Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 0,66 Mb.
|
АХМЕДИ-ЫСҚАҚОВ-Қазіргі-қазақ-тілі
- Бұл бет үшін навигация:
- .-^аралас
| § 13. ТӘУЕЛДІК ЖАЛҒАУ
Әдетте, иеленушІ үш жақтың біріне белгілі бір заттың меншікті екенін білдіретін 'грамматикалық категория тәуелдеу категориясы деп атаЛады. Қазақ тілінде тәуелдеу категориясы үш түрлі тәсіл ар- қылы жасалады: біріншісі — морфологиялық (я синтети- калық) тәсіл, екіншісі — синтаксистік (аналитикалық), үшіншісі.-^аралас (демек, морфологиялык тәсіл мен син- таксистІк тәсілдің тоқайласқан түрі) тәсіл. Осы тәсілдер- дің қай-қайсысы болса да, тек стилистикалық ерекшелік- тері ғана болмаса, сайып келгенде, бір түрлі жалпы ма- ғына білдіреді. Ол мағына, жоғарыда айтылғандай, бір затты екінші бір затқа тәуелдеу болады.
Синтаксистік тэсіл біз, сіз есімдіктеріне ілік септік қосымшасын жалғап (мысалы, біздің, сіздің), оған анык,- талатын (иеленетін) заттың атын білдіретін сөзді еш- бір косымшасыз-ақ тіркестіру арқылы жасалады. Мыса- лы, біздің үй, біздің ел, біздің бала, біздің шелек, сіздің ауыл, сіздің мектеп, сіздің кітапхана, сіздіц аудан, сіздің некеме т. б. 47
Бұл қосымшалар жалғанған сездер, әдетте, ездерінеи бүрын ілік септік жалғауда тұрып тіркесетін жіктеу есім- Діктермен тікелей байланысты болады. Сол себептен тә- Уелдеулі сездің жақ жалғаулары да жіктеу есімдіктерініц 49
Жақ-жаққа белініп, сараланып қолданылатын тәуел-( дік жалғау тек меншікті ^ана емес, бір заттың (я заттар- дың) басқа бір затқа қатынасы мен олардың арасындағы) табиғи байланысты да білдіретіндіктен. ол жалғау жал-f ғанған сөзбен байланысты ілік септіктегі жіктеу есімдік-г тері қабаттастырылып та, қабаттастырылмай да қолда< ныла береді. Сол себептен ілік септіктегі I, II, III жак. жіктеу есімдіктерінің міндетті түрде қолданылатын да, қолданылмайтын да жағдайлары болды. Жіктеу есім- діктерінің я түсіріліп, я түсірілмей айтылуы стилистика- лық талап пен талғамға, айналасындағы (сейлемдегі) езге сездердің қолданылу ерекшеліктеріне және басқа да сол сияқты жағдайларға (мысалы, анықтық, бейтарап- тық т. б.) байланысты. Мысалы: Ағайын бек көп, Айтамын ептеп, Сөзімді ұғар елім жоқ (Абай); Жас болғанға төбеме секірдіЦ (С. Ерубаев) деген сейлемдердегі сөзімді, елім, төбеме де-* ген сөздердің бәрі де тәуелдіктің бірінші жағында жүм^ салған. Тәуелдеулі сөздің әрқашан жіктеу есімдігімев,і'
. Мен бір сенің басыңа да арнап айтпаймын (М. Әуе- зов); Нұрыңмен сенің гүлденген, Жайқалған жеміс ой мен қыр (Жамбыл) деген сөйлемдердегі сенің басыңа, се- нің нүрыңмен деген тіркестерде жіктеу есімдіктері (II жақ) түсірілмей айтылған. Әрине, бүл да стильдік ерек- шелікпен байланысты болғандықтан, басқа жаққа емес, екінші жаққа арнай, керсете, сілтей айтылғ£ндықтан, жіктеу есімдіктері түсірілмеген. Көркем әдебиетте де, ауыз екі тілде де тәуелдік жал- ғаулардың қолданылуларында басқа да ерекшеліктер жоқ емес. Мысалы: Өскемен жағыңыз, анау Көкпекті, Тарбағатайыцыз тағы да ңосылғанның бірі дейді (М. Әуезов); Сенгенің Абай шығар! Абайың түгіл, ңұда- йыңды пана тұтсаң да, жерге қағармын (бұ да). Осында- ғы тәуелденіп түрған жалқы есімдерді (Тарбағатайыңыз, Абайың) олардың мағыналық ерекшеліктерін сез етпеген- 'нің өзінде, мынадай үш нәрсеге назар аударған мақұл; оның бірі — анау Қөкпекті, Тарбағатайыңыз... дегендегі бірыңғай мүшенің алғашқысына (мысалы: Қөкпектіңіз болуы керек еді) тәуелдік жалғау жалғанбай айтылған; екіншісі бір күні, бұл жолы дегендердегі тәуелдік жалғау- ларының III жақ қосымшасы (і, ы) ездерінен я бүрынғы, я'соңғы сездердің бір де біреуіне байланысты емес (ол туралы теменде айтылады); үшіншісі — қасына дегеннен бүрын өз (өзінің) деген сөз айтылмаған да, өзінің... бәй- біиіесі дегенде ол сөз айтылып тұр. Міне, мүндай жағдай- лар, әрине, тәуелдік жалғаудың қолданылу ерекшелік- терінің кейбір керіністері екені даусыз. Тәуелдіктің бірінші, екінші жақтарынан гері үшінші Жақтың ерісі әлдеқайда кең. Олай болатын себебі — тә- Уелдіктің бірінші, екінші жактарының қосымшалары ез- Аері жалғанған сөзді тек я бірінші, я екінші жақка тәуел- Аі (меншікті) етсе, үшінші жақтың қосымшасы езі жал- ғаңған сезді (затты) тек үшінші жаққа ғана емес, жалпы ^бөгде жақтарға тәуелді етеді. Демек, тәуелдіктің үшінші ^ағындағы сезден бұрын қолданылатын оның деген (III 51 жақтағы) есімдіктің орнына тиісті заттың (я кісіиіц) аты (я аттары) қойылып айтыла береді. Мысалы: оның кіта. бы деудің орнына анықтаңқырап кітаптыц иесінің атын; дәл атап, Бердібектің (Бейсенбайдың, Ғалияның) кіта~\ бы; кітапхананың (мектептіц, институттың) кітабы дец* айта береміз. Осы себептен тәуелдіктің үшінші жағын-f дағы сөз көбінесе оның деген есімдікпен ғана байланыс-і пай, ілік септіктегі басқа кісінің (кісілердің), заттыц (заттардың) аттарымен матасып келеді. Мысалы: иң. ституттың кітапханасы, мектептің кітапханасы, кеңсенщ кітапханасы, колхоздың кітапханасы, совхоздың кітапха- насы, заводтың кітапханасы т. б. Осы ерекшелікпен бай-- ланысты столдың үсті, ауылдың жаны, жүмьістың басы, өзеннің ағысы деген сияқты матасқан тізбектер күнделід ті өмірде керегінше қолданыла береді. Сөйтіп, тәуелдеулі сез, бір жағынан, өзінен бұрынғн сезді ілік септікте қолдануды керек етсе, екінші жағы- нан, керісінше, кез келген ілік септіктегі сөз езінен кейін- гі сөзді әрқашан тәуелдеулі формада қолдануды керек етеді. Мысалы, Совхоздың директоры деген тірдестегі екі сез жай ғана тіркесе салмаған, екеуі бір-біріне ілгешекте- не байланысқан. Осы себептен байланыстын бұл түрі матасу деп аталады. Тәуелдеулі сөзбен байланысқан (матасқан) ілік сеп-1 тіктегі сөздің қосымшасы кейде ашық айтылады да, кей* де түсіріліп айтылады. Мысалы: «•Байлыщтың атасы — ең-J бек, анасы — жер (мақал); Еңбектің наны тәтті, жалцау, дың жаны тзтті (мақал); Күлімдеп көктің жүзі, көңілі шат (С. Торайғыров); Жазғытуры қалмайды қыстың сы-\ зы, Масатыдай құлпырар жердің жүзі; Жан-жануарі адамзат анталаса, Ата-анадай елжірер күннің көзі| (Абай); Ер қанаты — ат (мақал); Ер азығы — білім (ма- қал); Ағаш көркі — жапырақ, адам көркі — шүберек (6J да) т. б. Матасудың тәуелденіп те, тәуелсізденіп те келетін түр-түрінің тілімізде алатын орны да, атқаратын қызмеіі де аса зор. Матасқан тіркестердің кейбіреулерінде компо- ненттерінің араларына басқа сөздер кыстырылмай (тіке- лей) тіркесе, кейбіреулерінде олардың араларына баскЯ сездер қыстырылып (олардың орнына көп нүкте қойыла- ды) қолданылады. Жалпы алғанда, ілік жалғаудың я түсіріліп, я түсірілмей қолданылуы тіліміздің грамматй-і калық құрылысындағы бейтараптық, анықтық (белгіліу лік) және танықтық (белгісіздік) категориясымен баіН 52 ланысты. Мысалы; оны аңғару үшін, Қазақтың баласы, эюасьі үлкен ағасы, Бар демес сендей бір адамзат баласы /дбай) және Интернатта оқып жүр талай қазақ баласы (бу да) дегендердегі Қазақтың баласы мен ңазақ баласы дегеи eRi тіркесті салыстырып қараңыз. Тәуелдеулі сөзден бүрын айтылатын ілік септік фор- масындағы I, II жак жіктеу есімдіктері түсіріліп те, тү- сірілмей де айтылатыны сияқты, III жақ жіктеу есімдігі де бірде түсіріліп, бірде түсірілмей айтыла береді. Мы- салы: Жалынғаны күші болды, Баққаны адал ісі болды, Барлық үйымғ.а мүше болып, Шоқпыт қатарлы кісі болды (С. Мүқанов) дегендегі жалынғаны, күші, бащаны, ісі сөздерінен бүрын оның деген есімдік қолда- нылмаған. Оған, біріншіден, өлеңнің стилі себеп болса, екіншіден, Шоқпыт деген сездің қолданылуы демеу бола- ды, ейткені тәуелдеулі терт сөзден бүрын оның деген есімдік я Шоқпыттың деген жалқы есім түсірілмей, төрт рет қайталанса, стильге де тіпті ауыр жүк болар еді. Сон- дай-ақ, Заманына қарай заңы ,тоғайына қарай аңы деген макалдағы тәуелдіктің үшінші жағындағы заманьіна жә- не заңы, тоғайына және аңы деген сөздерден бүрын оның деген есімдікті қолдану да артық болар еді. Солай бол- са, «тәуелдік жалғау меншік білдіреді» деген ұғым — гаса кең грамматикалық ұғым, ақиқат меншіктілік жа- йындағы ұғым сол кең грамматикалық ұғымның тек әре- дікте ғана кездесетін бір көрінісі ғана. Сол себептен шын- дыңтың белгісі, тарихтың айғағы, үй іші, тіл білімі деген тәрізді тіркестерден тіпті белгілі бір жаққа (я адамға) тән нақтылы меншік те, ешқандай тәуелділік те сезілмей- ді, тек жалпы грамматикалық мағына ғана, грамматика- лық қатынас қана аңғарылады. Ондай грамматикалық мағына мен грамматикалық қатынас үш я төрт компо- ненттен матасып қүралған тіркестерден өте айқын кері- неді. Мысалы, тіл білімі институты, алтын кен ңоры, мал шаруашылығы кәсібі, ңазақ орфографиясы заңы деген сияқты тіркестердегі сездердің араларында тәуелдіктің эуелгі маңызы да, мәні де мейлінше солғындап, тәуелдік жалғау тек ондай сездердің араларында ұдайы (әрқа- шаң) болатын қарым-қатынастьщ тым жалпы мағынасы- ның керсеткіші ретінде ғана қызмет ететін болған. Де- мек, әуелде меншікті, белгілі бір жаққа тән тәуелділік- ті білдіретін жақ жалғауы бірте-бірте жақтық көрсеткіш болу қабілетінен кешіп, жакка байланысы жоқ тым ^алпы қатынасты білдіру сипатына ие болған. Өйткені 53 мал шаруашылығы десек те, мал шаруашылығы кәсібі, cgj шаруашылығы, уй шаруашылығы, бау-бақша шаруаіиыУ лығы, болмаса химия өнеркәсібі шаруашылығы, тау-кең. өнеркәсібі жабдықтары десек те, олардан ешқандай да, меншіктілік я болмаса белгілі бір жаққа (айтайық, бұ,Й арада үшінші жақка) тән мағына да, мән де анғарыл-; майды, тек екі я үш заттың (сөздің) араларындағы жал-і пы қатынас қана байқалады. Осындай жолмен, демеқ1 өзінің әуелгі қызметі мен мағынасынан бірте-бірте алыс- тай-алыстай келіп, бастапқы жақтық мағынасынан да, оның көрсеткіші (формасы) болу кабілетінен де біржо- лата айрылып, тек солардың қалдық-сілімтігі ретінде ға- на сақталып, көнеленген формалар есебінде жұмсальц жүрген кейбір сөздер мен тіркестер де осы қағидаға ай- ғақ бола алады. Мысалы, осы куні, сол куні, осы жолын сол жолы, бул жолы, бір куні, ертеңгі куні, ксиіегі кут, куні кеше, куні бугін, күні ертең, кундердің бір куні, кун- діз-туні деген сияқты қалыптасқан күрделі сөздерді (оның бер жағында, бүлардың бәрі де үстеу категория- сына ауысқан), сондай-ақ, дара қалпында да және күр- делі қалыптарында да тәуелдіктің үшінші жағында көне леніп қалған қайсы, қайсы-сы, бәрі, бәрісі, бәр-бәрісі, е\ азы, ең көбі сияқты сөздерді алсақ, осылардың қай-қай- сысында болса да тәуелдік жалғаудың бастапқы мағына^ сынан да, қызметінен де жұрдай болып айрылған, сөздер-, дің бөлінбейтін бөлшегі сияқтанып кеткен үшінші жағыі ның қосымшасын көреміз. Тәуелдеулі есім (зат есім т. б.) сөйлемде бастауыіі болса, баяндауыштың (жіктік) жалғауы онымен жақ жг. ғынан киыспайды. Өйткені тәуелдеулі сөз кай жакта турі са да, баяндауыштың жіктік жалғауы әркашан үшіди!- жақта тұрады. Мысалы: әкем келді; акең келді; әке?сі кеіі ді т. б. Сонымен қатар, тәуелдеулі сөздердің ішінде ез дері қай жақта түрып бастауыш болса, баяндауыштй11 жіктік жалғауын да сол жаққа қойып, жақ жағынан № ыстырып айтуды керек ететін формалар да бар. Олар; өздік есімдік, оньщ әр алуан формалары, жалпылау есіи-1 діктері және жинақтық сан есімдер. Мысалы: өзім кеһ дім; өзің келдің; өзіңіз келдіңіз; өзіміз келдік; бәрімй келдік; бәріңіз келдіңіздер; бәрі келді; біреуіміз осыт болайық; екеуіміз сонда барайың; үшеуің мектепке рып келіңдер т. б. 1. Әдетте.^тәуелдік жалғау кептік жалдаудан кейнгйбл^ ді (мысалы: 'кітаптарым ,інілерЯм т. б.)- Бірақ туыст№.
Тәуелдік жалғау септік жалғауынаи да, жіктік жал- ғауынан да бүрын жалғанады, мысалы: әкемнің, әкемнен, зксммен, студентіңмін, студентіңізбін т. б. Бірақ тәуелдік жалғау түбір мен кейбір жүрнақтың және түбір мен кей- бір көнеленген формалардың арасына да түсе береді. Мысалы: өзімиіе, өзіңше, өзіңізиіе, әкемше, әкеңше, әке- ңізиіе, әкесінше, әкемізше. Сол сияқты, ишлқамнан, жу- ремнен, жүреңнен, жүресінен, етпетімнен, етпетімізден дегендерде тәуелдік жалғау түбір және онымен бірігіп калыптасқан кене формалардың арасына түсіп тұр. Тәуелдік жалғаулар қосымша эмодиялық-экспрессив- тік райды я мәнді білдірерліхтей де міндет атқарады. Мысалы, айым, кунім, әкем, көкем, қулдығым, жарығым, сғулем, қарағым, қанатым, жаным, қалқам, шырағым, қу- лыным, ботам, әкешім, кекешім, сәулешім, қарашығым, щалңашым, қулыншағым, ботақаным тәрізді формалар тыңдаушы адамның сезіміне әр алуан эмоциялық ықпал 'жасап, әр қилы экспрессивтік әсер ететіні аян. Демек, осылайша айтылған сөздер тындаушы адамды жақын тү- ту, жақсы керу райымен бірге, қүрметтеу, еркелету сияқ- ты катынастарды да аңғартады. Осы себептен дё қазақ елеңдерінің я бастамасы, я қайырмасы, әдетте, осы рең- дес сөздер мен формаларға толы болатыны мәлім. Мы- салы:
Тәуелдік жалғаудың. екінші, үшінші жақтарының қо- сымшалары да қолданылу ерекшеліктеріне қарай, я үл- кен түтып қүрметтеу не сыйлау я мысқылдап кеке.ту не Қомсыну сияқты әр қилы қосымша экспрессивтік рең жа- майды. Мысалы: Мойны тасбақаның мойнындай қыл- к/іып, жылтыр табан масімен тайғанай-тайғанай Көжекең т®рге арең жетті (Ғ. Мүсірепов); Имекең тамағын ке- 'Неп, көзін алартыңқырап бір қойды (С. Торайғыров). Кісі аттарына жалғанып түрған тәуелдік жалғаудың екінші 55
57
еМес, дифтонг (қосарлама дыбыстар) (ұ қысқа у; ү і^бгт^ Қа У; ы + й; і + й) екендігіне айғақ. Ескерту: Ортақ тәуелдеудің I жағы (апамыз, ше- е#із) оңаша тәуелдеудің сыпайы түрінің II жағының 59
(мысалы: апаңыз, шешеңіз\ апаларыңыз, шешелеріңщ үлгісі бойынша септеледі. Септік жалғаулары субстав тивтенген басқа сөз таптарына, мысалы, сын есімге. есі* шеге, үстеулерге және басқа сөздерге жалғанғандай жағ дайда, ондай сөздер өздерінің негізгі мағыналарынығ* үстіне заттық ұғым жамап алады. Мысалы: үлкенді сый- ла дегендегі үлкенді деген сөз үлкен адамды деген мағы нада қолданылады. Сол сияқты, Білек сүріндіре алмо- ғандьі білім сүріндіреді (мақал) дегендегі сүріндіре at мағанды деген табыс септік формасындағы есімше білеі сүріндіре алмаған адамды дегён мағынада жұмсалы тұр. жүктеу/скачать 0,66 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||