§ 19. ЖІКТІК ЖАЛҒАУДЫҢ ҚОЛДАНЫЛУЫНДАҒЫ КЕЯБІР ЕРЕКШЕЛІКТЕР

Жоғарыдағы үлгілер бойынша жіктеліп, баяндауыш болатын сөздер мен формалардын қолданылуларында арнайы айтарлықтай бір алуан ерекшеліктер бар. Олар- ға да қысқа-қысқа сипаттама берген мақүл.

1. 
   Жіктік жалғаудың ықшамдалған түрлері жайында
   

Біріншіден, ондай ыкшамдау күбылысы жоғарыдағы бірінші үлгіге тән -ған формалы есімшемен байланысты Жиі кездесіп отырады. Мысалы: Мен дағы жаңа тапқан ^кҮйді тартңам (I. Жансүгіров); Қайнаған, қыбырла- ^ғ°н қала келгем, Дәметкем дәннің дәмін әр-ақ елден. (С. Мүқанов);

Сөйтіп, жіктік жалғаудын кейбір формаларынын то- лық түрлерімен қатар, ықшамдалған түрлері де колда- нылады. Әрине, ондай ықшамдалған формалар әсіресе ауызекі сөзде және өлең сөзде жиі қолданылады. Бірақ олардьщ ықшамдалуына жіктік жалғауларының өзіне тән екпіні болмауы себеп те, негіз де болған сняқты.

2. 
   Жіктік жалғаудын болымсыз түрде қолданылуы
   

Бірінші үлгі бойынша жіктелетін есімшелер мен есім- дердің болымсыз формада жіктелулерінде іштей -ажы- райтын мынадай айырмашылықтар бар:

а) Есімдердің бәрінен де болымсыздык форма емес сөзі тіркесу аркылы жасалатындықтан, жіктік жалғау сол дәнекер сөзге жалғанады. Мысалы: Мен Оралбаіі емеспін, елдің жазықсыз, қылмыссыз адамымын (М. Әуезов): Мен бала емеспін, ауылдың надан қызы да емеспін (С. Мұқанов).

ә) Есімше формалардан болымсыздық формалар син- тетикалық тәсіл (-ма, -ме... жұрнағы) арқылы да, аналиі тикалық тәсіл («емес» және «жоқ» сездерінің көмегі) аи қылы да жасалатындықтан, олардың жіктелулері де с<м екі тәсілдің ерекшеліктеріне байланысты болады. Демед егер болымсыздық форма жұрнақ (синтетикалық тәсілі арқылы жасалған болса, етістік түбіріне (негізіне) әуел] болымсыздық жұрнақ (мысалы: түрма, барма т. б), одЭД кейін тиісті есімше формалары (мысалы: бармаған, 6afj мас, бармайтын т. б.) қосылады да, солардан кейін жіЧ тік жалғауының тиісті жақ косымшалары жалғанаДЧ (мысалы: бармағанбыз, бармассың, бармайтынсыңдщ т. б.); Егер болымсыздьщ форма аналитикалык тәсіл аРІ

Бүл форма етістіктің жекеше түрінің болымсыз фор- масының бірінші жағының көрсеткіші ретінде ғана жұм- салады, өзге жақтарда колданылмайды. Осындағы өкін- бен, жібімен, жаңылдырман дегендердің өкінбеймін, жібімеймін, жаңылдырмаймын дегендерден оқшауланар- лықтай ешқандай да айырмашылығы жоқ, ейткені олар- Дьің қолданылу я қолданылмауына қарай, сөйлемдегі сөздердің арасында ешқандай да өзгеріс тумайды, бірақ бұл форма көтеріңкі ырғақпен, зілді үнмен айтылып, бел- гілі эмоциялық, экспрессивтік рай білдіру үшін жұмса- лады. Оны мынадай көмекші сөздермен қолданудан да аңғаруға болады. Мысалы: Бай емен, батыр емен, хан емеспін, Атақты артық туған жан емеспін (Абай); Ес біл- ^гелі ондай зор денелі әйелді мен кездестіріп көрген емен (С. Мүқанов) т. б.

■Сондай-ақ, бүл форма күрделі етістіктерде де, идио- ^альіқ тіркестерде де колданыла береді. Бұл жағдай осы №орманыц көне екендігіне айғақ. Мысалы: Сонда жауап °^еРе алман мен бейшара, Сіздерге еркін тиер байқап қа-

73


ра (Абай); Жоц, батыр, көрмеген нәрсені үйрете алман (Ғ. Мүсірепов); Жаннан щорқып отыңа мен бас ұрмаң (Абай) т. б.

§ 20. ЖІКТІК ЖАЛҒАУДЫҢ ҚОЛДАНЫЛМАЯТЫН ЖАҒДАЙЛАРЫ

Жіктік жалғау, жалпы алғанда, жоғарыдағы үлгілер бойынша жалғанып жүмсалғанымен, оныіі қолданылу. ында сол қағидалардан ауытқитын мынадай екі түрлі жайды ескерген мақүл:

а) Сөйлемнің бастауышы (жіктеу есімдігі) айтылма- ған жағдайда жіктік жалғау әрқашан қолданылады (тү. сірілмей айтылады). Мысалы: Сорға біткен ғаиіығымсың, Неге тым кеш сермедің? (Абай); Көңілім, неге жасисыці Миым, неге ашисың? (С. Торайғыров).

Сөйлемнін бастауышы (жіктеу есімдігі) айтылғаи жағдайда жіктік жалғаудын қолданылмайтын кезі де болады. Мысалы: Мен сен емес, жас күнім жайнап тұр- ған (Абай); Мен мақтанның қүлы емес шын ащынға зорлың жоң (бүі да); Мен сынық жан жамағанмен түзе- ле алман түрленіп (бүлда); Мен сәби мейірімді ана қү- шағында; Ақ мамасын сүйемін, құшамын да (С. Торай- ғыров).

Бұл сөйлемдердегі мен сен емес, мен құлы емес, мен сынық жан, мен сәби дегендердің бәрі де есім баянда- уыштар, олардың жіктік жалғаулары қолданылмаған.

ә) Ауыспалы көсемшенің (а, е, й формалы) үшінші жағының жіктік жалғауы барлық басқа жағдайларда тү- сірілмегенмен де, сұраулық шылау тіркескенде, әдетте, қолданылмайды. Мысалы: Көмірді де өзі цаза маі (Ә. Әбішев); Біздің шахтаны ғана тексере ме екен? (бү да) деген сөйлемдерді сүраулык шылаусыз колдансак Көмірді де өзі қазады; Біздің иіақтаны ғана тексерей екен болар еді. Әрине, бүл жағдайда жіктік жалғау ев уақытта да түсірілмейді (Ол барады — ол бара ма? 0і келеді — ол келе ме? т. б.).

§ 21. ЖІКТІК ЖАЛҒАУДЫҢ ӨЗГЕ ЖАЛҒАУЛАРМЕН ҚАБАТТАСУЫ

Баяндауыш көптік, тәуелдік және кейбірі септік жал- ғаулы сөздерден де бола беретіндіктен, әрі жіктік жал ғау баяндауышқа тән қосымша болғандықтан, ол жал

а) Көптік жалғаулы сөзге де жалғана береді (біздер ₀қу-шы-лар-мьіз). Бірақ жіктелетін етістік формалары- нын көпше түрінің екінші жақтарында (анайы, сыпайы хүрлерінде бірдей) көптік жалғау жіктік жалғаудан ке- йін келеді. Мысалы: Сендер бар-ың-дар, сіздер бар-ыңыз- дар; сендер барса-ң-дар, сіздер барса-ңыз-дар, сендер барған-сың-дар, сіздер барған-сыз-дар; сендер жүресің- дер; сіздер жүр-сіз-дер т. б. Етістіктерге жалғанатын көптік жалғаудың осылайша келуі оның (баяндауышы болатын етістіктің) көптік формадағы бастауышпен жақ- хасуымен (қиысуымен) байланысты.

Осы ерекшелікке орай, жіктелетін зат есімнің көпше формасының екінші жағының анайы түрінде де, сыпайы түрінде де көптік жалғау, сараландырып айтқанда, екі рет қолданылады. Мысалы: Сендер студент-сің-дер және сендер студент-тер-сің-дер; сіздер студент-сіз-дер және сіздер студент-тер-сіз-дер т. б. Осылайша екі рет қайта- ланғандағы алғашқы көптікжалғау (студент-тері) жікте- летін заттың (нәрсенің) көптігін білдірсе, соңғы, екінші рет қайталанатын көптік жалғау жіктелетін сөзді бас- тауышпен (сендер) қиыстырып тұрады (мысалы: Сен оқушысың сіз оцушысьіз және сендер оқуиіыларсыңдар, сіздер- оқушыларсыздар дегендерді салыстырыңыздар).

Е с к е р т у: Дауысты дыбысқа бітетін есім сөздерге жалғанатын көпше форманың бірінші жағының жіктік жалғауы ортақ тәуелдеудің бірінші жағының қосымша- сымен (тәуелдік жалғауымен) түрлес болады. Мысалы: біз оқуиіымыз (жіктік жалғау), біздің оқушымыз (тәуел- дік жалғау). Бұларды ажырату үшін, біріншіден, сөздің мағынасын, екіншіден, оның қызметін, демек, ондай сөз- Ден бүрын я бастауыш (біз), я анықтауыш (біздің) бар- лығын аңғару қажет, үшіншіден, жіктік жалғауға екпін түспейтінін, тәуелдік жалғауға екпін түсетінін ескеру керек.

ә) Жіктік жалғау тәуелдеулі сөзге де жалғана береді Де, жіктік жалғаудан кейін (субстантивтенгенде ғана болмаса) тәуелдік жалғау жалғанбайды. Бірақ тәуелдеу-

75


лі сөздердін жіктеулерінде біраз ерекшеліктер бар. Олар мынадай:

1. 
   тәуелдіктің бірінші жағынын қосымшасы косылған сөзге ешуақытта да жіктік жалғаудың бірінші жағының косымшасы қосылмайды, тек екінші жақтын жалғауы ға- на жалғанады. Мысалы:
   

2. 
   Керісінше, тәуелдіктін екінші жағынын жалғауы жалғанған сөзге еш уақытта да жіктіктін екінші жағы- ның жалғауы жалғанбайды, тек бірінші жақтын жіктік жалғауы ғана жалғанады. Мысалы:
   

3. 
   Тәуелдіктің үшінші жағынын жалғауы жалғанған сөзге жіктіктін бірінші, екінші жақтарының жалғаулары жалғана береді. Мысалы:
   

б) Сұраулық шылау (-ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе) жік- тік жалғаудың екінші жағының жалғауынан кейін де, бұ- рын да келе береді. Бірақ бұрын келгенде сұраулык шылаудың ашық дауысты дыбысы (-а, -е), сөздін жуан я жіңішкелігіне қарай, қысаң дыбысқа (-ы, -і) айналады. Мысалы:

в) Тәуелді сөздін бірінші және үшінші жақтарында да, сүраулык шылау (-ма, -ме) жіктік жалғаудан кейін, де, бүрын да келе береді: Мысалы:

г) Атау формалардан басқа септік жалғаулы сөздер- дің ішінен, әдетте, мекендік және көлемдік мағына бере- тін жатыс және шығыс жалғаулы сөздер де баяндауыш болатыны мәлім. Ондай сөздерге, баяндауыш болғанда, жіктік жалғау жалғанады. Мысалы: біз Крошитад-тан- быз, сендер қай колхоз-дан-сыңдар?

ғ) Жіктік жалғаудың, бірінші, екінші жақтарының косымшалары, кажет болған жағдайда, жіктелетін сөзге тікелей жалғанбай, -ғана (-қана), -ақ шылауларынан кейін де келеді. Мысалы: Мен оның атқосшысы -ғанамын (С. Мұқанов); Телміріп бар өмірінде жемтік жеген., Қар- ғаның жаман-ақсың баласынан (С. Торайғыров) т. б.

Е с к е р т у: Жіктік жалғау күрделі етістіктер баян- дауыш болғанда, ең соңғы көмекші етістікке жалғанаты- ны сияқты, күрделі есімдер баяндауыш болғанда да, оның соңғы көмекші сөзіне жалғанады. Мысалы: Сендер мені осы сапарға ңимайтын сияқтанасыңдар (М. Әуезов). К,айда аттансақ та, басқарушыларымызды сайлап алып аттанатын сияқтымыз (Ғ. Мүсірепов).

Жіктеу есімдіктері баяндауыш болғанда, оларға жал- ғанатын жіктік жалғау сол баяндауыштардын плеонас- .тикалық жолмен қос-қабаттасып келген көрінісі болады. 'Сол себептен жіктеу есімдігі баяндауыш болғанда, жік- тік жалғау бастауыштын жақтық мағынасына үйлеспей- ді, баяндауыштың жақтық мағынасына орайласып жал- ғанады. Мысалы: Ендігі қарыздар адам менмін (Ғ. Мү- сірепов); Бүгінгі Тобықтыда кісі болса, ол сенсің ғой Абай (М. Әуезов); Ал бұлардың ісін бітіретіндер сен- дерсіңдер (бү да) дегендердегі алғашқы сөйлемдегі бас- тауыш — адац, баяндауыш — менмін, екінші сөйлемдегі бастауыш — ол, баяндауьіш — сенсің, үшінші сөйлемдегі бастауыш — бітіретіндер де, баяндауыш — сендерсіңдер. Сөйтіп, баяндауышы есімдіктерден болған осы үш сөй- лемде де бастауыштар мен баяндауыштар грамматика- лық жақтары жағынан қиыспаған.

Алдыңғы сөздерді (білгіш, көргіш...) де, соңғы сөздер- ді де (ауызба-ауыз, сөзбе-сөз...) өз алдарына топтап тұр- ған формалар сол сөздерді белгілі сөз таптарына теліп (алдыңғы сөздерді — сығі есімге, соңғы сөздерді — үстеу- ге), олардың грамматикалық сипатын да, қызметін де өз- гертіп тұр.

Қазақ тілінің сөз тудыру жүйесі үлкен-үлкен негізгі екі саладан түрады. Оғіыц бірі -—морфологиялық тәсіл де, екіншісі — синтаксистік тәсіл.

Морфологиялық тәсіл деп түбір сөзге я туынды сөзге қосымшалар қосу арқылы жаңа сөз тудыру тәсілін айта- мыз да, синтаксистік тәсіл деп түбір (я туығіды) сөздер- дің бірігуі, қосарлануы, тіркесуі аркылы сөз тудыру тә- сілін айтамыз. Бүл екі тәсіл бір-бірімен өзара байлағіыс- ты, олардың өздеріне тән формалық та, семантикалық та құрылымдары, ерекшеліктері бар.

III т a р а у

СӨЗ ФОРМАЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЖАСАЛУ ТӘСІЛДЕРІ