Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология

Әрбір түбір сөздің өзіне тән нақтылы мағынасы бола- тыны да, сондай-ақ сөз тудыратын әрбір жұрнақтың өзі- не тән жалпы мағынасы болатыны да белгілі. Солай бол- са, туынды сөздің мағыналық құрылымында (мағынасы- ның құрамында) олардың әркайсысының қатысына қарай, үлесі де болуға тиіс. Ол үлес, әрине, түбір сөздіц негізгі морфема болуымен және жұрнақтың көмекші мор- фема болуымен байланысты. Демек, пгуынды сөздің тұл- ғалық құрамында да, мағыналық құрамында да түбір сөз жетекші роль атқаратын мүше, жұрнақ көмекші роль атқаратын мүше болады. Екінші сөзбен айтқанда, туын- ды сөздің семантикасына оның құрамындағы түбірдің ма- ғынасы үйтқы болады да, жұрнақ оған қосымша мағына үстейді. Мысалы, малшы, егінші, құрылысшы, жазушы, суретіиі деген сөздерді алсақ, олардың әрқайсысының ма- ғыналарына мал, егін, цурылыс, жазу, сурет деген негізгі бөлшектер жетекші (ұйтқы) болып, -шы жұрнағы оларға косымша мағына жамап тұр. Сол себептен де мал және малиіы, егін және егінші, цұрылыс және қүрылысшы, жа- эу және жазушы, сурет және суретші сөздерінің өзара бір-бірінен сыртқы формасы жағынан да, ішкі мазмұны жағынан да айырмашылықтары бар. Демек, мұндағы Жұрнақсыз сөздер жеке-жеке заттар мен іс-әрекеттердің аттарын білдірсе, жұрнак қосылғаннан кейін олардың әрқайсысы сол заттармен, іс-әрекеттермен байланысты кәсіп иелерін білдіреді.

Осы айтылғандай аралык қатынас тек осы сөздерге ғана емес, жалпы жұрнақ арқылы жасалатын туынды сездің бәрінде де болады. Мысалы, әрі шңғу тарихы кө- не, әрі сөз тудыру қабілеті күшті -ла (-лё* -да, -де, -та,




-те) жұрнағын алайық. Бұл жұрнак — есімдерден етістік тудыратын аса құнарлы қосымша. Бірақ бұл жұрнақ есімдердің де бәріне бірдей жалғанбайды. Олардың ішіт нен белгілі-белгілі топтарына ғана жалғанады.

Жұрнақтың туынды сөзге қосатын үлесі оған тән бо- лып қалыптаскан формасына, мағынасына, қызмет атқа- ру қабілетіне байланысты. Мысалы: -лы (балалы), -лық (балальщ), -ла (арала), -лас (аралас), -шы (ңойшы), -шылық (цойшылық)... жұрнақтарын алсақ, олардыц өз- ді-өздеріне тән формалары, мағыналары, қабілеттері бар. Ендеше, қанша жұрнақ болса, олардың әрқайсысының өз формасы, өз мағынасы, өз қабілеті болады. Әрине, осылайша саралап сипаттау дәстүрі жұрнақтардың фор- малары ғана емес, мағыналары да, қызметтері де бірде” емес, әр алуан екенінен туған. Мысалы, сөйлес, аңылдас, щрындас сияқты сөздердегі -лас (-лес, -дас, -дес, -тас -тес) жұрнақтар. Бұл жұрнақ құрамы жағынан құран- ды да, мағынасы мен қызметі жағынан омоним жұрнақ. Бұл жұрнақ арқылы есімнен етістік жасалады (аман- дас, сзлемдес, татулас, узделес, дидарлас, белдес, ңош- тас, өштес, кектес, серттес, жүздес, кездес, беттес, бірлес т. б.), есімнен есім жасалады (қүрбылас, ңадірлес, бей- нелес, тетелес, еншілес, іргелес, елдес, туыстас, сино- нимдес, түстес т. б.), сонымен қатар, есімнен әрі етістік, әрі есім жасалады (сырлас, пікірлес, достас, аңылдас, төбелес, аралас, одақтас, теңдес, колхоздас, серіктес, үштас т. б.).

Сөйтіп, туынды сөздің мағынасы өзінің құрамындағы түбірдің (негіздің) мағынасымен де, жұрнақтық мағына- сымен де іштей байланысып барып, бір тұтас қасиет-қа- білетке иеленеді.

КҮРДЕЛI СӨЗДЕР

§ 28. КҮРДЕЛГ СӨЗДЕР ЖАЙЫНДА ЖАЛПЫ ТҮСГНІК

Жалпы күрделі сөздер және олардың түр-түрлерімен байланысты теориялық, практикалық мәселелер әрі аса маңызды, әрі күрделі.

Күрделі сөз деп кемінде екі я онан көп дара сөзден (жалаң я туынды түбірлерден) қүралып, ритм ырғақ жа- ғынан бір ұдай, лексика-семантикалық жағынан біртү- тас, лексика-грамматикалық жағынан бір бүтін тұлға бо-

92

лып бірлесіп түрақталған құрама сөзді (я сөз тіркесіь) айтамыз.

Мысалы, бүгін, биыл, ағайын, ңолғанат, бүгін-ертең, кеиіелі-бүгінді, ағайын-туысңан, айта отыр, отыра тұр, еңбек ет, ңұрмет ңыл, ал ңызыл, ал ңара көк, сап-сары, ала жаздай, ала ңыстай, күні бүгін, жалаң аяқ, жалаң бас, ңұр қолшаң, қүр алаңан, темір жол, қоян жүрек, қырғи қабақ, темір қазық, жеті қараңшы, тау соғар, бас бүзар, ұр да жық, көр де қой, көз бояу, жан қию, арка сүйеу, таяң жеу, сол себепті, сөйте түра спяқты сөздердің бәрі де күрделі сөздерге жатады.

Күрделі сөздердің қай-қайсысы болса да әуел-баста- ғы жай сөз тіркесінен шыққан. Бұлардыц қалыптасула- рына әр қилы синтаксистік амал-тәсілдер негіз болған. Кейбір сөздер бастапқы синтаксистік жай сөз тіркестері- нін компоненттері бір-бірімен бірігу арқылы туса (бүгін, биыл, ағайын), кейбір күрделі сөздер жарыса, қабаттаса қолданылған компоненттердің қосарлануы арқылы жа- салған (ата-ана, жер-су, ел-жүрт). Ал, кейбір күрделі сөздер әуелгі еркін сөз тіркесінің тұрақты тіркеске айна- луы арқылы қалыптасқан (ала жаздай, күні бүгін, темір цазық).

Сөздің күрделену процесі бірден туа салатын және тез қалыптаса қоятын құбылыс емес, ұзақ сонар процестерді бастарынан кешіріп қалыптасатын тарихи құбылыс. Осындай процестер үстінде морфологиялық және синтак- систік тәсілдердің күрделі сөз тудырудағы ара қатынас- тарына әр алуан фонетикалық, лексика-семантикалық және грамматикалық факторлар да араласып, әрқайсы- сы өзінше әр қилы дәрежеде үлестерін қосып, сол қаты- настарының дамуына жәрдем етеді. Ол факторлардың сипаттары төмендегідей.

Фонетикалық фактор. Күрделі сөздердіц компоиент- терінін. әр қилы дыбыстық өзгерістерге ұшырауын фоне- тикалық фактор деп атаймыз. Мысалы: бүгін, биыл, аға- йын, ңайны, қайнаға, белбеу, шетік, әкел, зпер, зкет, түрегел, сөйт, өйткені тәрізді күрделі (біріккен) сөз- Дер осындағы көрсетілгендей күйге әр қилы дыбыстық ^өзгерістерге ұшырау арқылы жеткен. Ол езгерістердің бо- ^лУЫна ассимиляция, диссимиляция,' үндесу (гармония), ^с*КІсу, ықшамдалу, сусу, агармоння (жекжат, жексурын), дауьіс екпіні сияқты әр алуан заңдар қатынаскан. Соның Нәтижесінде күрделі (біріккен) сөздердің компоненттері

Егерде күрделі сөздің мағынасы өзінің құрамындағы компоненттерінің тура мағыналарынан кұралмай (ту- май), демек, олардың мағыналарының косындысы (жи- ынтығы) болып шықпай, өзге, тіпті басқа бір ұғымды (мазмұнды) білдіретіндей болса, ондай кұбылыс, әдет- те, идиомалану деп аталады. Мысалы, қырғи қабақ бо- ту, ат үсті ңарау, қас пен көздің арасында... деген тір- кестердің әрқайсысының мағыналары кұрамдарындағы жеке-жеке сөздердің мазмұндарынан тумайды, олардаь өзге үғымдарды білдіреді. Мұндай тіркестердің қүрам- дарындағы жеке сөздердің логикалық-семантикалық, грамматикалық байланыстары көмескіленіп, ездері іштей мүшеленбейтін тұрақты тіркеске (күрделі сөзге) айнала- дыРСөз тіркестерінін осылайша идиомалануына оларды әуелде бейнелеу (метафор) ретінде қолдану дағдысы не- гіз болады.

'Жай синтаксистік тіркестің тұрақты сөз тіркесіне тән қасиетке ие болып, бір үғымның атауы ретінде жұмсалу- ын лексикалану дейміз. .Лексикаланған тіркестің компо- неттері де дыбыстық және кұрылымдық жақтарынан өз- геріске ұшырамайды. Лексикаланған тіркестің кұрамын- дағы компоненттердің (сездердің) логика-семантикалык, грамматикалық байланыстары көмескіленбейді (күңгірт- тенбейді), олар өз орындарында түрып, бір тұтас лекси- калық мағынаны білдіреді. Сөз тіркестерінін лексикала- нуына кейбір жай сөз тіркестерін суреттеме жолмен кол- дану дағдысы негіз болады. Осы себептен лексикаланған тіркестен күрделі термин сөздер мен күрделі атау сөздер кеп туады. Мысалы: темір жол, қосаяқ, жукаяқ, сапты- аяқ, шыны аяқ, қолғап, аққу, сары ала ңаз, ит ала қаз, аққұтан, көкқүтан, алтыбақан, баспасөз, асқазан, бозба- ла, ақсақал, алаөкпе, қараөкпе, томар бояу, орынбасар, алты атар, атшабар, шаңбасар, қаптесер, қолкесер ^! т. б.

Күрделі сөздін күрамындағы компоненттің дыбыстьік езгерістің нәтижесінде бастапқы өз мағынасынан ада-ку- де айрылуын делексикалану деп айтамыз. Мысалы, сои-

Белгілі грамматикалық категорияларға (сөз таптары- на) тән бір алуан сөздерден я қайталану, я қосарлану, я тіркесу арқылы күрделі сөз жасалады. Бірак ол сөздер- ден жана лексикалық мағына тумайды; олар тек қана грамматикалық мағына білдіреді. Мысалы: тау, қора де- ген сияқты зат есімдер тау-тау астың; қора-қора қой де- ген тіркестердегідей екі рет кайталанып жүмсала береді. Бірақ қайталану арқылы туған, осындай күрделі сөздің лексикалық мағынасы өзгермейді, тек әлденеше тау бо- лып үйілген астық, әлденеше қора болып бөлінген қой деген тәрізді топтау, бөлу үғымын білдіреді. Осылайша, сын есімдер де (жақсы-жақсы, үлкен-үлкен, қысқа- ңысңа), сан есімдер де (он-оннан, жеті-жетіден, бес-бес- тен), есімдіктер де (кімде-кім, қай-қайдағы), етістіктер де (келе-келе, айта->айта, сөйлеп-сөйлеп, қарап-қарап), үстеулер де (әрең-әрең, зорға-зорға), еліктеуіш сөздер де (сарт-сарт, жалаң-жалаң) қайталанып жұмсалып, күр- Делі сөздер жасалады.