілік, жалпы- және жалқылық, даралықжәне жіІнаКтшшк, >кеке- және топтық сияқты семантнкалық категорияларіьі 119 қамтиды. Мысалы, ағаш, су, шөп, сүт, темір, шу- 135 берек тәрізді сөздер, әдетте, көзбен көріп, қолмен ұстаг тануға боларлықтан нақтылы, деректі заттармен байла нысты ұғымдарды білдірсе, ақыл, сана, ой, ықпал, эсер жақсылық, адамгершілік, кіріс, зулымдық, пікір секілд сөздер ойлау, топшылау кабілеттері арқылы танылатыі абстракті (дерексіз) заттармен байланысты ұғымдарды білдіреді. Әрнне, дерексіз (абстракт) заттық үғымдар дың аттары деректі заттык ұғымдардан кейін шыққаи да және сол нақтылы уғымдардың негізінде туған. Өйт- кеиі, мысалы, кісілік, балалың деген дерексіз үғымдар да, олардын аттары да әуелгі кісі, бала деген деректі үғымдардан, атаулардан туған. Бірақ конкретті ұғым- нан абстракт ұғымнын тууы бірден-бір ғана жол болма- ған. Конкретті ұғымдардан абстракт ұғымдар туа бе- ретіні сияқты, адамның ойлау кабілеті дами келе, кері- сінше, абстракт ұғымдардан конкретті ұғымдар да туа беретін болған. Осыған сәйкес, конкретті зат есімдерден абстракті зат есімдер де, керісінше, абстракт зат есім- дерден конкретті зат есімдер де жасала береді. Осы се бептен қазіргі тілдегі абстракті ұғымдарды білдіреті) көп сөздердің мағыналары конкретті ұғымдармен түйі сіп те отырады. Сонымен қатар, тілде бастапкы ақича' нәрсенің атынан туғанымен, одан мүлдем қол үзіп, чіпт алыстап кеткен абстракті үғымдарды білдіретін сөзде( де көп. Сол сияқты, керісінше, бастапқы абстракт үғым дардан туғанымен, мағына жағынан тіпті конкреттенн кеткен сөздер де көп. Сөйтіп, сөз мағынасының конкрет тену я абстрактану (деректену я дерексіздену) дәреже сі әр килы және әр түрлі болады. Бүған оқу, оқуиіы оқушылық, журіс, куубылыс, қубылмалылық, білім, бі лімдік, уйым, уйымиіылдық, басқару, басқаруиіылың тә різді зат есімдер толық айғақ бола алады. Зат есімдердін ішінде даралау және жинақтау үғы мын білдіру қабілеті де жоқ емес. Мысалы: ңурт, к,У мырсқа, апа, қарындас, төсек, орын, иіөп, шалам тәрізд дара сөздер белгілі-белгілі заттардың аты болса, қурт қумырсқа, апа-қарындас, төсек-орын, шөп-иіалам сияк ты кос сөздер белгілі бір үғымдарды жийактап, олар- дың топ-тобының атын білдіреді. Қерісінше, мая-маЯ қора-қора, жал-жал, сала-сала, тау-тау, төбе-төбе, то- рам-тарам, тал-тал сияқты қос сөздер бөлу я дарала) үғымын білдіреді. 136 Зат есімдерді іштей, семантикасының өзара орайлас, астас болуларына қарай, әлденеше топқа бөлуге болады. Мысалы, семантикалық ерекшеліктеріне қарай, зат есім- дерді іштей мал атаулары, өсімдік атаулары, қүрт-кү- “мырсқа атаулары, қора-копсы және үй мүліктерінің атаулары, коғамдык түрмыстыц, саяси-әлеуметтік сала- сында қолданылатын атаулар деген сияқты неше алуан топқа жіктеуге әбден болады. Бірақ ондай тек семанти- калық кана ерекшеліктері бар, ез алдына грамматика- лык ерекшеліктері жок есімдер лексикология үшін аса манызды тексеру объектісі болғанымен, грамматика үшін, арнайы сөз етерліктей зерттеу объектісі бола ал- майды. Дегенмен, зат есімнің ішінде өздеріне тән семантика- лық және грамматикалық ерекшеліктері бар кейбір топ- тар да жок емес. Ондай, семантикалық және граммати- калық ерекшеліктері бар топтарға: адамзат (кімдік) жә- не ғаламзат (нелік) есімдерін жалкы есімдерді, көп- тік мәнді есімдерді, эмоциялы-экспресснвтік зат есім- дерді, көмекші есімдерді жатқызуға болады. § 39. АДАМЗАТ ЕСІМДЕРІ МЕН ҒАЛАМЗАТ ЕСІМДЕРІ Тіліміздегі зат есімдерді семантикалык және грамма- тикалық сипаты жағынан талдап қарасақ, олардың бір саласы адам атаулары, екінші саласы адамнан езге жан- жануарлар мен заттардыц атаулары болып келеді. Осы аталған екі топтың біріншісіне қатысты сездердің бәрі тек кім? деген грамматикалық сүрауға жауап берсе, екіншісіне қатысты сөздердің бәрі де тек не? деген грам- матикалық сүрауға жауап береді. Кім? деген грамматикалық сұрауға жауап беретін зат есімдерге жалпы адам атаулары жатады. Адам, атау- лаРы деп жалпы адамға тән атаулардыДкіа, бала, қыз, бепе, шал, кемпір, келіншек, ңалыңдық, еркек әйсл т. б.), туыс атауларын (зке, иіеше, әже, ата, аға, іні, апа, сің- лі, немере, иіөбере, нағашы, жиен, бөле, ңуда, қудағи, кҮйеу, ңудаша т. б.), іс-әрекет пен кәсіп-мамандық ие- І^ерінің. атауларын (әнші, атшы, арбашы, егінші, мал- Бұл терминдер бурын шартты турде персондық және напер- г^ндық есімдер делініп еді, енді олардың орнына адамзат есімдері ! «5Ве ғаламзат есімдері деген атаулар енгізілді. 137 іиы, еңбеккер, суреткер, артист, инженер, діщан, ғалым мұғалім, дәрігер, композитор, сатуиіы т. б.), әр алуац қызмет баптары мен лауазым атауларын (директор, лейтенант, ұлыі\, бастық, төре, ханым, мырза, жолдаі т. б.), кісі аттарын (Асан, Әсет, Иса, Алма, Рабиға., Жә- мила, Гүлсім т. б.) және басқа да осылар сияқты адам- ға тән атауларды айтамыз. Зат есімнің бұл тобына, жалпы алғанда, адам атау- лымен байланысты ұғымдардың аттары және кісі аттары енетіндіктен, оларды осы семантикалық ерекшеліктеріне қарай адамзат есімдері деп атауға болады. Ал, фор- мальдық жағынан олар кім? деген грамматикалық сұ рауға жауап береді. He? деген грамматикалық сұрау, әдетте, адамнан 63- re барлық жан-жануарлардын және күллі заттар мен нәрселердің атауларына қойылады. He? деген граммати- калық сұрауға жауап беретін зат есімдерге деректі я де- рексіз заттар мен заттық ұғымдардың атаулары (мыса- лы: құм, іиаң, тас, темір, топырақ, су, ойын, күлкі, сана, күйініиі, қуаныиі, ренііи, аспан, аңыл, әлем т. б.), өсімдік атаулары (мысалы: ағаш, иіеп, жусан, қарағай, тобыл- ғы, көде, өрік, жүзім, алма, жиде т. б.), ас пен ішімдік атаулары (мысалы: ет, сүт, май, ірімиіік, нан, иіұжщ, қымыз, айран, қаймақ т. б.), хайуанаттардың, аң мен құстың атаулары (мысалы: жылқы, сиыр, қой, еиікі, қү- лан, бөкен, киік, арқар, аю, жолбарыс, қаз, үйрек, бүр' кіт т. б.), балық аттары (мысалы; шортан, сазан, көк- серке т. б.), кұрт-кұмырсқа меи бақа-шаян аттары (мы- салы: кесіртке, иіыбын, сона, ара т. б.), мекен, қора-қоп- сы, құрал-жабдық атаулары (мысалы: үй, ңора, дала, терезе, астау, табақ, қасың, т. б.) тағы баска неше алуан нәрселер мен заттық ұғым атаулары жатады. Сөйтіп, зат есімдердщ бұл тобы адамнан өзге жан- жан\ арлардың, заттар мен нәрселердің, захтық ұғым- дардың атауларьін түгел қамтитындықтан, оларды се- мантикалық ерекшеліктеріне қарап, ғаламзат есімдері деп атауға болады, ал формальдық жагынан олар не? деген грамматикалық сұрауға жауап береді. Егерде әдет бойынша кім? деген сұрау койылатын кі- сі аты (ономастика) тиісті жағдайларға сәйкес, жер-су я мекен атауына (топонимнка) ауысса, соңғы атаУға кім? деген сұрэу қойылмайдьі, не? сұрауы қойылаДй- Мысалы, Жидебай — жаңа ғана оқу бітірген жас инУС?" 138 нер; Жидебайда білім де, жаһат та бар дегендердегі Жидебай сөзіне кім? деп, Жидебайда сөзіне кімде? деп сұрау қойсақ, Қунанбай аулы Жидебайға қонды; Кұнан- бай аулы Жидебайдан көшті дегендерде біріншісіне ' тек — қайда? деп қана, екіншісіне — қайдан? деп қана сұрау қоюға болады. Қерісінше, не? деген сұрауға жа- уап беретін жай ғана жалпы есім (мысалы, ырыс, мұ- рат т. б.) кісі аты ретінде қолданылатындай болса (мы- салы: Ырыс Дүйсекейқызы, Мұрат Қасымұлы т. б.), тек қана кім? деген сұрауға жауап беретін болады. Сөйтіп, бүлардан кім? я не? деген сұраудың қайсысына жауап беретініне қарай, зат есімдердің семантикалық және грамматикалық жағынан іштей екі үлкен топқа бөліне- тіндігі айқын аңғарылады. § 40. ЖАЛҚЫ ЕСІМДЕР Тілдегі әр алуан деректі және дерексіз заттар мен ұғымдарды білдіретін зат есімдер, әдетте, ж а л п ы е с і м д е р деп аталады. Мысалы: ағаш, ат, ас, арал, ар- ба, бас, бала, ақыл, сана, түсінік, ер, ес, ет, дала, су, отын, көмір, кеңсе сияқты зат есімдердің бәрі де жалпы есім болады. Ал заттар мен заттық ұғымдарды жал- пылама түрде атайтын осындай жалпы есімдермен қа- 1 тар, белгілі бір ғана затты арнай, даралай атайтын жал- қы зат есімдер де бар. Оларға кісі аттары (мысалы, Асңар, Арқалық, Ағыбай т. б.), үй хайуандарына бе- рілген арнаулы аттар (мысалы: Тайбуырыл, Теңбілкөк т. б.), өндіріс, мекеме, үйым аттары («Еңбек», «Қай- рат», «Турксиб» т. б.), газет, журнал, кітап аттары меі жеке шығармалардың аттары («Лениниііл жас», «Бота- гөз», «Серпер» т. б.), географиялық атаулар (мысалы Алатау, Каратау, Іле, Ертіс т. б.), қала, көше, алаң ат- тары (Алматы, Теміртау, Амангелді алаңы, Абай прос- пектісі т. б.) тағы басқа жалқы атаулар жатады. Жалқы есімдер' мағына жағынан белгілі бір үғымды білдірмейді, тек бір жеке-дара затты басқа заттардағ ажырату үшін қойылған белгі — ат ретінде ғана жұмса- лады. Жеке я дара заттарға берілген осындай зат есімдер- Ді жалқы есімдер дейміз. Сөйтіп, жалқы есімдер деп жалпы есімдерден ажы- *Рату үшін қойылатын арнаулы атауларды айтамыз. Жа- 3У дәстүрімізде жалқы есімдер бас әріппен басталып 139 жазылады да, жалпы есім бірыңғай кіші әріппен жазы- лады. Тілімізде жалпы есімнен жалқы есім, жалқы есімнен жалпы есім туа береді. Бірақ жалкы есімдердің жалпы есімдерге ауысуларынан гөрі жалпы есімдерден жалқы есімдердің жасалуы көбірек кездеседі. Мысалы: Алатау, Ақтөбе, Қарағанды, сияқты жер-су, мекен аттарын біл- діретін жалкы есімдер әуелгі жалпы есімдерден туған. Керісінше, ақтөбелік, қарағандылық, берсиевші, мичу- ришиі сияқты жалпы есімдер бастапкы жалқы есімдер- ден жасалған. Жалқы есімдердің жалпы есімдер категориясына, жалпы есімдердің жалқы есімдер категориясына осылай көшуі сөздердің қызметтерінің, соған сәйкес, олардың мағыналарының, кейде тіпті формаларының өзгеруіне байланысты болады. Сонымен бірге, кейбір сөздер жалпы есім ретінде де, жалқы есім ретінде де жұмсалады. Мысалы, күн, жер, ай деген сөздер астрономия ғылымында жалкы есім ре- тінде түсінілсе, күнделікті өмірде жай ғана жалпы есім ретінде жүмсалады. Ішіндегі әр қилы үсақ топтарды сөз етпегенде, жал- қы есімдер ең әуелі үлкен-үлкен екі салаға бөлінеді: оның біріншісі — кісі аттары (ономастика), екін- шісі — географиялық атаулар (топонимика)., Жалқы есімдердің осы екі саласының екеуіне де ортак жалпы сипаттарымен қатар, әр саласының өзді-өзіне ға- на тән ерекше сипаттары да бар. Сол себептен де жал- қы есімнің бұл екі саласын тіл ғылымының арнаулы екі түрлі тарауы (ономастика және топонимика) алды-ал- дына тексеру объектісі етеді. Кісі аттарына да, жер-су аттарына да, әдетте, көптік жалғау жалғанбайды. Егерде оған қосымша жалғана- тындай болса, ондай жалқы есімнің мәні я өзгереді, я оған үстеме семантикалық рең жамалады. Бірақ жер-су атауларынан да, сондай-ақ, жалқы есімдердің өзге топ- тарына да кісі аттарының ерекшеленетін кейбір грамма- тикалық айырмашылықтары бар. Мысалы, Ертіс жаға- сы. «Мәдениет және түрмыс» журналы дегендердегі жал- қы есімдер өздері анықтайтын сөздерге ілік формасы (жалғаудың түсу я түспеуі шарт емес) арқылы тіркес- се, кісі аттары өзі анықтайтын сөздерге ілік септік фор- масы аркылы да (Бейсеннің баласы, Асанның Үсені т. б.) атау түрде де тіркесе береді (мысалы: Қажымүқан 140 балуан, Тарғын батыр, Байжан үста т. б.). Сонымен қа- тар, белгілі бір адамның өз аты, әкесінің аты, фамилия- сы бірін-бірі анықтаумен қатар, бәрі қүралып бір күрделі есім де бола береді. Мысалы: Әміре Қа- шаубайұлы, Қудайберген Қуанұлы Жұбанов, Мүхтар Омарханүлы Әуезоз т. б. Жалқы есімдердің өзге топ- тарынан кісі аттарының ерекшеленетін тағы бір айыр- машылығы — адам аттарына тән рең категориясы. Kiel аттары калыптағыша атау күйінде қолданылумен қа- тар, сыйлау, күрметтеу, еркелету, кішірейту мәнін білдіру үшін, атау формасына арнаулы қосымша жал- ғанып та жұмсалады. Мысалы: Сәбден, Қали деген ат- тарды кұрметтегенде, сыйлағанда я үлкен тұтып ата- ғанда, Сдбе, Қалеке деп атауға болады да, Әли, Сәуле деген аттарды еркелете, кішірейте сөйлегенде, Әлкен, Сәулеіи деп атауға болады. Рас, кейбір жалпы есімдерді де осылай колдануға болады (мысалы: қулыніиақ іні- іиек, балақай, ботақан, көкеіиім т. б.). Бірак жалқы есімдер мен адам аттарындағы бүл категорияның се- мантикалары да, қолданылу өрістері де бірдей емес. § 41. КӨПТІК МӘНДІ ЕСІМДЕР Зат есімдердің көпшілігі тікелей атау формада тұ- рып, белгілі бір бірыңғай заттардың бәріне тән жалпы атау ретінде жүмсалумен катар, тиісті заттың бір дана- сының ғана атауы есебінде қолданылады. Мысалы, кісі, сөз, бала, қыстау, үй, көл т. б. Егер осы атаулар арқы- льі аталатын заттар біреу емес, әлденешеу я көп екенін білдіргіміз келсе, осы зат есімдерге көптік жалғауын жалғап айтамыз. Мысалы: кісілер, сөздер, балалар, көл- дер т. б. Сонымен қатар, атау формада тұрғанда, өзі арқылы аталатын заттың біреуін емес, жиынын топтап я камтып атайтын зат есімдер де бар. Мысалы, сүт, үн, жүн, ал- ма, ақыл, өмір, іиындың, алтын, жел, құйын деген сияқ- ты зат есімдерді алсақ, бүлардың әрқайсысы белгілі бір жеке-дара затты ғана атамайды, оны тобымен атайды. Осындай затты жеке-даралап атамай, оның жиынын тобымен атайтын зат есімдерді кептік мәнді есімдер деп атаймыз. Қептік мәнді есімдердің ерекшеліктері тек семанти- Каларында ғана, демек, затты жекелеп атамай, топтап атауларында ғана емес, грамматикалық сипаттарында 141 да бар. Мысалы, сол аталған ұн, алтын, жел, ақыл тә- різді көптік мэнді есімдсрді алсак, осылардын бәрі де практикалкк тілде көптік жалғауы жалғанбай жұмса- ладыу Сондықтан өздеріне тән осындай семантикалық ерекшеліктері мен грамматикалық өзгешеліктеріне ка- рай, зат есімдердін бұл тобы өз алдына категория де- лініп танылып, жоғарыдағыша, кептік мәнді есімдер деп аталып отыр. Е с к е р т у: Көптік ыәнді есімдер кейде кептік жал- ғаулы формаларда да колданылады. Бірақ бұл сөздер көптік формада көбінесе я басқа ауыспалы мағынада жұмсалады, я өздеріне қосымша мағыналық реңдер жа- мап алады. Көптік мәнді есімдерге мынадай зат есімдер жатады: Сұйық заттардың атаулары: айран, иіай, туздық т. б.; Газ тектес заттардыц аттары: азон, бу, түтін, ту- ман т. б.; Уақ, ұнтак заттардыц, ұйысқан майда заттар мен бытыранды, таранды, үгітінді заттардын. атаулары: ун, іиаң, тозаң, бетеге, жусан, жун, тубіг, іиаіи, кірпік, жи- де, алиіа т. б.; ' Дерексіз үғымдарды білдіретін заттардың атау- лары: айла, ақыл, day, қайгы, қасірет, суйенііи, шын- дық т. б.; Өздігінен табиғи бөлшектенбейтін кесек заттар- дың атаулары: алтын, қола, қурыіи, шойын т. б.; Жаратылыс кұбылыстарының атаулары: боран, жаңбыр, қар, жел, қуйын т. б. Бүлардан баска да өздері түпкі табиғаты жағынан кептік мәнді білдіретін зат есімдер бар. Мысалы, таби- пі жүгі болып келетін зат есімдер де (аяқ, көз, қүлақ, етік, байпақ, туфли, кебіс, бәтекке, шаңғы т. б.), сон- дай-ак, нәрсеиің я заттың белінбейтін табиғи бөлімі я белшегі ретінде түсінілетін субстантивтік үғымдардын атаулары да (көбінесе, көмекші есімдер, мысалы: асты, үсті, жаны т. б.) негізінде осы топқа жатады. § 12. ЭМОЦИЯЛЫ-ЭКСПРЕССИВТІК РЕҢДІ ЕСІМДЕР Зат есімдердіц ішінде затты я заттық үғымды әдет- т:тішо атаумен қатар, сол аталған заттың сын-сипат жағанан қандай екендігін қоса-қабат білдіре атайтын, 142 олардың кейбір өзіндік сипатын нактылай түсіп, әсер- леу не бейнелеу жолымен сезіми түрде колданылатын топтары бар. Мысалы: көл, тау, төбе, арба деген сияқ- ты жалпы есімдердің көлиіік, тауиіық, төбешік, арбаіиық деген түрлері бар да; атан, өгіз, кітап деген тәрізді зат есімдердің атаниіа, өгізиіе, кітапиіа деген де түрлері бар. Осы аталған екі топ сөздін. келсьшақ, таусымақ, твбесымақ, кітапсымақ деген түрлері де бар. Сол сияқты, адамға байланысты әке, шеше, апа тэ- різді туыс атауларын әкей, шеіией, апай деп те, иіеиіеке, апеке деп те, иіеиіетай, әкетай, апат&й деп те, шешежан, дкежан, апажан деп те қолдану — үйреншікті әдет. Сон- дай-ақ бала, бота, лақ сөздерін балақан, ботақан, ла- қан деп те балақай, ботақай, лақай деп те айту қандай үйреншікті болса, бепе, қалқа, сәуле секілді жалпы есімдер мен Нурлан, Қалия, Әлия, Әсия тәрізді жалқы есімдерді бәпеш, ңалқаіи, сәулеш, Нурьии, Қалыіи, Әл- кен, Әскен деп айту да — соншалықты дағдылы нәрсе. Сөйтіп, кейбір зат есімдердің әдеттегіше бейтарап (қалыс) түрде жалпы қолдануларымен бірге, үлкен тұ- тып қүрметтеу я сыйлау, кіші түтып еркелету, кем тү- тып қомсыну тәрізді эмоциялық әсер, экспрессивтік рзң бере колданылатын формалары болады. Бүл формалар мен жай түрде айтылған сөз форма- лардын. негізгі лексикалық мағыналары бір болғаны- мен, араларында езара ерекшеленетін семантикалық айырмашылық болады, ол формалардың араларындағы семантнкалық айырмашылықты мазмүн ерекшелігі деа түсінумен бірге, олардың сырткы формаларының ара- ларындағы айырмашылықты сол мазмүнның формасы деп есептеуге болады. Демек, жоғарыдағы мысалдарда үшырасатын -иіың (-шік), -ша, (-іие), -сымақ, ,-й, -еке (-ке), -тай, -жан, -қан, -қай, -ш (-ыіи, -ііи), -кен жүр- нақтары сол аталған мазмүнның тілдік формасы есе- бінде қызмет етеді. Осындай жұрнақтар арқылы жасалған зат есімдер туынды зат есімдер, туынды зат есімдер болғандарьь Мен, жаңа сөздер емес, олар өздері туған төркіндерінен тек сәл басқаша айтылған, яғни сәл ерекше сезімн рең беріле айтылған формалары есебінде жүмсалады. Ен- Деше, бүл формалар аркылы жасалғаи сездер зат есім- Нін. ішінде ерекше семантикалык тобының бірі ретінде сезіми реңкті сөздер ретінде қаралуға тиіс. Byji сиякты 143 сөздер тобы зат есімнің эмоциялык және экспресснвтік реңдерді білдіретін ішкі категориясы есебінде есептелуі керек. \ § 43. КӨМЕКШІ ЕСІМДЕР Зат есімдердің көпшілігі өздерінің лексикалык ма- ғыналарында жұмсалып, өздеріне тән түрлену жүнеле- рін және сөйлемде өз алдарына дербес мүше болу ка- сиеттерін сақтап отырады. Ал, кейбір зат есімдер өзде- ріне тән байырғы қызметтерінен жартылай айрылып, көбінесе көмекші сөздер, яғни көмекші есімдер есебінде жүмсалады. Көмекші есімдер деп лексикалық мағыналары бірде бүтіндей сақталып, бірде солғындап, өзге сөздермен тір- кесу ерекшеліктеріне карай, синтаксистік жағынан кей- де жеке-дара мүше есебінде, кейде күрделі мүшенің қүрамындағы дәнекер элемент есебінде қолданылып, морфологиялық жағынан зат есімдерше түрленіп оты- ратын жәрдемші сөздерді айтамыз. Көмекші есімдер сан жағынан соншалыкты көп емес, оларға алды, арты, асты, үсті, жаны, қасы, арасы, орта- сы, іші, сырты, басы, беті, шеті, түбі, төбесі, тұсы, мацы сняқты сөздер жатады. Бірақ сан жағынан аз болғаны- мен, бұл сөздердің қолданылу өрісі аса кең, атқаратын қызметтері өте зор. Ал бүл сөздердің қолданылу өрісі- нің кең болуы да, атқаратын қызметтерінің мол болуы да олардың тілімізде алатын орындарыныц ерекшелікте- рімен байланысты. Көмекші есімдер кәдімгі зат есімдерше қолданылады, ондайда көмекші есімдердің негізі зат есімдерден ешқан- дай айырмашылығы болмайды.^Демек, ондай жағдайда бұл сөздердің бойында зат есійдерге тән семантикалык дербестік те, морфологнялық жағынДн дәл сол зат есім- дердей түрлену қабілеті де толық сақталады. Мысалы: Сыртын көріп ішінен түңілме (мақал); Ол қаніиа артта қалса да, пікірі алда (Ғ. Мүстафин); Сырт- тан аяз, іштен жалын иіарпиды (С. Мүқанов); Менің іштегі суды сыртқа төгуімнен, сырттағы судың ішке құйылуы басымырақ боп кетті (С. Мұқанов). Бұл мы- салдардағы сыртқы, сырттағы, ііитегі деген жұрнақ ко- сылған формалар да, сыртқа, ішке деген барыс септікте- гі формалар да, алда, артта деген септіктегі формалар да, сыртын деген табыс септіктегі форма да, іштен, ііиі- 144 цен (әрі тәуелдеулі) сияқты шығыс септіктегі формалар да — өздерінің лексикалык дербестіктерін де, түрлену ерекшеліктерін де, сөйлемде жеке-дара мүше болып қыз- мет атқару қабілеттерін де өз бойларында толық сақ- тап түрған зат есімдер. Дәл осы зат есімдер көмекші есімдер есебінде, демек, семантикасы солғындаған дәнекер сөздер есебінде жүм- салғанда, лексикалық мағыналары солғындауымен бай- ланысты, синтаксистік дербестіктерінен айрылады да, тек морфологиялық жағынан түрлену қасиеттерін ғана өз бойларында сақтайды. Мысалы: Омар ұіиы-қиыры жоқ даудың ішіне кіріп кетіп, шатасты да жүрді (С. Торайғы- ров); Құнанбайдың мықты жері Тобықты іші болса, әл- сіз жері де осы Тобықты ішінде (М. Әуезов). Ой арты- нан ой туар, желге мінсең, жеткізбес (Абай); Қүдық ба- сында, кеіикі ауыл сыртында, от басында... Абай сездерін бүларға оқытып отырып тыңдайтын Дәркембай, көп кәрі-жас бар (М. Әуезов). Осы мысалдағы даудың ішіне, Тобықты іші, Тобықты ішінде, ой артынан, қудық басында, ауыл сыртында, от басында деген тіркестердің бәріне де ііи, арт сөздері лексикалық мағыналары толық сақталған зат есімдер есебінде емес, ақиқат мағынала- ры солғындаған көмекші есімдер ретінде қолданылған. Осыған сәйкес, бүл сөздердің бәрі де сол сөйлемдерде жеке-дара мүше емес, өздерінен бұрынғы негізгі сөздер- мен тіркесіп, күрделі мүшелердің кұрамына енетін кө- мекші компоненттер есебінде қызмет етіп тұр да, олар- дың әрқайсысы семантика жағынан сол негізгі сөздер- дің мағыналарына өзінше әр қилы қосымша мағыналар үстеп түр. Көмекші есімдердің негізгі (атаушы) сөздерге үстей- тіи қосымша мағыналары көбінесе көлемдік қатынас- тарды, әредік, мезгілдік қатынастарды білдіреді. Осын- дай семантикалық ерекшеліктеріне орай, көмекші есім- дер көбінесе келемдік және мезгілдік мағыналарды білдіретін барыс, жатыс, шығыс, көмектес септік фор- маларында қолданылады. Бүдан, әрине, көмекші есім- дер атау, ілік, табыс септік формаларында жүмсалмай- Ды екен деген қорытынды шықпасқа тиіс, өйткені олар ретіне карай, қажетті болған жағдайда, бүл граммати- калық септік жалғаулардың формаларында да қолда- ныла береді. Көмекші есімдердің түпкі шыққан төркіндері орын, Мекен жайларына байланысты, демек, белгілі бір зат- 145 тьщ, не нәрсенің, заттық құбылыстың, не уақиғаның ал- ды я арты, асты я үсті, іші я сырты, жаны я қасы, маңы я тұсы, арасы я ортасы, шеті я жағасы, беті я түбі, басы я үшы тәрізді ұғымдардың атаулары екендігі шүбәсыз. Қөмекші сөздердің мағыналары қаншалықты солғында- ғанымен де, шылау сөздердегідей я бүтіндей, я жарты- лай жоғалып кетпейді, керісінше, не жартылай, не бүтін- дей олардың(көмекші есімдердің) бойларында сақталып отырады. Мысалы, үшін, дейін септеуліктерін, ғой, ма (ме...) демеуліктерін алсақ, олардың мағыналары тиісті атаушы (негізгі) сөздерге тіркеспей, жеке-дара түрған- да, тіпті айқын аңғарылмайды. Сол әрен-әрец білінетін мағыкалык нышанның өзі де тым күңгірт, тым буалдыр сезілетін мезіреті ғана сияқты бірдеме. Ал, үсті, іші, сырты, арасы сияқты көмекші есімдерді алсақ, олар тиісті сөздерге тіркеспей-ақ, жеке-дара түрып та* белгі- лі бір көлемдік қатынастармен байланысты үғымдарды білдіре алады. Көмекші есімдерді шылау сөздермен морфологиялық сипаттары жағынан да бір катарға қоюға болмайды. Өйткені шылау сөздер — морфологиялык жағынан бел- гілі бір формаларда (кейбіреулері белгілі-белгіл? ва- рианттарда) қалыптасып орныққан көмекші сөздер бол- са, көмекші есімдер, керісінше, өздерінің төркіндеріне (зат есімдерге) тән формалардың бәрін де бойларына сактайды. Демек, көмекші есімдер өздерінің көмекшілік (дәнекерлік) кызметтерін қажетіне карай көптік, тәуел- дік, септік, жіктік жалғауларын және кейбір жүрнақтар- ды да қабылдай отырып атқара береді. Мысалы: Асқар мен Ержан сіалсіға іиықса, үйдің сыртына жалғыз ат жектірген, үстінде полициялық киімі бар, көзілдірікті, кылыіиты біреу түсіп жатыр екен (С. Мүқанов); Бай- мағамбеттің яңгімесі жаңа басталғанда, бұл екеуінің қастарына Кішкене Молда, Байтоқалар келді (М. Әуе- зов); Біз сияқты, сіз де оқу үстіндесіз (С. Шаймерде- нов) деген сөйлемдердегі сыртына (сырт-ы-на), үстінде (үст-і-нде), қастарына (қас-та-ры-на), үстіндесіз (үст-і- кде-сіз) формаларында көптік, тәуелділік, септік, жік- тік жалғауларының бәрі де бар. Көмекші есімдер, қай формада тұрсын мейлі, өздері- нен бүрынғы ілік септіктегі есімдермен тіркеседі де, со- лармен бірлесіп сөйлемнің күрделі мүшесінің құрамына енеді. Отан алдында, жиын алдында, үй алдынан, үй ал- дына деген сняқты тіркестер сөйлемнің бір ғана күрделі 146 мүшесінің қызметін атқарады және күрделі мекен пы- сыктауыш болады. Көмекші есімдердің синтаксистік кызметі мен морфо- логиялық формаларында айырмашылық болмайтындық- тан, оларды тек семантикалық жағынан ғана жіктеуге болады. Қемекші есімдер бір-бірімен синонимдес (мән- дес) және антонимдес (қарсы мәндес) болып келеді. Мысалы: үсті және басы, арты және сырты, басы және ңасы, жаны және жағы, беті және түсы, алды және беті, ортасы және ііиі, арасы және іиіі, іиеті және жағасы, басы және төбесі, түбі және аяғы сияқты көмекші есім- дер — өз ара мағыналас. Ал, алды және арты, асты жә- не үсті, іші және сырты, беті және түбі, беті және асты, ар жағы және бер жағы, шеті және ортасы сияқты көмекші есімдер — өз ара антонимдес. Қөмекші есім- дердің осы сипаттарын олардың қосарланып колданылу ерекшеліктерінен айқын көруге болады. Мысалы: Жан- жағынан айщай іиыққан соң, іріктелген жылқылар шаң- ды аспанға көтереді (С. Мүқанов); Лизаның үсті-басы тегіс су (С. Ерубаев); Сенің әкең өзі де басы-қасында (М. Әуезов). Ескерту: I. Қөмекші есім қайталанып та қолда- нылады, бірақ ондайда қайталану арқылы туған жаңа форма үстеу сөзге айналады да, дербес мүше болады. Мысалы: Зеңбірек снарядтары суға үсті-үстіне түсіп, аспанға шапіиыған судан күміс бағаналар орната бас- тады (Ғ. Мүсірепов). Көмекші есімдердің кейбір лексикаланып та, идиомаланып та кеткен тіркестері кездеседі. Мысалы: Мал кешкі өрістен қайтар шақта, ат үсті жүрістер олен- бейтін кезде аттанып кеткен (М. Әуезов). Көмекші есімдердің қатарына бір кездерде көлемдік я мекендік катынастарды білдірмейтін жөні, турасы, жайы, тақы, бабы, арқсісы тәрізді сөздер де жатқан. Бі- рақ бүл сөздер көмекші есімдердің қатарларынан бірте- бірте бөліиіп, қол үзіп, жөнінде, турасында, жайында, хақында, бабында, арқасында, жөнінен, турасынан, ха- қынан, бабынан деген формаларда көнеленіп қалыпта- сып, шылау сөздердің (септеуліктердің) қатарына ауыс- Қан. 147
ЗАТ ЕСІМНІҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТЫ Зат есімнің морфологиялык сипатын сөз еткенде, бі- ріншіден, зат есімдердің қүрылымы туралы, екіншіден, . зат есімдердің жасалу тәсілі туралы, үшіншіден, зат есімдердің түрлену (өзгерту) жүйесі туралы мәселелер талдануға тиісті. жүктеу/скачать 0,66 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|