§ 79. ТУЫНДЫ ЕТІСТІКТІҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ҚҮРЫЛЫМЫ

4. 
   Мекен я орын атауларынан да, (мекендр, орында, өрле, тұраңта, жоғарыла, төменде. ) өлшеу атаулары- нан да, (аршында, кезде, адымда, метрле, тоннала...) айналадағы дыбыс атауларыкан да, (мыңқылда, күңкіл- де, шыңьілда, иііңкілде...) козғалыс, көрініс бейнелерінің атауларынан да, (жарқьілда, бүрқылда, іркілде, бүраң- да, ирелеңде, кердеңде, майпаңда...) тел атауларынан да (ботала, қозда, лақта, қүлында, бүзаула, бала- панда) және олардан өзге де көптеген әлеуметтік, ко- ғамдык, саяси, мәдени, тұрмыс, салт, табиғат т. т. атау- лардан (тәрбиеле, еркеле, жазала, арашала, қаумала, үймеле...) бұл жұрнақ арқылы туынды етістіктер жасала береді.
   
5. 
   Зат атауларынан баска сын, белгі, бейне және олардап өзге атаулардан да бүл жұрнактын жәрдемімен көп етістіктер жасалады, мысалы, сын есімдерден (ақта, қарала, жсіңсыла, жаманда, жаңала, іріле, үсақта, қы- зылда), сан есімдер (онда, жүзде, екеуле, үшеуле), үс- теулерден (төменде, кейінде, ілгеріле), еліктеуіш сөз- дерден (жымыңда, күлімде, сүйрелеңде), одағайлардан (аһла, уһле, ойбайла, байбайла, құраула, аухаула) жа- салатын туынды етістіктер көп.
   
6. 
   -ла (-ле...) жұрнағы аркылы етістік негіздерінеғ де туынды етістіктер жасалады. («Етістік негізді етістік тер» деген такырыпты караныз).
   

2. 
   -лан (-лен, -дан, -ден, -тан, -тен) жұрнағы — әуелгі -ла және -н қосымшаларынан пайда болған құранды ко- сыыша. Осы себептен бұл жүрнак алды-алдына жүмса- лып, жеке-жеке косымша ретінде ішзмет етіп, саралана- тын бастапқы -ла жұрнағы (ой + ла, таза+ла) және өз- дік я ырықсыз етіс түлғасым жасайтын -н жұрнағы (ой+ла + н, таза+ла+н) тіркесімен түрлес те, аздЫ- көпті мағыналас та келеді. Бірак бул форма тек бө.і шектенбейтін түтас бір түлға кызметін аткаратында* жағдайда ғана өз алдьіна бір күрделі жүрнақ санала ды. Мысалы: ашу+лан, сір+лан, борыиі+тсін, ие+л^еІІ'
   

3. 
   -лас, (-лес,-дас,-дес,-тас,-тес) жұрнағы да әуелгі жалаң -ла (-ле...) және жалаң -с қосымшаларынан бірі- гіп қалыптасқан. Бұл күрделі формада жалаң -ла және жалаң -с косымшаларының тіркесімен (сөй-ле-с; сыбыр- ла+с) шығу төркіні бір болғандықтан, түрлес келеді. Сондықтан бұл формалардың тек бір тұлға есебінде қыз- мет етіп белшектенбейтіндері ғана құранды (күрделі) жұрнақ саналады. Мысалы: бір+лес, көмек+тес, бәс+ тес т. б.
   

4. 
   -лат (лет, -дат, -дет) жұрнағы да — бастапкы -ла
   

5. 
   -а (-е) журнағы — кене косымшаның бірі. Әуел баста есім сөзді етістікке айналдыратын өнімді қосывд- ша болғанымен, бірте-бірте самарқауланып, тек бүрынғы кезде жалғанған сөздерінің аясында ғана калып қой- ған. Мысалы: ат-а, ас-а, дем-е, жас-а, жи(ы)н-а, күй(і) с-е, от-а, ор(ы)н-а, ой(ы)н-а, өрт-е, тіл-е, ньщ-а, тіс- е, сын-а, мін-е, үст-е, салдыр-а, сылдыр-а, тең-е т. т. Осылардың ішінен ата, үсте, деме, тіле, нықа (нықта, нығызда), түзе (түзу, түзік) дегендердің гүпкі есім негіздерінің мағыналары бірте-бірте көмескіленіп, кейбі- реулерінікі тіпті үмытылып, байырғы етістіктердің си- патына көшіп бара жатқаны байкалады.
   
6. 
   -ай (-ей, й) жұрнағы да -а (-е) қосымшасы іспет- тес. Бүл жүрнақ арқылы жасалған ет-ей, күш-ей, мүң- ай, көр(і) к-ей, қүт-ай, от-ай, тар-ай, кең-ей, қара-й, ңарт-ай, мол-ай, көб-ей, зор-ай ... тәрізді етістіктермен қатар, оньщ көне екендігіне айғақ боларлық үл(ы)ғ-ай (үлғай), үлк-ей, (үлкей), ссір(ы)ғ-ай (сарғай), үз-ьін, үз-ақ, (үзар) сияқты байырғыланып кеткен етістіктер де бар.
   
7. 
   -қар (-ғар, -кер, -гер) қосымшасы да — аса көне, өнімсізге айналған жүрнақ. Бүған: бас-қар, ес-кер, сщ^j ғар, оң-ғар, су-ғар (су-ар), ат-ңар, тең-гер сияқты етіс- тіктер куә. Қазіргі тіліміздегі теңгер және тең-е (теңел, теңет, теңгеріл, теңгерт, теңес...) тәрізді жарыспа етістіктерді, сондай-ак, ct-ңыр, ңа-ңыр, жаз-ғыр, ыс-қыр, пыс-қыр, түш-кір, тү-кір, ке-кір... дегендердегі түбірлер- ді алсақ, бүл косымшаның көнелігін де, өнімсіздігін де айқыидай түседі.
   
8. 
   -ар (-ер, -р) жүрнағы да — көне, мардымсыз ко- сымша. Оған: жаңа-р, таза-р, ңысңа-р, ескі-р, өзге-р, жас-ар, жақс-ар, жалт-ар, бүлт-ар, ңалт-ар... снякты үй- реншікті сөздермен бірге, қосымшаның көнелігіне айғак боларлық: үз-ар (ұз-ын, үз-ақ), қыз-ар (қыз-ыл, қыз- ғылт), бақ-ыр (бақ-бақ етеді), иіақ-ыр (илақ-шақ етеді) секілді сөздер де бар.
   
9. 
   -ал (-ел, -ыл, -іл, -л) қосымшасы да«жоғ-ал, оң-оЛ су-ал, сүй-ыл, үя-л, тар-ыл, тір-іл, тең-ел» тәрізді сака- малы етістіктерде ғана үшырасатын көне косымша.
   
10. 
    -ық (-ік) жүрнағы — есімнен де, етістіктен Д^е^ туығіды етістік жасайтын көне жүрнақ. Мысалы: аиі-ыК
    

11. 
    -сы (-сі) және -ымсы (-імсі) жүрнақтары — көне болғанымен әлі де жні қолданылатын, өнімді формалар. Діысалы: батырсы, босаңсы, пысықсы, иіирақсы, көлгір- сі, қамқорсы, өгейсі, тоссіңсы, үлкенсі... тәрізді есім не- гізді етістіктермен катар, сол негіздердің тәуелденген түрлерінен: батырьшсы, үлкенімсі... сияқты етістіктер, сондай-ақ, -ған формалы есімшенің тәуелдеулі, тәуел- деусіз түрлерінен: білгенсі, білгенімсі, оқығансы, оқы- ғанымсы... секілді туынды етістіктер казіргі тілімізде аса жиі қолданылады. Осы жүрнақ (-сы, -сі) дауысты дыбысқа бітетін сөздерге жалғанғанда, -сын (-сін) фор- масына көшетін сияқты (мысалы: әке-сін, сіпа-сын, ата- сын, ана-сын т. т.), керісінше, сондай негіздерге тәуел- деніп косылғанда, тек -сы (-сі) формасы жүмсалатын тәрізді (әкемсі, апамсьі, атамсы т. т.). Сөйтіп, бүл жүр- нақ жалғанатын сөздерден бәлдену, дәсерлену, тыраш- тану сияқты немесе «әлденемедей бола қалу» тәрізді ренк білдіретін туынды етістіктер жасайды.
    
12. 
    -сын (-сін) журнағы — әуелгі -сы және -н форма- варынан күралған байырғы, өнімді қосымша. Бүл жур- иақ өзі жалғанған есімдерден, олардың нақтылы мазмү- нына карай, бәлсіну (бүлдану), мақтану (қоқилану) менменсіну (менсінбеу), өзін зор я жоғары түту немесе өзін аулақ үстау я сырт санау тәрізді қылықтарды көр- сетерліктей я сондай реңк білдірерліктей туынды гтістіктер жасайды. Мысалы: адамсың, адалсың, аңыл- дысың, баласың, батырсың, білгішсің, жатсың, жаман- сың, жақынсың, кәрісің, көпсің, қауіптісің, монтанысың, пысықсың, жазушысың, ғалымсың, ақынсың т. б.
    

13. 
    -сыра (-сіре) жүрнағы — әуелгі -сы және -ра фор- Маларынан күралған байырғы косымша. Бұл журнак езі жалғанған есімдерден солардың әрқайсысының маз- І^Ұны арқылы аталатын қадір-қасиетке зәрушілікті, мүқ-
    

14. 
    -ыра (-іре) жұрнағы көбінесе еліктеуіш сөздер- деп олардың мазмұны арқылы аталатын я берілетін не- гізгі сипаттары ұдайы білініп я көрініп тұратындаіі туынды етістіктер жасайды. Мысалы: барқыра, бұрқы- ра, жарқыра, дүркіре, зіркіре, күркіре, сарқьіра, шүр- қырсі, іиырқыра т т.
    
15. 
    -ырай (-ірей) жұрнағы — әуелгі -ыр және -ай (-ыр + ай) формаларынан кұралған көне косымша. Бұл жұрнак көбінесе сын есімдерге, бейнелеуіш сөздерге жалғанып, олардан сыртқы, ішкі бейне, кескін, келбет, мүсін тәрізді көріністер мен қүбылыстарды білдіретін туьшды етістік жасайды. Мысалы: кіші-рей, тік-ірей,
    

16. 
    Бұлардан езге кейбіреулері тек белгілі бір есім- дерден, кейбіреулері тек санаулы ғана есімдер мен етіс- тіктерден туынды етістік жасайтын әрі кене, әрі мар- дымсыз жұрнақтар бар. Оларға мыналар жатады: -ы, -і (бай-ы, жас-ы, жан-ы, желп-і, кең-і, келк-і, тарп-ы т. б.); -шы, -ші (аунақ-шы дөңдек-іиі, жан-іиы, мал-шы, қаң шы, көпір-ші, т. б.); -ан, -ен, -ын, -ін, -н (бас-ын, жир-ен, оя-н) (оя-т), үйре-н (үйре-т), жұба-н (жұбат); -ырқа, -ірке (есірке, мүс-ірке, тас-ырқа, тос-ырқа т. б.); -ырқан, -іркен (аз-ырқан, аіи-ырқсін, тұш-ырқан, іиам-ырқсін, шім-іркен т. б.); -ына, -іне (ес-іне, ңат-ына, пыс-ына т. б.); -қа, -ке, -ға, -ге (бүр-ке, иіс-ке, қоз-ға), -ди, -тьій, -ти (-қаз-ди, дүр-ди, сұс-ти, таш-ти, төс-ти т. б.) т. б.
    

1. 
   ...жәрдем ет, ән ecu... деғен күрделі етістіктер (есім мен көмекші етістік) тек семантика жағынан ғана емес, күрделі етістің грамматикалануыиа, демек, етістіктің барлық грамматнкалық (морфологпялық, синтаксистік) парадигмаларын жасауға жэне сол парадигмаларда кол- дануға таяныш болады (жәрием етеді, жәрдем етті, жәр- дем етсе игі еді, жәрдем еткісі келіп отыр, жәрдем етіп келеді, жәрдем еткен адам т. б.). Бүл үлгі бойынша жа- салатын күрделі етістіктің лексикалық мағынасына бі- рінші компонент (есім) негіз болса, екінші компонент (кемекші етістік) сол есім сезді етістікке айналдыратын дәнекер есебінде қызмет етеді (жәрдем ет — жәрдемдес; ән сал — әндет), бірақ кемекші етістік қызмет жағынан жүрнаққа ұксас болғанымен, формасы мен мағынасы жағынан ешуақытта да оиыглен (жұрнакпен) тең түсе алмайды. Сөйтіп, күрделі етістіктің бұл формасы (үлгісі) сырткы түрпаты (құрамы) жағынан да, ішкі мазмүны (семантикасы) жағынан да құранды болып келеді. Осы себептен бұл үлгі бойынша жасалатын етістіктер күрделі қүранды етістік деп аталады (ағалық ет; үлгі ңыл; қа- был ал; ғалым бол; айғай сал; дем ал; бас и, жанжал шығар; бет ңой; серуен сал; естен тан; бас қатыр; зар қақ; жаңсы көр; еңбек сіңір т. б.).
   
2. 
   ...алып кел, ала кел, барып кел, бара кел, алып бар, ала бар, алып кет, ала кет, келіп кет, келе кет, жи- нап ал, сұрап ал тәрізді жеке-жеке тіркестерді алсак, олардың әрбір компонентінде өзді-езінше дербес лекси- калык мағына бар және әрқайсысының осы мағыналары бір-бірінен кем емес, бір-бірімен парапар я тең түседі. Күрделі етістіктің бұл түріне тән әрбір тіркестің лекси- калық мағынасы қүрамындағы екі компоненттің мағы- наларынан құралады. Мысалы, алып кел, алып бар, ке- ліп кет деген күрделі (құрама) етістіктерді талдап қарасақ, дәлме-дәл болмағанымен, шамамен айқында- ғанда, біріншісі ал да кел, екіншісі — ал да бар, үшініШ- сі — кел де кет деген үғымдарды білдіреді. Бірак, солаИ бола тұрса да, барып кел, келіп кет етістіктерінің компо- ненттері, тарихи түрғыдан қарағанда, әуел-баста сөйлеМ- нің жеке-жеке мүшесі болғандарымен, кейінгі замандар'
   

3. 
   ...бетке шіркеу түсіре көрме; бойын аулаңқа сала береді; жүмған аузын ашпай қойды; місе тұтса игі еді; ^Үрек жалғап алдық; жігері ңұм бола жаздады... деген ^кҮрделі етістіктер — тұрақты тіркестер, яғни идиома- Іі^анған тіркестер. Бұлар (іштей) грамматикалық жа- ^рЫнан бөлшектенбейтіндей болып, лексика-семантика-
   

1