Дара түбірлердің бірінші түрі

125
арқылы  (салыст.  қаймақ,  қайран  т.б.)  оның  түркі  тілдерінде  о  баста 
“сұйықтық  бетінде  қалқу”  деген  жалпылама  мағынаны  білдіруіне  бай-
ланысты қайық сөзінің жасалғанын анықтауға болады. 
Мұндай  түбірлер  тек  зерттелуші  тілдің  өзінде  ғана  емес,  туыстас
түркі  тілдерінің  бірі  болмаса  бірінде  кездесіп  қалуы  мүмкін.  Эти-
мологиялық ізденіс барысында оны пайдалануға болады.
Дара  түбірлердің  екінші  түрі  кейбір  тұрақты  сөз  тіркестердің 
құрамында  негізгі  компонент  ретінде  қолданылуы  мүмкін.  Олардың 
көпшілігінің  мағыналары  күңгірттеніп,  кейбіреулерінікі  ғана  айқын 
болуы  ықтимал.  Олар  этимологиялық  жағынан  ізденісті,  басқа  ұқсас 
элементтермен  салыстыруды  талап  етеді.  Өйткені  олар  осы  тұрғанын-
да жеке-дара тұрса да, даралығы шартты түрде. Олар дара түбірлердің 
екінші түріне жатады:
*Тоқ >тоқ етері
*Қақ >қақ ортасы 
*Шырқ >шырқ айналу
*Тым >тым-тырыс
*Тап >тап болу
*Тал >тал бойы
*Хан >хан талас
*Шыр >шыр бітпеген
*Ор >ор қоян 
Бұл  тəрізді  дара  түбірлер  тілімізде  мыңдап  саналады  жəне  олар-
дың  сол  қалпындағы  мағынасын  ашу  қиындыққа  соғады.  Олардың  да 
біразын өз тілімізден тапсақ, біразын көрші туыс тілдерден табамыз.
Дара түбірлердің үшінші бір тобын құрайтын түбірлердің архетип-
тік мазмұнында мифтік этномəнерлік мағыналар сақталған.
Мысалы,АЛАМАН – мағынасы  кең,  əрі  теріс  əлеуметтік  түсінікті 
білдіретін  сөз.  “Ала”  сөзінің  қазақ  т.б.  түркі-моңғол  тілдерінде  “ала” 
сөзімен бірге қолданылатын культтық, мифологиялық теріс мағынаны –
“ала жіп”, “алаш”, “алатопалаң”, “алақоржын”, “аламан”, “аласапы-
ран”, “аластау”, “алауыз”, “алашапқын”, “аласұру” т.б. мағыналарын 
білдіретіндігіне  байланысты  аламан  сөзінің  этимологиясын  да  ашу 
қиындай түседі[7,]. 
Дегенмен,  аламан  сөзіне  жасалған  кейбір  этимологиялық  талдау-
ларға  шолу  жасап  көрелік.  Зерттеушілердің  кейбіреулерінің  бұл  атау-
дың “ала” “пестрый” мағынасынан туындаған деген пікірді қолдағаны,

126
  ал  қазақ  совет  энциклопедиясында (I-т.)  моңғол  тілімен  байланысты-
рылып, арыстан, бұлан, құлан, жылан т.б. сөздерінің моделінде жасал-
ған жəне «олардың тышқанның, дəнге тоймайтын қомағай жəндіктің ін-
ге  ұқсайтын  ұртына  теңеуден  туған»  деген  жорамалына  көңіл  толмай-
ды.  Автор  өзінің  бұл  пікірін: “Біздің  болжауымызша  “аламан”  атауы 
“ін”  мағынасын  беретін  “алаш”  сөзімен  байланысты  болса  керек. 
Əрине, бұл жерде біз “аламан” атын оның (аламан тышқанның – А.Ə.) 
інде тұруымен ұштастыруынан аулақпыз. Сөз болып отырған тышқанға 
тəн, соған ғана меншікті бір қасиет бар. Ол қасиет – аламанның ұртының 
көлемі  жағынан  аумақтылығы,  ол  сол  арқылы  ол  дəнді  молырақ 
қамтып, інді лезде толтырып алуында. Оның дəнге толтырып алған екі 
ұртының алған өзінде-ақ кішігірім ін толып қалады екен. Осы қасиетін 
аламан  тышқанның  еске  алғандықтан  болар,  оны  кей  жерлерде  халық 
“алақоржын” деп те атайды»деп түсіндіреді [ҚСЭ, I].
Көріп  отырғанымыздай,  бұл  жерде  “аламан”  атауының  адамдар 
тобы  туралы  емес,  егіске  үлкен  зиян  келтіретін  ашқарақ  та,  озбыр 
тышқанға қатысты сөз болып отыр [ҚТТС I; ҚТДС I]. Бір томдық «Қа-
зақ  тілінің  сөздігінде»аламан  атауының  омонимдік  жігі  айқын  көрсе-
тіліп, “тышқанға”  қатысты  мағынасы  алдымен  көрсетіліп,  адамға  қа-
тысты мағынасы омоним ретінде екінші қатарда былайша беріледі: 

жүктеу/скачать 1,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: