Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 0,66 Mb.
|
АХМЕДИ-ЫСҚАҚОВ-Қазіргі-қазақ-тілі
- Бұл бет үшін навигация:
- Бәрі өзінен-өзі
- § 73. БЕЛГІСІЗДІК ЕСІМДІКТЕРГ
- § 74. БОЛЫМСЫЗДЫК ЕСІМДІКТЕРІ
- § 75. ЖАЛПЫЛАУ ЕСІМДІКТЕРІ
- § 76. ЕТІСТІКТІҢ ЖАЛПЫ СИПАТЫ
- § 77. ТҮБІР ЕТІСТІҚТЕР
- § 78. ТУЫНДЫ ЕТІСТІКТЕР
- Туынды етістіктің семантикалық қүрылымы.
§ 72. ӨЗДІК ЕСІМДІК Қазақ тілінде өздік есімдікке жалғыз ғана өз сөзі жа- тады. Бұл есімдік көбінесе өзім, өзің, өзіңіз, өзі, өзіміз, өз- деріңіз деген сияқты оңаша және ортак тәуелдеулі түрде Қолданылады. Мысальі: Жас екенің рас, бірақ алғашңы 217
Өздік есімдіктің көнеленген кепбір жалаң және қосар- ланған түрі баска категорияға көшкен, мысалы, өзге, өз- геіие дегендер сын есім категорнясыяа ауысадьі. Мысалы: Абай мынадай өзгеше іиалға бірталай аңырып, ңсійран 218 қап түрып зорға аңғарды (М. Әуезов); Өзге денемнен айрылып, қүр өзім ғана ңалғсіндсій (Ғ. Мүсірепов). Мұн- дай сөздер, үнемі анықтауьіш болып кызмет атқарады да, формальдық жағынан шьірай жүрнақтарын да ка- бьілдайдьі (өзге адам — өзгелеу, езгерек; әзгеше адам — өзгеіиелеу, өзгешерек); сол сияқты өзді-өзі, өзімен-взі, ез-өзінен деген қосарланған түрлері, езімше, өзіңізіис, езіңше, өзініие, вздерініие, өздігінен сияқты көнеленген жалан (туындьі) түрлері үстеу категориясына көшкен. Мьісалы: Екі есікті бітесе, түніиығып өрт өзінен-өзі өше- ді (Ғ. Мұстафин); Бәрі өзінен-өзі туса, өзінен-өзі болса, жүрт тып-тыныш жатпас вді? (Ғ. Мүсірепов); Қалың ағаіи жапырағы, Сыбырласып өзді-взі (Абай); Бала өз- дігінен біліп, дәйім әдет қылып кету үіиін, алдын ала ар- наулы жаттығу жүмыстарын жүргізу керек (С. Көбеев). Өздік есімдіктің тәуелдеулі түрі сөйлемніц барлық мүшесі де бола алады. Бірақ бастауьіш есімшеден бол- са, өздік есімдіктен болған баяндауыш бастауышпен жақтаспайды, алдындағы жіктеу есімдігінен болғаи қо- салқьі анықтауышпен қиысады, мысальі: Бүл жүмысты істеген кісі мен өзіммін, (менмін) кісі сен өзіңсіц (сенсіц) кісі ол әзі (ол) т. б. Өздік есімдік зат есімнен бүрын айтылғанда, ілік жалғаулары түсіріліп қолданылып, үнемі аныктауыштық қызмет атқарадьі. Мысалы: өз (өзімнің) кітабым, өз (взіңнің) кітабың), өз (езіңіздің) кітабыңыз, өз (өзінің) кітабы т. б. § 73. БЕЛГІСІЗДІК ЕСІМДІКТЕРГ Белгісіздік есімдіктердің жасалуьіна бір, әр, элде де- ген үш сез ұйытқы болып қызмет атқарады, белгісіздік есімдіктер осы сөздердің кейбір басқа есімдіктермен бі- рігуі арқылы жасалады: Мысалы: Біреу, кейбіреу, кейбір, қайсыбір, әрбір, бірнеше, бірдеме (бірнеіие). Әркім, әрне, әрқсійсы, әрңалай. Әлдекім, әлдене, әлдгңайдсін, әлденешв, злдеқа- лай, әлдеқашсін (алдақашан). Белгісіздік есімдіктер деп мағыналары Жағынан заттар мен құбылыстарды нақтылы түрде біл- Дірмей. белгісіз мәнде айтылатын сөздерді айтамьіз. Мы- 219 сялы: Қыр жолаушысы сияқтанған біреу кіріп келді (М. Әүезов); Үй ііиіне орнаған берекесіздікті көргісі кел- мегендей, әлдене сылтаулармен әлдеқайда кетіп ңап, үй- ге жөнді жоламайды (С. Мұканов) дегенде, алғашқы сөйлемде кімнің келгені белгісіз болып тұрса, соңғы сөй- лемде сылтаулардьін, кандай екендігі және қайда бара- тыны белгісіз түрде ғана айтылып тұр. Белгісіздік есімдіктерінің бір, біреу, кей дегендері басқа сөз таптарынан лексикалық жолмен ауысқан; әр, әлде, пәлен, бірдеңе, бірнеіие, кейбір, әлдекім, әлдене, әлденеше, әлдеқаіиан (алдақаіиан.), әлдеқалай, әлдебір, әркім, әрне, әрқайсы, әрбір т. б.— құрылымы жағынан морфологиялық жолмен жасалған күрделі есімдіктер. Бүл есімдіктер заттык ұғымды білдіреді де, зат есімше өзгереді (мысалы: әркім, әрне, әрқайсы, әлдекім, әлде- не, біреу, кейбіреу, бірдеме) де, сөйлемде субстанция- лық (бастауьіш, толықтауьіш) қьізмет атқара алады. Ал кейбіреулері затты аныктайды (кейбір, қайбір, ңайсы- бір, әлденеіие, бірнеше), енді біреулері пысьіқтауыш мү- ше больіп (әлдеқалай, әлдеңашан, әлдеңайдан. т. б.) кызмет аткарады. § 74. БОЛЫМСЫЗДЫК ЕСІМДІКТЕРІ Больімсыздық есімдіктер негізінде еш деген сөзбен кейбір есімдіктердің бірігуі арқьілы жасалады. Мысалы: еш, ешкім, еіибір, ештеме, дәнеңе, ешқашан, сшқандай, ешқайсы. Болымсыздык сөйлемде болымсыздьіқ мағына білдіретін емес, жоқ деген сөздермен және етістіктің бо- лымсыз түрімен байланысты қолданылады (ешкім айт- ңан емес; ешкім айтқан жоқ; еіикім айтпады т. т.) Бұлардың ішінен заттық (субстанциялық) ұғым біл- діретіндері — ешкім, ештеме (ештеңе), еіиңайсы деген- дер. Еіибір, еіиңандай дегендер — аттрибутивік ұғымда- ғы сөздер. Болымсыз есімдіктер жіктік жалғауын қабылдамай- дьі, көптік жалғауы тәуелдік жалғауларымен қоса-қабат ештемелері, дәнеңелері деген сияқты түрде ғана жалға- нады. Сол сияқты, больімсыздық есімдіктерінің тәуелде- нуі мен септелу жүйелері де біркелкі больіп келмейді. Больімсыз есімдіктер бастауыш та, септелген түрле- рінде толыктауыш та болады; еіибір, ешқандай дегендер негізінде анықтауыш болып қьізмет аткарады. Мьісалы; Төзе алмай ешкім қарсы тілсіз жауға, Қырылды қо- 220 за тауып мал да, жан да (Т. Жароков); Ажал қаупінің оісалаңдағсін тілінен басңа ештеме көрінбейді (Мың бір түн); Сәден ешбір жүмысты ойламай, білмей істемейтін (Ғ. Мүсірепов). § 75. ЖАЛПЫЛАУ ЕСІМДІКТЕРІ Жалпылау есімдіктеріне бэрі, барлық, барша, бар (бар адам), күллі, бүкіл, түгел деген сөздер ғана жа- тады. Жалпылау есімдіктері деп мағына жагынан кем де- генде екі я онан көп заттар мен құбылыстарды жинаңтай атау үшін ңолданылатын сөздерді айтамыз. Мысальі, Ат шабыс, көкпар, серке, тарту, теңге алу, балуан күресті- ру — баршасы да осы күні болып жатыр. (М. Әуезов). Жалпылау есімдіктерінің ішінен бэрі деген атау фор- мада субстанциялық (заттық) ұғымды білдіреді де, бас- калары атау формада аттрибуттык. (аньіқтау) үғымдар- ды білдіреді. Бірақ аттрибуттық ұғым білдіретін басқа жалпылау есімдіктері тәуелденсе, субстантивтеніп зат- тық үғымды да білдіре береді. Жалпылау есімдіктерінің ішінен бар, бүкіл, күллі сөз- дері лексикальіқ жолмен өзге сөз таптарынан ауысқан, бәрі, барлық, баріиа сөздері морфологиялық тәсіл арқьі- лы бар есімдігінен жасалған. Бірақ бұл сөз де әуелдегі бар (жоқ деген сөздің антонимі) деген есімнен проно- миналдану негізінде пайда болған. Бар, барлың, барша есімдіктеріне тәуелдік жалғау- ларьі оңаша және ортақ түрінде де жалғана береді де, бүкіл, күллі, бүтін есімдіктеріне ешқашан да жалған- байдьі. Жіктік жалғаулары да жалпылау есімдіктерінің ешбіріне жалғанбайды. Жалпьілау есімдіктерінің ішінде тек субстантивтенген түрлері тәуелденіп барып қана сеп- теле аладьі. Жалпылау есімдіктері, негізінен алғанда, сөйлемде анықтауьіш болып қызмет атқарады. Бірак оның өзі де жалпылау есімдіктерінің бәріне бірдей қызмет емес. “йткені олар ретіне қарай, тольіқтауьіш мүше больіп та жұмсалады, бірақ еш уақытта да пысықтауьіш болып Қызмет атқармайды. Мысальі: Барлың көш, иесіз түл кетіп бара жатңан, анау қара- Лы ким, түл ат — бариіасы осы барлың қауымның қай- ғысын Абайға өзгеіие терең түсіндірді (М. Әуезов); )Ка- с&уыл үйңыдағы бәрі де үнсіз, Озбырға обал бар ма, 221 өлсе қүнсыз? (Н Лхметбеков); Церімбаланың ашықты- ғын, еркелігін бар охастар түтас үнатқан еді (М. Әуе- зов); Жылы менен суықтың бәрін көріп, Ксійрсін көңіл қайьіспай қайрат етті (Абай); Абылғазының айтңаны түгел орындалып болған-ды (М. Әуезов). VIII т a р а у ЕТІСТІК § 76. ЕТІСТІКТІҢ ЖАЛПЫ СИПАТЫ Етістік — тіліміздсгі сөз таптарының ішіндегі ең күр- делі және қарымы ец кеи грамматикалык. категория. Етістіктің күрделілігі мен қарымдылығы оның аса өрісті лексика-семантикалық сипатымеп, бай лексика-грамма- тикалык формаларымен, көсілінкі епнтаксистік қызме- тімен тығыз байланысты. Етістіктің лексика-семантикалық сипатының мейлін- ше өрісті болатын себебі — ол семантика тек субъектінің іс-әрекетін гана емес, табнғат ауқымында, қоғам ©мірін- де үшырасатын, адамның абстракты ойы мен саиасы ар- қасында туатын неше алуан амал, әрекет, іс, қимыл, қоз- галыс, жай, күй снякты процестерге қатысты ұғымдар- ды түгел қамтиды. Етістіктің осы бай семантикасы, оныц түр-түрі, қашан да болсын, мезгіл я шақ үғымымен үш- тас болады. Етістіктің лекснка-грамматикалық формаларының бай болатын себебі — ол формалар амал-әрекеттің болу мезгілін, жүзеге асу кезеңін және олардың ету сипатын, яғни бағыты, қаркыны, тынуы тәрізді жайларды бағ- дарлатады, демек, етістік формалары осы және олардан өзге әр түрлі кұбылыстардын көрсеткіштері есебінде кызмет етеді. Бұлардын үстіне, етістіктен етістік туды- ратын, есімнен етістік тудыратын синтетикалық, анали- тикальік. тәсілдердің жүйелерін, олардын нақтылы үлгі- нұскаларын қоссақ, етістік деп аталатын сөз табы форма жағынан орасан бай категория екені ашыла түседі. ІТТы- нында да, форма байлығы жағынан етістікке езге бірде- бір сөз табы, солардың ішінде формасы ең бай санала- тын зат есімнің езі бара-бар түсе алмайды. Етістіктің лексика-семаитикалық мағынасы мен фор- маларының банлығы оныц езіне тән әр алуан лексика- 222 семантикалык, лексика-грамматикалық және граммати- Калық категорняларынан тіпті айқын керінеді. Мысалы, етістіктің өзіне лайык сөз тудыру жүйесі, ол жүйенін. Heme қилы формаларымен қатар, езіне ғана тән сөз түр- лендіретін де формалары бар. Ал шақ, рай, етіс, амал- дьш жүзеге асу (өту) сипаты сиякты жүйе-жүйе кате- рориялар — етістіктің семантика жағынан ең бай фор- малары, сондай-ак, етістіктің езге семантикалық және морфологиялық формаларынан мазмүндары да, тұрпат- түрлері де ©згеше есімше, кесемше деп аталатын кате- гориялары бар. Бүлар, бір жағынан, етістікті басқа сез таптарынан ерекшелендіретін формалар болса, екінші- ден, солармен үштастыратын айрықша функцнялары бар категориялар. Бұл аталған формалармен жарыса емір сүріп, тіркестегі езге сөздердін мазмұнына өзінше үлес косып, қажетіне қарай, олардың формаларына да өзге- ріс енгізіп отыратын болымдылық және болымсыздық, сабақтылық және салттық категориялары да бар. Бұлар етістіктің нағыз грамматикалык сипаттарының белгілі көрсеткіштері делінш есептеледі. Етістіктің осындай әр қилы категорияларыныц мағы- налары да, синтаксистік қызметтері де, әдетте, сол етіс- тіктіц өзге формаларымен және ©зге сез таптарына тән сездермен қарым-катынасқа түскенде айқындала түседі. Өйткені әр форманын мағынасы да, қызметі де көбінесе сөйлемде, белгілі сөз тіркестерінің ауқымында анық ашылады. Мысалы, етістіктің кейбір формаларының тек кана баяндауыш болуы, кейбір формаларының сөйлем- нің барлық мүшелері есебінде қолданылуы сияқты грам- матикалык. кұбылыстар тек сөйлем ішінде, сөз тіркесі ауқымында ғана аиықталады. Сонымен бірге. етістіктін. семантикасы, формасы, қызметі ©зара, бір-бірімен ты- ғыз байланысты. Демек, етістіктің семантикасы сол сөз- ДІҢ кұрамы мен қүрылысына астасып жатса, керісінше, қызметі оның семантикасы ыен формасына үштасып отырады. Сол себептен етістік формаларынын сыр-си- паттарын бір-біріне байланыстырмай, алды-алдына тал- Дау, қашан да болсын, ағат болмақшы. Е ЕТІСТІКТІҢ ЛЕКСИКА-СЕМАНТИКАЛЫҚ СИПАТЫ Етістіктің лексикалық құрамында канша сөз болса, солардың әрқайсысыиың өзіне тән лекснкалык мағынасы 223 болады. Солай бола тұра лексикалық мағыналары қан- шалықты басқа-басқа болғандарымен, сол етістіктердің бәрі де, ең алдымен, өздерінің мазмұнындағы барлығына да ортақ сипат есебінде танылатын семантикалық ерек- шеліктеріне қарай бір сөз тобына телінеді. Дегенмен де, лексика-грамматикалық белгілері бірыңғай жеке сөз та- бы саналатын естіктердің өздерін іштей бір-біріне мағы- на жағынан жакындыктарына, өзара функция жағынан орайластықтарына қарай топ-топқа бөлуге болады. Мы- салы, оларды осы тұрғыдан алып, іштей: амал-әрекет етістіктері (босат, көтер, күрес, ки, сыз, өлше т. б.), қи- мыл-қозғалыс етістіктері (ауна, аудар, домала, жыт, қаш, секір т. б.), қалып-сапа етістіктері (жат, жантай, тұр, тос, күт, ұлғай т. б.), ойлау-сөйлеу етістіктері (айт, сөйле, де, ескер, жатта т. б.),өсу-өну етістіктері (балала, жапырақта, гүлде, өс, вн т. б.), бағыт-бағдар етістіктері (бар, кел, кет, ңайт, әпер, әкет т. б.), көңіл күйі етістікте- рі (жыла, қайғыр, өкін, күл, ңуан т. б.), бейнелеу-еліктеу етістіктері (жарқыра, күркіре, дүркіре, тарсылда, сыр- тылда, сырқыра т. б.), дыбыс-сес етістіктері, көру-есту етістіктері; мінез-құлық етістіктері деген сияқты әлдене- ше топка бөліп, саралауға болады. Сондай-ақ, сыртқы түр-тұрпат ұқсастыктарына немесе мағына-мазмұны жа- қын, алшақ, қашықтықтарына қарай оларды омоним етістіктер, синоним етістіктер, антоним етістіктер деген тәрізді топтарға да жіктеуге болады. Етістіктерді мағынасына қарай топтастыру мәселесі де, басқа сөз таптары сияқты, белгілі бір мақсатқа я нысанаға орайлас құрылуы кажет. Өйткені жоғарыдағы топтаулар лексикология, лексикография, семасиология, стилистика, тіл тарихы ғылымдары үшін қонымды бол- ғандарымен, грамматиканың талап-талғамы үшін, әри- не, сондайлықты ұтымды бола қоймайды. Ендеше, етіс- тіктің грамматикалық формалары мен қызметтерін дұрыс айқындау үшін, оларды түбір формалардың, туынды синтетикалық және аналитикалық формалардың семан- тикалык күрылымдарына орай жіктеп, сырын ашу — олардын, формалары мен мазмұндарының аракатынас- тарын анықтауға тиімді де, қонымды да болмақ. Себе- бі — грамматикалық семантика, қашан да болсын, сөздіи кұрылысы мен құрамына байланысты болады. Сон- дықтан жұрнақ аркылы жасалатын туынды етістіктер мен кемі екі сөзден құралатын күрделі етістіктердің се- 224 маитикалық қүрылымы жайыида—оларға арналған тпіеті такырыптарда сөз болмақшы да, төменде тек тү- бір етістіктердің семантикалық жүйесі жөнінде қысқа- ша түсіиік берілмекші. Өйткені, әдетте, есімдерге және баска сөз топтарына қатысты (байырғы я кірме болуы шарт емес) сездерден жұрнақ арқылы туған жалаң етіс- тіктер де, кемі екі сезден кұралып жасалған күрделі етістіктер де барлығы тіліміздегі ежелгі түбір етістік- гердін семантикалық жүйесіне, морфологиялык форма- :ьіна және синтаксистік функииясына орай күралып, со- лардың негізгі заңдарына лайық қалыптасып отырған. Онан қала берді, байырғы түбірлер,. кашан да болсын, эзге туынды етістіктерге, әсіресе мағыналық кұрылымы мен грамматикалык функциясы жағынан әрі ұйыткы, әрі өрнек есебінде қызмет еткен. Ал сол байырғы түбір гтістіктерді грамматикалык семантикасыка, соған сәйкес қалыптасқан негізгі функциясына қарай темендегідей уш салаға белуге болады: Бірінші сала. Бұларға ездеріне тән негізгі лексика- лық мағыналарын дәйім толық сактап отыратын, соған оран, дербес, грамматикалык кызметтерін түгелімен ат- қарып отыратын түбір етістіктер жатады. Бұл етістіктер өздеріғіің негізгі мағыналарын ұдайы сақтап отырады да, үнемі жетекшілік кызметінде жұмсалады. Түбір етіс- тіктердің негізгі көпшілігі осы топқа жатады. Мысалы: аз, айт, ас, аш, бақ, ем, ек, ер, ес, жар, жаз, жақ, жел, жең, жорт, и, илан, кеш, кір, күл, көн, қада, қала, қама, қыс т. т. Екінші сала. Бұл топка ездеріне тән негізгі лексика- лық мағыналарын толык сақтап, сейлемде дербес мүше болумен қатар, басқа бір жетекші (негізгі) етістікпен гіркескенде, лексикалык мағымаларын не жартылай, не бүтіндей жоғалтып, оған (жетекші етістікке) қосымша грамматикалық мағына ғана үстеп, жәрдемші ретінде Де кызмет атқаратын түбір етістіктер жатады. Бүл етіс- тіктер, сейтіп, әрі негізгі, әрі жәрдемші (әрі жетекші, әрі көмекші) етістіктер есебінде жұмсалады. Мұндай бірде жетекші, бірде кемекші болатын етістіктердің са- чьі тілімізде отыз шамалы. Оларға, мысалы, мына етіс- т‘Ктер жатады: ал, бар, баста, бақ, бер, бол, бір, біл, де, ет‘ жсіт, жүр, жібер, кел, кет, көр, қал, қара, қой, қыл, отыр, сал, таста, түр, тұс, іиық т. б. Үшінші сала. Бүл топқа енетін етістік саны аз. Олар- Ға өздеріне тән әуелгі лекснкалық мағыналарын я жар- 8"622 225 тылай, я бүтіндей жоғалтып, тек кана грамматнкалық мағына жамап, грамматикалык формаға лекер болып қызмет ететін яғни бірыңғай көмекші есебінде ғана жүм- салатын е, еді, екен, жазда етістіктері ғана жатады. ЕТІСТІКТІҢ МОРФОЛОГЙЯЛЫҚ СИПАТЫ ЖӘНЕ ЖАСАЛУ ТӘСІЛДЕРІ Морфологиялык кұрылымы жағынан етістіктер ж a - лан е т і с т і к те р және күрделі етісті ктер деп аталатын екі салаға бөлінеді. Осымен катар етіс- тіктің аналитикалык. етістіктер деп аталатын түрлері де бар. а) Жалан етістіктер Жалаң етістіктерге түбір етістіктер және жұрнақ ар- қылы жасалған туынды етістіктер жатады. Мысалы: ек, жек, оқы, жаз, кел, аяқта, баста, ңолдсі, арала, сабала, сүйреле, шапқыла, үймеле, кіріс, жуын, айтқыз т. т Жалаң етістіктер, сөйтіп күрылымына қарай, т ү б і р етістіктер және туынды етістіктер деген екі топқа жіктеледі. § 77. ТҮБІР ЕТІСТІҚТЕР Түбір етістіктер деп арнаулы морфологиялык. бөл- шектері жок, демек, казіргі кезде морфологиялық ж:ағы- нан түбір және жұрнақ деп бөлшектеуге болмайтыидай етістік формалары аталады Мысалы: аз, ал, айт, алда, арба, ат, ас, аш, ақ, бар, бас, бат, бер, без, бол, байла, баста, бақырай, де, ез, ер, ес, жет, жала, жьіла, же, оісел, жебе, жорт, жи, жар, жаз, жүз, жүгір, илсін, тасы, тара, тос, тол, тоқы, түс, үр, үқ, шал, шай, шаіи т. б. Бірак, өзге түбір сөздер сияқты, етістік түбірі де та- рихи дамып отыратындықтам, олардын қатары да бірте- бірте толығып, көбейіп отырған, сол себептен түбір етіс- тіктердің ішінде бұрын ұзақ замандар бойы, туынды сөз есебінде жүмсала-жұмсала келіп, бірте-бірте түбірі мен жұрнағын ажыратуға болмайтындай болып кеткен сөздер бар. Мысалы, жоғарыдағы етістіктердің ішінен: айт (ай+ + т), алда (ал + да), байла (бай+ла, бау+лсі), бақырай (бақ+ырай), жыла (йығ + ла), баста (бас + та) дегендер- ді, сондай-ақ тоңта (тоқ+та), тоңыра (тоқ + ыра), болыс (бол + ыс), сөйле (сөз + ле), тула (ту+ла, шегін (шек+ + ін), іиегер (шек+ер) т. т. тәрізді қазіргі шақта түбір 226 саналып жүрген етістіктерді алсак, жақша ішінде керсе- тілгендей, әуелгі түбір сөздер мен жұрнақтардан кейбі- реулері деформаланбай-ақ, кейбіреулері деформаладып бөлшектенбейтін түбірлерге айналып кеткен. Дәл осы СНЯК.ТЫ, әр алуан өзгерістердің нәтижесінде бүрын бел- шектенетін, қазір бөлшектенбейтін омоиим етістіктер пай~ да болған. Мысалы: су жылы-ды және жылы су; бала тоң-ды және тоң к,атты дегендердегі сияқты әрі етістік эрі ссім болатын түбірлер ғана емес, әрі етістіктің, әрі есімшн, жүрнағы болатын косымшаларда — осындай ра- му зандарына лайық қалыптасқан формалар. Ал түрегел (тұра кел), әкел (алып кел), әпер (алып бер), әкет (алып кет), өйт (олай ет), сөйт (солай ет) тәрізді бірігу- дек кұралған түбір етістіктер де, әриие, жоғарыда айтыл- ған кағидалардың бір айғағы екені шексіз. Осыларға орай банырғы түбір етістіктерді түпкі я негізгі түбір жә- не кенеленген түбір деп шартты түрде белуге де болады. Сонымеғі, қазіргі тіліміздегі етістік түбірі неше килы формалар (есімше, кесемше, рай, етіс, шак т. б.) тудыра- тын косымшалардың барлығын алып тастағанда, сақта- латын, яғни, әрі қарай тағы да бөлшектеуге болмайтын я келмейтін түпкі белшек болады. Мысалы: берчл-ген; бер- іл-се, бер-гіз-дір-т-іп-ті, бер-гіз-іл-іп-ті... деген формалар- дыц бәріне де ортақ түпкі белшек бер белшегі түбір сана- лады. Сол сияқты, сөйле-ді-м; сөйле-т-тім; сөйле-т-тір-ді- м; сөйле-с-тір-ді-ң-дер; сөйле-ген... тәрізді формалардың түпкі түбірі—- сөйле сөзі болады. Бүл сөздщ төркіні — сөз+ле екені аян бола тұрса да, көнеленіп қалыптасқан сөйле түбірін сөй + ле дегек белшектерге саралау қисын- сыз, ейткені, қазіргі тілімізде сөй деген сез атымен жоқ. Ендеше, осы сияқтанған, әбден тұтасып бір түлға болып қалыптасқан формалар (мысалы: үйықта — үйщы, бо- лыс — бол т. т.) түбір сөз саналады жәие түбір сөз ре- тінде қабылданылуға тиіс. Тіліміздегі осындай түбір етістіктер екінші жақтарап- Ка тікелей бұйыру я тілек айту мағынасын (сен оқы; сен сөйле...) білдіріп, бұйрык (императив) я тілек (оптатив) Рай формасымен түрлес те, орайлас та болатындыктан, грамматикада бүйрық-тілек (императив — оптатив) ра- чьіныц жекеше турінің екінші жағыныц формасы санала- ДЫ- Бірақ бұл түбір лұғат жеке-дара сөз ретінде санал- ғаньімеи, сейлеу тілінде басқа қызметте (функцияда) ^Ұмсалмайды, тек айт-айттсіп, жүр-жүрлеп, оқьі-оңы- ла«- деген тәрізді қайталама түрде ғана (күшейту 227 үшін) қолданылады. Осы ерекшелік етістік түбірін есім түбірлерін басқаша етіп, ерекшелеидіріп тұрады, өйтке- ні тіліміздегі есім түбірлері атау түрінде жеке-дара тұ- рып та кділы-қилы қызмет атқара береді. («Етістіктің негізгі және онын, грамматикалық сипаты» деген тақы- рыпты қараңыз). § 78. ТУЫНДЫ ЕТІСТІКТЕР Туынды етістіктерге, әдетте, түбірлерден арнаулы жүрнактар арқылы жасалған етістіктер жатады. Туын- ды етістіктерді тиісті түбірге және жүрнакка белшектеу- гс болады, бірақ ол туынды тұлға есебінде қолданыла берсді. Мысалы: ой+ла, той+ла, тер+ле, сүр+ле, ем + де, көз+де, тоңпаң + та, іс+те, сын+сі, мін + е, мол + ай, ес+ей. Туынды етістіктің семантикалық қүрылымы. Жұрнақ арқылы жасалатын (туатын) әрбір туынды етістіктін се- мантикасы, әдетте, оның құрамына енетін түбір (туын- ды сез) мен қосылатын жұрнақтың мағыналарынан құ- ралады. Мысалы, тұзда, үтікте, шегеле, емде, сына, міне деген сияқты туынды етістіктерді алсақ, бұларға тұз, үтік, шеге, ем, сын, мін деген зат есімдердің түпкі мағы- налары негіз болған да, оларға қосылған — да (-те, -ла, -де), -а (-е) жұрнақтары бұл зат есімдерді етістікке ' айналдырған. Мысалы: бүк-ірей, бүк-ши, ұрт-та, көз-де, жол-ық, сау + ың, шұбар+т, оң + ал, оң + ғар, жаңа + р, таза + р, тең + е, жылтыр+а, жоғары+ла, ілгері+ле де- гендерде: бүк, ұрт, көз, жол (зат есімдер), сау, шұбар, оң, (сын есімдер) жоғары, ілгері (үстеулер) сездері тиісті жұрнактар арқылы етістікке айналып тұр. Жүрнақ арқылы жасалатын туынды етістіктердін. мағыналары, иегізінен алғанда, жоғарыда айтылғаидай, күрамындағы екі компоненттің (түбір мен жұрнақтың) мағыиаларынан құралса да, ол екеуінің қүрылымы бір- бірімен ажырамайтындай болып бірігеді де, туынды фор- ма бір бүтін тұлға (единица) есебінде тұтасады. Осы себептен кейбір туынды етістіктер (туынды есімдер де) бөлшектенбейтіидей болып, түбір сөз қалпына кешеді. Мысалы, мьщтсі, алда, бауызда, тула, мүзда, іиөлде, тоң- та, тоқыра, байызда, байла... тәрізді туынды етістіктер- дің түбірлерінің (мық, ал, бүғаз, ту, мұз, шөл, тоқ, байыз, бай) негізгі мағыналары әр қилы дәрежеде көмескілеғііп, кейбіреулеріиде тіпті мүлде жоғалып, түбір 228 етістік калпына кешкен. Бірак тұзда, үтікте, шегеле... дегендерден, әрине, олай болмай, тек есімнің етістікке айиалғанын аңғарарлықтай (туз сал; үтікпен бас я те- гісге; шеге ңаң я шегемен бекіт) грамматикалық мағы- на ғана қабылданады. Ал, егер оларға (туынды етіс- тіктерге) негіз болған я болатын есім сез әуелде езі етістіктен туған форма болса, онда есім негізі мен туын- ды етістіктін, қатысы бір-біріне жақындай түседі. Мыса- лы, үйықта етістігінің ең әуелгі теркіні үйы деген түбір етістік болған, ол түбірге -қы жұрнағы косылып (үйы+ і:ы), туынды зат есім (үйңы) жасалған, осы үйқы деген кегізден жасалатын үйықта деген етістік үйқы, үйықта деген екі сездің мағыналарынан да гері әрі тете, әрі әл- декайда абстракты мәнді (семантиканы) білдіреді. Дегенмен, туынды етістіктін. семантикалық қүрылы- мыка оған негіз болатын есім сөздің мағынасы үлкен әсер етеді. Өйткені есім сездің кызметі неғүрлым саяз я шағын болса, етістіктің мағынасы да солғұрлым тайыз я тар болады (бүрғы+ла; асфальт+тсі); керісінше, есім сөздін кызметі кең я ерісті болса, етістік те соншалыкты өрелі, кеп мағыналы болады (крлда, көзде). Бірак, осы айтылғандай, сездің тайыздығы мен кеңдігінің арасын я шегін белгілі бір елшеумен (айтайық, cm, mm, кт немесе мг, г, кг т. т.) немесе межемен айқындау қиын, өйткені һейбір туынды етістіктерді алсақ, олардағы есім сездің мағынасын тек етістікке айналғандығынан ғана аңғару- ға болады (ара+ла, бетон+да) да, кейбір туынды етіс- тіктердегі есімнің мағынасы оның негізгі қызметімен мейлінше бірігіп, миласып кететінінен (адыт + да, у + ла, иіу+ла, қу + ра) керуге болады. Ал бір алуан туынды етістіктердің мағыналарында зат пен әрекет (іс) жарыса жүріп, екеуі де керініп отырады (божы+ла, Щдырық + та, кілт+те, қатшы+ла, арңа+ла, тізе+ле). Ендігі бір туынды етістіктердегі есім сездер делексика- ланып (бастапқы мағынасынан айырылып), туынды етістік езінін теркінінен (есімнен) біржолата қол үзіп (метафора есебінде қолданылып) кетеді деуге болады. Мысалы: (аң) аула, аңда, байла, баста, бауызда, көзде, Ңолда, түзда, саңта, сөйле, шөлде, шөлірке, таста, тула, ТьЩда секілді туынды етістіктердің мағыналарын бағдарласақ, я деформаланудың нәтижесінде (бүғазда, Свзде, бағла), я үзақ уакыттар бойы аса жиі қолдану щрижесінде (түзда, іиөлде, іиөлірке, сақтсі, туга) я ^елгі қызметтерінің кеңдігі, өрістілігі арқасында (бас-ү 229 та, көз+де, цол + dct, тас+та, тың+да) немесе басқа да солар сияқты себептердің нәтижесінде өздерінің негізде- рінен алшақтап кеткені көрінеді. Мұны, аңысын аңдады, сөз сөйледі, тың тыңдады, той тойладьі, ой ойлсіды де- гендердегі толықтауыштар мен баяндауыштардың ара қатынастарынан да байқауға болады. Жұрнақ арқылы жасалатын туынды етістіктердің се мантикалық құрылымының осы айтылғандай аса күрде- лі және түрлі-түрлі болу ссбебі — олардкң бүрын я соң жасалуына. сирек я жиі колданылуына, түбір (есім) сөздің функциясының шағьін я өрістілігіне, жалғанатын жұрнақтың елгезектігіне, семантикасына және баска да солар сиякты жағдайларға байланысты болса керек. жүктеу/скачать 0,66 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|