Использованная литература

1. 
   Адиль хан Зиядханов. Азербайджан. (история, политика и литература). 1338 г. х., 1919 г., Баку: (на тюркском языке, арабской графикой).
   
2. 
   Адиль хан Зиядханов. Полёт пера. Из книги «Азербайджан». Баку: 1993, см.: Таиран-е галям. (Ресалейи аз нохостин-е номайенди-йи Джумхури-йе Азербайджан-е Гафгафз дяр Иран ). Адиль хан Зиядханов. Шап-е авваль, Тегеран, 1381, 71 с.
   
3. 
   Адиль хан Зиядханов. «Азербайджан». Баку: 1993, 176 с.
   
4. 
   Чеменземинли Ю.В. «Наша внешняя политика». Баку: Азернешр, 1993, 51 с.
   
5. 
   Чеменземинли Ю.В. «Если хотим нашей независимости…». Баку: «Гянджлик», 1994, 72 с.
   
6. 
   Хусейн Байкара. История борьбы за независимость Азербайджана. Баку: Азернешр, 1992, 276 с.
   
7. 
   Кёчарли Т. Карабах (против фальсификации истории Карабаха). Баку: «Эльм», 2002, 472 с.
   
8. 
   Насибзаде Н. Внешняя политика АДР. Баку: 1993; также см.: Cemil Hasanlı. Azerbaycan tarihi 918-1920. Türkiyenin yardımından Rusyanın işkalına kadar. Ankara, 1998 ; История дипломатии. Том 3, Москва, 1945.
   
9. 
   Мадатли Е. О статье, связанной с послом Азербайджанской Республики в Иране. // «Варлыг», 22-ой г., весна и лето, Тегеран: 1379, с. 47-55.
   
10. 
    Гасымлы М. Совет личного представительства Министерства Иностранных Дел Азербайджанской Демократической Республики. Баку: Изд.-во Университета Азербайджан, 2002, 22 с.
    
11. 
    Гулиев В. Личности, оставившие след в истории. Баку: Изд.-во «Озан», 2000.
    
12. 
    Талыблы С.А. Посол Азербайджана в Иране Адиль хан Зиядханлы. // Институт Востоковедения им. акад. З.М.Буньятова, журнал «Научные исследования», Баку: 2006, № I-IV/8, с. 430-440. Талыблы С.А. Посол Азербайджана в Иране Адиль хан Зиядханлы. Баку – Тебриз. Сборник азербайджанцев всего мира. Февраль, 2006, № 2(5), с. 27-31; Талыблы С.А. Посол АДР в Иране Адиль хан Зиядханлы. Баку, “YOM”, Сборник: Культура тюркского мира. (Квартальный). 2(4),2006, с. 80-93.
    
13. 
    Талыблы С.А. Исмаил хан Зиядханлы и азербайджано-иранские связи. // Научное издание Института Азербайджанского государственного управления и международных отношений. Журнал «Дирчелиш – XXI век». Баку: 2006, №8-9 (102-103), с. 231-236: Талыблы С.А. О политической и юридической деятельности Исмаил хана Зиядханлы в Думе. Журнал «Молодой юрист», Баку, № 06 (19) июнь, 2006, с. 10-11; Талыблы С.А. Зиядхановы. // «Гянджа с заглавной буквы» (журнал), гянджа: 2008, № 11, с. 14-15.
    
14. 
    Талыблы С.А.
    

(Посол Азербайджанской Демократической Республики в Иране Адиль хан Зиядханлы.) // “Варлыг”. Тюркско-персидский культурный сборник. Тегеран: лето 1384, № 145, с. 67-75

15. 
    Тадеусз Swietochowski. Müsülman Cemaatten Ulusal Kimlige Rus azerbaycanı 1905-1920. Birinci: 1988. (Türkcesi: Nuray Mert 295 sahifa).sah.72; bax: Russian Azerbaijan 1905-1920. The Shaping of National Identity in a Muslim Community. Cambridge University Press, 1985.
    
16. 
    Азербайджанская Демократическая Республика (1918-1920). Внешняя политика (Документы и материалы). Баку: 1998
    
17. 
    Сеидзаде Д.Б. Азербайджанские Депутаты в Государственной Думе России. Баку: 1991
    
18. 
    «Хеят-е Фовгаладе-йе Гафгфзий-йе». Мозакерат ва гарададха-йи хеят-е эзамиййе-йе Иран бе Гафгаз тахт-е сярпорести Сейид Зияаддин Табатабаи 1337-1338 (1919-1920). Мяркяз-е еснад ва тарих-е дипломаси. Бе кушеш Реза Азери Шахрзайи, Техран, 1378; см.: «Хеят-е Фовгаладе-йе Гафгфзий-йе». Эснад ва гарададха-йи хеят-е эзамиййе-йе Иран бе Гафгаз тахт-е сярпорести Сейид Зияаддин Табатабаи (1337-1338 гямяри,1919-1920 молади). Техран, дяфтяр-е моталеат-е сияси ва бейняльмоляли, 352 с.
    

19. 
    Зохраванд А. Аввалин сафир-е Джумхури-йе Демократик-е Азярбайджан дяр иран (1918-1920), фясльнаме-йи тарих-е рявабе-те харидж, няшрийе-йе аснад ва тарих-е дипломаси. Вазарат-е омур-е хариджи-йе Джумхури-йе Эслами-йе Иран, сал-е доввом, шомаре-йе 3, табестан 1379, Тегеран.
    
20. 
    Каве Баят. Туфан бяр фяраз-е Гафгаз. Негахи бе монасебат-е мянтаге-йи Иран ва джумхурихайе Азербайджан, Арменистан ва Горджестан дяр довре-йи нохосте эстеглал 1918-1921. Мяркяз-е эснад ва тарих-е дипломаси. Техран, 1380, 458 с.
    

Само руководство Британской империи старательно избегало лишних расходов, после первой мировой войны, требовалось восстановить разрушенное войной хозяйственное состояние империи. Британия ограничилась установлением протектората над мелкими арабскими княжествами как: Хаиль, Джебель-Шаммар, Кувейт, Недж, Асир и др. среди которых выделялись: Хиджаз, Кувейт, Недж с лидирующим преобладанием Хиджаза. Наверное потому Уинстон Черчил сделал ставку на правителей Хиджаза - династию хашимитов. После совещания в Каире не без его усилий старший сын короля Хусейна - Фейсал был коронован как король Ирака, а другой из сыновей Хусейна - Абдаллах был назначен эмиром Трансиордании, что существенно усиливало влияние династии Хашимитов. Хиджаз из религиозного центра Ислама вполне мог стать политическим центром на Аравийском полуострове, к чему и стремился король Али ибн Хусейн. Но отклонение королем Хиджаза предложения Британского протектората внесло существенный раскол в отношениях между партнерами, суда же добавился и отказ от декларации Бальфура. То есть король Хусейн преждевременно стал себя вести как халиф всех мусульман, после того как в Турции был свергнут султан Абдул-Хамид ІІ и установилась власть младотурков, вакантным оставался лишь титул султана. Тем самым Хусейн автоматический создавал себе препятствия на пути к поставленным задачам.

Основным конкурентом короля Хусейна можно считать правителя Неджа, который опирался на религиозное течение ихванов, компенсируя экономическую отсталость идеологической концепцией возврата к истокам Ислама. Для придания себе политического статуса, так необходимого среди кочевых бедуинских племен эмир Неджа добивается от представителей Британской власти в Ираке признание за ним нового титула «Султан Неджа и присоединенных территорий». Недж и Хиджаз практический разделили титулы распавшейся Османкой империи, Хусейн стал халифом – придавая своей власти духовную роль, а Абд-аль-Азиз взял себе титул султана – явно претендуя на политическое лидерство в регионе.

Два лидера были совершенно разными как по психологическим качествам, идейным убеждениям так и по стилю ведения политической борьбы. В Хиджазе была установлена своего рода конституционная монархия, где мажилис ограничивал власть короля. В Недже племенная монархия, где наследственный эмир обладал как политической, судебной, духовной и военной властью.

Крупнейшее территориальное княжество каковым являлся Джебель-Шаммар, не смотря на центральное положение на полуострове и практический граничивший со всеми эмиратами Аравии, не мог претендовать на лидирующую роль. Эмират был раздираем внутренними распрями между политическими группировками Рашидов с одной стороны и аль-Али с другой стороны, что не позволяло использовать имеющиеся преимущества. Не удивительно, что враждующие группировки искали политических союзников за пределами Шаммара. Это давало повод шейхам соседних племен бесцеремонно вмешиваться во внутренние дела эмирата, что впоследствии в 1921 году закончилось захватом этого государства эмиром Неджа. Ни британская империя, ни Ирак, ни Трансиордания не отозвались на призывы о помощи последнего эмира Джебель-Шаммара Ибн Таляля. Джебель-Шаммар стал частью растущего государства Саудитов. Присоединение Джебель Шаммара открывала Абдь аль-Азизу – эмиру Неджа доступ ко всем княжествам Аравийского полуострова в том числе и к Хаилю, расположенному на севере от Шаммара и южнее от Трансиордании. Но Абдаллах сын короля Хусена – эмир Трансиордании не проявил политической воли к борьбе, предоставив ихванам беспрепятственную возможность проникнуть в Хаиль.

Чем мог мотивировать Абдаллах свое бездействие, скорее всего тем, что к тому времени Хаиль уже не имел былой мощи, торговые караванные пути перестали приность доход этому княжеству. Построенная в 1908 году Хиджазская железная дорога в обход княжества Хаиль сильно подорвало экономическую жизнь города и его оазисов, так как транзит шел напрямую в княжество Хиджаз и обратно. Сильная зависимость от британского протектората и отсутствие политической самостоятельности короля Трансиордании привели к тому, что в том же 1921 году вслед за Джебель-Шаммаром, Хаиль был захвачен королем Абд-аль-Азизом. Как уже говорилось основной опорой войска «Султана Неджа и присоединенных территорий» составляли Ихваны – религиозное течение бедуинов, требовавших возврата к истокам Ислама времен пророка и его сподвижников - «ас-саляф». Ихваны действительно создавали реальную угрозу для процветающих оазисов Кувейта, Хиджаза и сопредельных эмиратов. Заслугой короля Абд-аль-Азиза являлось то, что он сумел переориентировать ихванов от прямых грабежей к решению военно-политических задач, направив их беспокойную энергию на захват и присоединение к своему княжеству новых территорий. Особенно страдал от набегов племени мутайр, присоединившегося к ихванскому движению правитель Кувейта. Для арабов Кувейт был традиционным объектом набегов, по их меркам страна была богатой, где основной доход приносила добыча жемчуга, а с 1913 года когда Кувейт подписал обязательство о предоставлении Британской империи монопольное право на разведку и добычу нефти, усилило присутствие Великобритании. Теперь Кувейт полностью находился под протекторатом Великобритании, получая взамен субсидии и развивая собственную инфраструктуру. Сотрудничество с англичанами давало серьезный повод ихванам считать население Кувейта кафирами - многобожниками и под идеологическим прикрытием газа совершать военные набеги. Сам правитель Кувейта хоть и сотрудничал с англичанами, в целях извлечения дополнительного дохода, пытался зарабатывать на контрабанде андийским оружием, которое шло в Дамаск в руки турецких перекупщиков. Этот факт серьезно осложнил отношения с англичанами, для которых Турция явно не являлось доброжелательным партнером, после того как Великобритания оттяпала добрую часть Османской империи.

И когда султан Неджа отправил на границу с Кувейтом отряд ихванов, что вызвало военное столкновение с проигрышем кувейтцев, англичане не поддержали просьбу шейха Кувейта о военной помощи, а потребовали проведения переговоров, где представители Британской администрации должны были играть роль арбитра. Но не смотря на заключенные соглашения пограничный конфликт тянулся вплоть до 1921 года, пока к власти в Кувейте не пришел Ах­мед ибн Джабир аль Сабах.

К этому времени султан Неджа Абд аль-Азиз уже понял, что ему не удастся захватить Кувейт без согласия Британской администрации, к тому в ряде сражений англичане не двусмысленно направили военные подразделения в защиту Кувейта. К тому же новый шейх Кувейта явно стремился к компромиссу с Эр-Риядом, компромисс был достигнут, а энергия ихванов была направлена на завоевание севера Аравийского полуострова. Но присоединение Джебель-Шаммара и Хаиля привело к тому, что султану Абд аль-Азизу пришлось решать пограничные вопросы с Трансиорданией и Ираком где правили сыновья Хусейна – правителя Хиджаза. Практический Недж оказался окруженным тремя отнюдь не дружественных ему государств: на северо-востоке – Ирак, на севере – Трансиордания, а с востока –Хиджаз. Военный пыл смущало то, что Иран и Трансиордания были под протекторатом Великобритании, которое к тому же являлось еще и его патроном.

Для «Султана Неджа и присоединенных территорий» начался непривычный период утомительных переговоров и решения дипломатических задач.

В результате мохамерского договора (5.06.1922 года) и дополнительных протоколов к ним, подписанных в Эль-Укайре (21-27.11.1922 года) были достигнуты соглашения по урегулированию границ между Ираком и Неджем. Присутствие военных сил ихванов на восточной границе государства стало излишним, так как любой отряд мог нарушить достигнутые соглашения и усложнить отношения с патроном. К тому же переговоры утомляли не только шейхов племен, но и рядовую массу ихванов, которые не считали себя обязанными выполнять принятые межгосударственные обязательства, кроме предписаний пророка и священного Корана.

Постоянные стычки с Трансиорданией, границы с которой не были окончательно определены беспокоил не только противоборствующие стороны, но и руководство Британской империи, поэтому следующей инициативой англичан стала организация конференции в Кувейте (1923 г.) куда были приглашены главы Трансиордании, Неджа и Ирака, но переговоры не принесли желаемых результатов. Отряды ихванов продолжали беспрепятственно нарушать, установленную границу вызывая обратные набеги со стороны соседей. В свою очередь король Хиджаза Хусейн не нашел более лучшего варианта, как запретить подданным Абд аль-Азиза принимать участие в священном паломничестве, что привело к вмешательству англичан. Тогда правитель Хиджаза стал использовать ограничение числа паломников из Неджа в безуспешной надежде, что Абд аль-Азиз уберет войска ихванов с неджийско-хиджазской границы.

Напряжение между двумя государствами стало расти, обе стороны стали готовиться к войне. Король Хусейн увеличил налоги, чтобы пополнить государственный бюджет. Но во внешней политике ухудшил отношения с Великобританией отказавшись ратифицировать Версальский договор, отказался от заключения Англо-Хиджазского договора. Не дружелюбными были отношения с королем Египта. Подозрительность Великобритании к Хусейну усилилась после того как в Джидде (1924г.) было открыто советское генеральное консульство. В отличие от Хусейна король Неджа представлял реальную силу, которая соблюдала положения о протекторате, принятые в1915 году. Британская империя не могла себе позволить потерю Хиджаза из-за строптивости Хусейна, недовольство политикой которого выражало купечество, бедуины и паломники (мусульмане Индии жаловались на низкий уровень обслуживания паломников и антисанитарию). Кроме того сильный удар по престижу короля Хусейна наносили неудачи в военных действиях, ихваны захватывали оазисы, города и даже ворвались в горный курорт Эт-Таиф. Король Хиджаза не сумел обеспечить безопасность своих подданных. Не спасло знать Хиджаза и низложение короля Хусейна и отправка его в политическую ссылку на Кипр.

В 1924 году Хиджаз был завоеван ихванами, отдельные протесты вспыхивали вплоть до 1925 года. А 11 декабря 1925 года в торжественной обстановке жители Мекки: знать, улемы, купечество принесли присягу верности Абд аль-Азизу. Теперь он стал именоваться королем Хиджаза, султаном Неджда и присоединенных областей.

16.02.1926 года нового короля признало Правительство СССР, а вслед за ним Ибн Сауда признали Великобритания, США, Франция и другие государства. В целях окончательного признания легитимности его власти в 1926 году Ибн Сауд созвал мусульманский конгресс и заверил короля Египта, Афганистана, Ирака, президента Турции, шаха Ирана и других глав мусульманских государств и общин, что будет заботиться о святых для каждого из мусульман местах паломничества и будет заботиться об улучшении условий для паломников. Мусульманский конгресс собрал более 60 представителей мусульманских организаций Азии, Африки и Европы. Конгресс закрепил за королем его право на владение Хиджазом и мусульманскими святынями.

Так завершилась противоборство политических сил Аравии за лидерство на аравийском полуострове, где столкнулись интересы различных государств, находящихся под Британским протекторатом. Несомненно заслуга Абд аль-Азиза ибн Сауда в том, что ему удалось используя политические противоречия местных племен и колониальной администрации объединить разрозненные племена Аравии, направить энергию ихванов на решение консолидирующих государство задач и тем самым заложив фундамент для дальнейшего развития королевства на пути к цивилизации и вхождение в мировое сообщество.
Түйін: Осы мақалада бірінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі араб түбегіндегі саяси жағдайы және Дербес араб эмираттары мен княжестволардың бірігу тарихы қарастырылған.

Ключевые слова: Ислам, ихваны, эмир, шейх, Недж, Хиджаз, Джебель-Шаммар, Кувейт, Великобритания.
Abstract: This article describes the events after World War 1 in the Arabian Peninsula. Describes the vicissitudes of unification of Arabian emirates and principalities into a single state.

Keywords: Islam, the Ikhwan, the emir, Sheikh, Neji, Hijaz, Jebel Shammar, Kuwait, United Kingdom.

Мырзаханова А.К. Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ шығыстану кафедрасының оқытушы Астана. Қазақстан

ПАРСЫ ШЫҒАНАҒЫ ЕЛДЕРІНІҢ СЫРТҚЫ САЯСАТЫНДАҒЫ МҰНАЙ ФАКТОРЫ
Түйін: Мақалада Парсы шығанағы мемлекеттерінің сыртқы саясатына мұнайдың беретін әсері қарастырылған. Әсіресе мұнай өндіруші және мұнай сатушы ірі мемлекеттердің өзара қатынастары мен мүдделеріне назар аударылған.

Кіл сөздер: Парсы шығанағы, мұнай, Қиыр Шығыс, сыртқы саясат, фактор.
Парсы шығанағы әлемдік экономиканы отын-энергетикалық тұрғыдан қамтамасыз етуде стратегиялық маңызды аймақ болып табылады. Әлемдік мұнай қорының 43,9%, табиғи газдың 15,5% шоғырланған араб монархиялары соңғы он жылда жаһандану, экономикалық қатынастарды трансұлттандыру үрдісінде әлемдік экономика мен саясаттың ортасында. Әлемде мұнай мен газға сұраныстың өсуі аймақтың маңыздылығын арттыруда.

Біріккен Араб Әмірлігінің қаржы министрі Хамдан ибн Рашид аль-Мактум: «Халықаралық нарықта мұнай тапшылығы орын алса, шығанақ елдері қара алтынға деген бағаны тұрақтандыру мақсатында мұнайдың кез-келген жетіспеушілігінің орнын толтыра алады. Біз әлемдік экономикалық жүйе балансын қамтамасыз етуде халықаралық ұйымдармен ынтымақтастықты жалғастыра береміз», - деп мәлімдеді.

Сонымен қатар, бұл аймақ әлеуметтік, саяси, әскери тұрғыдан шиеленісті болып қалуда. Ирак-Кувейт соғысы, қару-жарақ бәсекесінің артуы, аймақтың ішкі істеріне сыртқы күштердің араласуы, мұнай қорына бай аймаққа батыс елдері (әсіресе АҚШ) қызығушылығының артуы осыған дәлел болады. Бұл елдердің сыртқы саяси басымдығы мұнайдың үйлесімді бағасын орнату, өткізу және инвестиция көздерін табу.

Парсы шығанағы араб елдері ынтымақтастығы кеңесіне кіретін аймақ елдері Таяу Шығыстағы саяси жағдайға айтарлықтай ықпал етеді. Аймақтағы кез-келген мәселе одақтың ең ықпалды әрі бай мүшесі Сауд Аравиясының қатысуынсыз шешілмейді.

Сауд Арабиясы, Бахрейн, Қатар, БАӘ, Оман, Кувейттің ішкі дамуы мен қазіргі хал-ахуалы жағынан ұқсас болғандықтан сыртқы саяси бағыттарында да ортақ тұстары бар. Көшбасшысы Сауд Арабиясы болып табылатын мұнай экспорттайтын мемлекеттердің бұл тобы 1970 жылдан бері ОПЕК-ке айтарлықтай ықпал етіп келеді және бұл үрдістің болашақта да жалғасатындығына күмән жоқ. Парсы монархиялары ұйымның мұнай саясатын қалыптастыруда маңызды орынға ие.

Алайда, араб монархияларының мұнай саясатының тиімділігі олардың стратегияларының басқа мұнай экспорттаушы мемлекеттердің мүдделерімен сай келуіне және өзара әрекет етуіне тікелей байланысты болады.

Өз кезегінде Парсы шығанағы араб мемлекеттері ынтымақтастық Кеңесі арнайы мұнай ұйымы болып табылмаса да, мұнай саласында интеграциялануда тиімді механизмге айналды және «араб алтылығының» энергетикалық дипломатиясын үйлестіруде үлкен маңызға ие.

Парсы шығанағы мұнай монархияларының сыртқы саясат жүргізуінде қара алтын мықты әрі тиімді қаруға айналды. Мұнай факторы әлемде ерекше орынға ие болуға және мұсылман қоғамында маңызды рөл ойнауға жағдай жасады. Сонымен қатар, жан-жал мен сыртқы күштердің осы елдердің ішкі ісіне араласуға себеп болды.

Әлемдік дағдарыс қай елге болмасын оңай тимегені анық. 2009 жылы мамыр айының 20-22 аралығында Жиддада өткен конференцияда араб елдерінің қаржы министрлері, банкирлер мен қорлар иесі әлемдік дағдарыс елдегі қаржы жүйесіне қаншалықты кері әсері бар деген мәселеде мәжіліс құрды. Кувейт Сыртқы істер министрі Мохаммед аль-Сабах: «Оның қалай, қашан және неден басталатынын болжап, зардабы мен ел экономикасына тигізетін кері әсерін дөп басып айтқан ешкім болмады. Бұл күтпеген дағдарыс болды» десе, Хамд ас-Сайари: «Саудия банк жүйесі өте жақсы жұмыс жасап тұр, банктер активтері мемлекеттік бақылауға алынған. Дағдарысқа ұрынған Америка фирмаларына үкімет енді жәрдем бермейді», – деп мәлімдеді. Дағдарыстың кесірінен із-түзсіз 350 млрд. доллар жоғалтқан араб мемлекеттерінің кейбірі өзін осылай жұбатса, Қатар мемлекетінің экономика және қаржы министрі экономиканың әлі де құлдырайтынын айтты.
Халықаралық қаржы жүйесіне арабтар үлкен қаржымен келді. Соңғы төрт жыл әлемнің мұнай қорының 2/3-не (40 трлн. м3) ие арабтар үшін бақ қараған жыл десе болды. Мұнай бағасы үздіксіз өсіп, 2008 жылы ОПЕК құрамындағы мұнай экспорттаушы араб елдерінің (Сауд Арабиясы, Бахрейн, Қатар, БАӘ, Оман, Йемен, Кувейт, Ливия, Ирак) табысы 1,4 трлн. долларға дейін жетіп отырған. Бұл елдердің өткен жылғы мұнайдан түскен табысы 1980 жылдары тапқан барлық табысынан асып түскен. HSBC банкі берген мағлұматқа сүйенсек, Парсы шығанағы елдерінің мұнай табысы 2006-2010 жылдары алдыңғы 20 жылда тапқан табысынан көп жоғары болған. Мұнай бағасының орташа құны 2010 жылы 72.47 доллар көлемінде көтеріліп, Парсы шығанағы елдерінің мұнай табысы 430 млрд. долларға жеткен, ел экономикасы 4,4%-ке өсіп, қаржыны ауыр ақшамен сақтауды күшейткен. Сарапшылар мұнай өндіруші араб елдерінің жағдайын қаржы дағдарысына қауқары жоғары деп бағалайды.

Парсы шығанағы елдерінің дағдарысқа байланысты мұнай өндірмейтін араб елдеріне (Мысыр, Тунис, Марокко, Мавритания, Сирия, Иордания, Ливан) ивестиция құюы тауар импортын қысқартуына байланысты ол елдерде экономиканың дамуына айтарлықтай әсер еткен, 2008 жылы 5%-ға өскен экономика ол елдерде 2009 жылы 3,6%-ға төмендеген.

Кувейттің екі резервтік қоры бар: 1960 жылдан бері жұмыс істеп тұрған Бюджеттік қор және 1976 жылы құрылған Болашақ қоры. Бюджеттік қорға мұнайдан түскен мемлекеттік табыстың 10%-ы құйылып отырған. Құнды қағазға салған Қор (активінің жалпы көлемі 262 млрд. доллар болған) 94 млрд. долларын жоғалтты. Дағдарыс Кувейттің қаржы саясатындағы бұл қадамының үлкен қателік екенін көрсетті. Оман да 1980 жылы мемлекеттік қорды, 1993 жылы Мұнай қорын құрған еді. Мұнайдан түскен табыстың әрбір 15 доллары мемлекеттік бюджетке, 2 доллары Мұнай қорына, 0.5 доллары Мемлекеттік қорға құйылып отырған. Бюджет дефицитін толтыруға шығындалып отырған мемлекеттің «қалтасын» дағдарыс аяусыз тесіп барады. Біріккен Араб Әмірліктеріндегі (БАӘ) Abu Dhabi Investment Authority (АDIA) мен Abu Dhabi Investment Council (ADIC) қорлары әлемдегі ең ірі жабық мемлекеттік қор деп есептеледі. Ондағы қаржы алғашқысында 500 млн доллар деп есептелсе, соңғысының қаржысы 1 трлн. долларға жетеді. Дағдарыс айналдырған жеті айда Абу Даби Қор Басқармасының (АDIA) 183 млрд. долларын ойып түскен. Қатар да мемлекеттік инвестициялық қорының 27 млрд. долларын жоғалтқан. Саудия монеталық агентствосы (SAMA) да бейтарап қалған жоқ, 46 млрд.доллар шығынға түскен.

Елдің ішкі экономикасына емес, сыртқа салынған 2500 трлн. доллардың жоғалуы жер қоғалса қозғалмайтын арабтарды қалың ұйқыдан бір оятқандай болды. “Жығылғанға жұдырық” дегендей, шетелдік инвесторлар да дағдарыстың себебіне байланысты араб елдеріне салынатын жобаның 60 пайызын қысқартқан. БҰҰ әлеуметтік-экономикалық комиссиясының Батыс Азия (ESCWA) бөлімі берген есебінде мынадай цифрларды келтіреді: 14 араб еліндегі шетелдік инвестиция 2007 жылы 64 млд. доллар (44 млрд. евро) құраса, 2008 жылы бұл көрсеткіш 60 млрд. (41 млрд. евро) долларға түскен, ал 2009 жылы бұл көрсеткіш екі есеге төмендеген.

Соңғы төрт жылда мұнай бағасының шарықтауы, акция құнының үздіксіз өсуі, құрылыс саласының қарқынды дамуы араб елдерінде жаппай қымбатшылыққа әкеп соқтырған еді, қымбатшылықтан титықтаған халық енді баға төмендеп, бәрі өзінің бұрынғы құнын табатын шығар деп үміттенеді. Белгілі араб экономисі Фаһд аш-Шасри Америкадағы қаржы жүйесінің дағдарысы араб мемлекеттеріне қаншалықты әсер етті деген сұрақ төңірегінде жауап іздей келіп, ол дағдарыстан араб мемлекеттерінің қаржы нарығында көрген зияны өзге елдермен салыстырғанда өте орасан екенін байқайды және оның себебі біреу-ақ, араб инвесторларының сыртқа қаржы салуы кезінде дағдарыстан қамданбауы, зардабы жайлы ешқандай ойланбауы деп түйеді. Сондай-ақ, дағдарыс Парсы шығанағындағы араб елдері қаржы нарығының барлық саласын қамтуы жағдайды қиындата түскен. Парсы шығанағы елдерінің экономистері «дағдарыс тек экономиканың кей салаларына ғана зардабын тигізді, жаппай болған жоқ», деп қанша жұбатып бақса да, сау ақыл дағдарыс зардабы үлкен болғанын түйсінеді.

Қаржы дағдарысының қауіпі жайлы экономика білгірі ал-Хасани: «Халықаралық нарыққа ашық есік ұстанған Парсы шығанағы елдерінің негізгі табыс көзі – мұнай. Одан түскен көп табыс инвестицияға құйылатын қаржыны көбейтті де, ол Америка мен Еуропа нарығына салынды. Бұл жерде араб қаржы нарығына ықпал еткен үш негізгі әсер байқалады: бірінші, қаржы мекемелерінің құнды қағаздардың иесі болуы және құнды қағаздарға тәуелді CDS’s шарттарымен инвестиция құю, немесе CDO’s шартымен көп несие беру, екінші, инвестицияны дағдарысқа түскен американдық инвестициялық банктер мен қорлардың басқаруы, үшінші, несие жүйесінің дамуы нәтижесінде қолма-қол ақшаның азаюы, қарыздың көбеюі» дейді. «Тұрақты құнды қағазға инвестиция салған араб іскерлері дағдарыс шығынынан сақтандырылғанда «Лиман Брозерс Ситрик» сияқты инвестициялық банктер дағдарысқа түссе де, онымен байланыс жасаған Халидж (Парсы шығанағы) банктеріне еш әсері болмас еді. Араб инвестициясы Америкалық инвестициялық қорлар (фонд) арқылы жүзеге асырылуы арабтар үшін зиянды болған. Инвестициялық қорлардың келісім шарт табиғатында қаржы саласындағы қауіп-қатерлер деңгейі көрсетілсе де, шығынды қайтару жолдары пысықталмайтын көрінеді. CDO’s және CDS’s шарттары бойынша үлкен қаржы несиеге берілуге, инвестиция ретінде қабылдануға құқылы болуы үшін фондтың құнды қағаз активтері толтырылып отыруы тиіс. Сондықтан, халидж банктерінің Американдық инвестиция қорлары арқылы жұмыс жасау кезінде зардап шегуі заңды, таңданарлық құбылыс емес» дейді, ал-Хасани. Британдық «Financial Times» газеті мәліметіне сенсек, Араб елдерінің банктері (Оман, Қатар, БАӘ, Сауд Арабиясы, Кувейт, Бахрейн) қаржы дағдарысынан қатты зардап шеккен. Араб банктері 2007 жылы инвестициясын CDO’s шартымен Америкада ипотекалық несиемен айналысатын банктерге 1 миллион АҚШ долларын бөлу керек болған. Ал арабтар бұл мәліметті теріске шығарып отыр.

Қатар Орталық банкінің иесі Абд Алла ибн Сағуд Әли Сани дағдарыс кесірінен құлаған «Лиман Брозерс», «Мирил Линш» банктерінде ел банктерінің қаржысы жоқ деп ақталады. Кувейт банктерінің одағы төрағасы да елдегі банктер дағдарыстан зардап шекпейді, ешқандай банктің «Лиман Брозерсте» ақшасы болмаған деп мәлімдеді. Алайда Халидж банктерінің өкілдері «Лиман Брозерс» банкімен байланыста болғанын, Сауд Арабия Королдығынан қажет жағдайда көмек алатынын жариялаған еді. Абу Даби сауда банкі инвестиция құю кезіндегі қауіп нақтыланбаған деген сылтаумен АҚШ инвестиция қорларында жоғалған қаржысын қайтару мәселесін заң бойынша қарастыруға кіріскенін жария етті. Алайда тұманды келісім мамандардың өзін шатыстыратын көрінеді. Одан бір нәтиже болады дегенге өзге тұрмақ, арабтардың өздері сенбей отыр.

Құнды қағаздардың құнсыздануы нәтижесінде Парсы шығанағында екі ірі банк зардап шекті, олар: 750 млн. доллар жоғалтқан «ал-Халидж» мемлекетік банкі (БАӘ) және 500 млн. доллар зардап шеккен «АВС Саудия» банкі. Өзге банктар әзірге шығындарын жариялаған жоқ. Халидж банктерінің алпауыт мемлекеттермен, әсіресе, Америка банктерімен тығыз байланыста болуы көп қиындық туғызуда. БАӘ мемлекет қорындағы 700 млрд. доллар елді әлемдік қаржы дағдарысынан алып шығады деп сеніп отыр. Ендігі қаржы елдің ішкі экономикасына бөліну керектігін ұққан арабтар антикризистік бағдарламалар қабылдауды қолға алды. Абу Даби банкінің өкілі, экономист Зияд ад-Даббас қазіргі дағдарыстың оңтайлы жағы да болды, елде тауарлар құнының 9-14% арзандауына себеп болады дейді. (Мәліметтер Саудияның «ал-Иқтисад» апталық газетінен алынды.) Орасан қаржы жоғалтқан арабтар енді қаржыны жүз ойланып, мың толғанып барып салатын болады. Ең қаржылы САК, БАӘ елдерін жекелеген әулеттер басқаратынын ескерсек, ақшаның қайда жұмсалатынын да солар шешеді.

Парсы шығанағы биылғы жылы Солтүстік Африкада елдеріндегі тұрақсыздық пен мұнай бағасының өсуі арқасында өздерінің кірістерін ұлғайтты. Соның ішінде Сауд Аравиясы, БАӘ, Қатардың ЖІӨ өсті.

2030 жылға қарай Қытайдың Парсы шығанағы елдерінен мұнай импорттау көрсеткіші бес, ал табиғи газ импорттау төрт есеге артады. Сол уақытта ол Жапония мен Үндістанды қуып жетеді. Қытай бұл аймақты «Ұлы тату көрші» ретінде қарастырады. Бұл Парсы шығанағы Қытайдың сыртқы саясатында жоғары позицияға ие екендігін көрсетеді. Осы аймақтағы Американың рөлін ескеретін болсақ, қазіргі таңда Қиыр Шығыс пен Оңтүстік Шығыс Азиядағы екі қарсыластың бәсекелестігі арта түспек. Сол уақытта шығанақ елдерінің сыртқы саяси бағытына айтарлықтай өзгерістер енуі әбден мүмкін.

XXI ғасырда Парсы шығанағы монархиялары халықаралық қатынаста өздерінің маңыздылығын сақтап қалуда. Осы елдердегі мұнайдың бай қоры осы субаймақтың әлемдік экономика мен саяси жүйедегі жағдайын айқындайды. Бұл жағдай шамамен болашақта да сақталады. Себебі қосымша энергия көздері мен энергия үнемдейтін технологиялардың пайда болуына қарамастан мұнай ресурстарына деген сұраныс жоғары деңгейде. Сонымен қатар мұнай Араб жартыаралы елдерінің әлеуметтік-экономикалық дамуында негізгі фактор болды.

Бастапқы кезеңде ұлттық жинақтау қорының, қажетті технологиялар мен инфраструктураның, жоғары білімді мамандардың жоқ болуы араб монархияларын мұнайды өңдеуде шетел капиталына жүгінуге алып келді. Монополия елдерінің Бұл елдердің басты ұлттық байлығын ұзақ жылдар бойы тасымалдауы мұнай өндіретін және өңдейтін заманауи кәсіпорындар мен ұлттық мамандардың пайда болуына жол ашты.

Бұл елдер өздерінің ұлттық қоры мен қажетті мемлекеттік басқару жүйесі пайда болғанда мұнайға бақылау орнатты. Нәтижесінде «араб алтылығы» елдері мұнай өндіру мен мұнай өңдеудің көп бөлігін экономиканың мемлекеттік секторына кіргізіп, монархияның мемлекеттік-капиталдық даму үлгісін алдын ала айқындады. Бұл билікке кең көлемдегі әлеуметтік бағдарламалар мен ірі экономикалық жоспарлар жасауға мүмкіндік берді. Парсы шығанағы аймағының геосаяси проблемасын «мұнай факторы» және территориялық таластармен түсіндіруге болады.

Осылайша араб мемлекеттерінің сыртқы саяси ресурстары олардың әлемдік экономикадағы шамалы үлесімен, энергия экспорттаудағы жоғары потенциалымен, араб әлеміндегі мықты мемлекет пен осы елдердің іс-қимылын үйлестіру мүмкіндігін төмендететін саяси, экономикалық, әскери саладағы маңызды интеграцияның болмауымен сипатталады. Шығанақ елдері аймақтан тыс одақтастарға , бірінші кезекте олардың қауіпсіздік кепілі болып табылатын АҚШ-қа тәуелді.

Сонымен қатар, Парсы шығанағы аймағының қауіпсіздігі халықаралық қауіпсіздік пен халықаралық қатынастар жүйесінің ажырамас бөлігі болып табылады. Себебі мұнда әлемдегі қара алтын қорының ірі көлемі шоғырланған.

Мұнай бағасының бұдан әрі өсуі болашақтағы халықаралық қарым-қатынастардың айқындаушы факторына айналарын ескерсек, оның әлемдік саясатқа қалай әсер ететінін де зерделеуге тиіспіз.
Пайдаланған әдебиеттер:

1. 
   Звягельская И.Д. Конфликтная политика США на Ближнем и Среднем Востоке. – М.: Наука, 1990.
   
2. 
   Шарипов У.З. Персидский залив: нефть - политика и войны. - М.: Наука, 2000.
   
3. 
   Кожахметов К.К. Движение солидарности и борьба арабских народов за свободу и независимость (сер.50-х-начало 80-х гг.). - Алматы: Оралман, 1999.
   
4. 
   Маликов Б. Совет Сотрудничества Арабских Государств Залива. Эр-Рияд: Дар-Аль-Кимам, 1994.
   
5. 
   Мелкумян Е.С. «ССАГПЗ в глобальных и региональных процессах», Москва, «ИИИиБВ», 1999.
   

Авторы: Қожанды.

Қолжазба тағдыры: 1982 жылы Улан-Батор қаласында болып өткен Моңғолтанушы әлем ғалымдардың симпозиумында Ауғанстаннан келген ғалым проф.Хамами деген ғалым осы қолжазба туралы алғашқы ақпаратты белгілі түркітанушы ғалым ағамыз Қ.Сартқожаұлына берген. Кейін 1983 жылы Ауғанстанда болған орыс солдаттарының бірі арқылы Қ.Сартқожаұлының қолына осы қолжазбаның фотосы түседі.

Көшіріп жазған: Абубекир-а-Бағлани