Қарағанды 2020 Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі
Дүниені философиялық түсінудің негіздері
жүктеу/скачать 0,74 Mb.
|
Оқу құралы 2020 жыл (2)
| 2 Дүниені философиялық түсінудің негіздері
2.1 Сана, рух және тіл Сана ‑ объективті шындықты бейнелеудің адамға ғана тән жоғары формасы, оның дүниеге және өзіне адамдардың қоғамдық‑тарихи қызметінің жалпыға бірдей формаларының жанама түріндегі қатынасының тәсілі. Сана объективті дүниені және өзінің жеке болмысын ой елегінен өткізуге белсене қатысатын адамның психикалық процестері бірлігін көрсетеді. Ол адамның еңбек, қоғамдық‑өндірістік қызметі процесінде пайда болады және сананың өзі сияқты байырғы тілмен айтарлықтай байланысты. Адам туған бойдан алдыңғы ұрпақтардың қолымен жасалған нәрселер дүниесіне кезігеді және өзі оларды мақсатты түрде пайдалануды үйрену процесінде ғана қалыптасады. Оның шындыққа қатынасу тәсілі тікелей өз денесін икемдеуіне (жануарлардағы сияқты) емес, қайта басқа адамдармен қарым‑қатынасты ғана қалыптасатын затты іс‑қимыл дағдыларымен анықтайды. Дүниеде ең ғажап, керемет құбылыс - адамның рухани дүниесі, сана, ой. Адамзат игілігіндегі барлық материалдық және рухани жетістіктер: зәлім құрылыстар, түрлі техникалық табыстар, өнер, дін, әдебиет, философия, ғылым - осылардың бәрі сол сананың құдіреті. Объективтік дүниеде сананың баламасы жоқ. Ол тек адамға ғана тән, сонда сана дегеніміз не? Ол қайдан, қалай пайда болады? Сана - бейнелеудің қасиеті. Бейнелеу - жалпы материяның қасиеті. Бейнелеудің негізінде бір құбылыстың екінші құбылысқа, бір дененің екінші денеге тигізген әсерінің салдары жатыр. Сана да сол әсердің нәтижесі. Бейнелеудің ең жоғары түрі тіршілікке, өмірге байланысты биологиялық формасы. Ал енді тіршілік өмірдегі бейнелену формалары қандай? Ол да түрліше. Ең алғашқы қарапайым бейнеленуге тітіркену жатады. Ол барлық тірі организмдерге тән құбылыс. Орталық жүйке жүйесі бар организмде ол рефлекс тудырады [5, 67 б.]. Әлемнің барлық мәдениеттерінде адамдар өлімнен құтыламыз деп қиялдаған. Соған сәйкес, «жан» әлемінің антикалық баламасы біздің бойымыздағы өлмейтін нәрсенің символы ретінде пайда болды. Философия пайда болған сәттен бастап дін мен философияның түйіскен тұсында өлімнен кейінгі өмірдің мүмкіндігі мен жан табиғаты басты мәселе болып келеді. Пифагор алғашқы философ ретінде көп дәріптеліп, өлімнен кейінгі өмір идеясын жақтаушы ретінде де танылған. Бірақ ол басқалар секілді жан өлімнен кейін өзге, тылсым әлемге өтеді дегенге сенбеген, біз өмір сүріп жатқан дүниеге қайтып келіп, басқа тәнде өмірін жалғастырады деп санаған. Ол өзінің жаны - сол кезден бірнеше жүз жыл бұрын Троя қаласын алуға қатысқан батыр бабасының рухы деп, сол қаланы алудағы көріністерді есіне түсіріп, айтып берген. Жанның басқа тәнге көшуі, яғни трансмиграция (мәңгі созылмаса да) - бір басқа да, өлімге бойсұнбайтын, ажалсыз құдайлардың батасымен келетін мәңгілік өмір - тіптен бөлек. Пифагордың айтуынша, жанның трансмиграциясы тек адамдарға ғана емес, жануарлардың кей түрлеріне де тән. Бірде ол күшікті қинап жатқан бір адамды тоқтатып, сол күшіктің қыңсылаған үнінен өзінің қайтыс болған досының даусын танығанын айтыпты. Анаксагор жандардың айырмашылығын көрсетеді: бірі - материалды әлемнің бөлігі болса, енді бірі - құдай тектес сана, ол - материалды емес, кем дегенде бірегей, эфирлі материядан жаралған. Эмпедокл «ұқсасты ұқсас таниды» десе, Анаксагордың санасы нәрсенің бәрін оның басқа нәрселерден ерекше болғанынан таниды. Тек ең ұлы ғарыштық сана ғана емес, басқалардың да (мүмкін, адамдар да) санадан дәмесі бар, демек, сананың кішісі де, үлкені де болады. Жан анатомиясы «Мемлекетте» әлдеқайда ақылға қонымдырақ сипатталған. Жанның үш элементі бар деп жорамалдайды. «Біз заттарды түйсігіміздің бір бөлігімен, ашуды басқа бөлігімен танимыз ба? - деп сұрайды ол, - ал тамақ, ынтызарлық және тағы сол сияқты басқа қалауларымызды үшінші бөлігімізбен білеміз бе? Әлде біз осындай импульс кезінде бар жанымызбен әрекет етеміз бе?». Ол өз сұрағына жауапты ақыл-ой қайшылығы феноменінен тапты. Адам шөлдесе де, су ішуден бас тартады (мүмкін, емшінің нұсқауымен): бұл жерде жанның бір бөлігі толғанып, ал екінші бөлігі тәннің қалауын сезгенін көре аламыз. Бірінші бөлігін ақыл (to logistikon), екіншісін құмарлық (to epithymetikon) деп атауға болады. Алайда ашуды ол бөліктердің ешқайсысына жатқызуға болмайды: құмарлық та емес, себебі адам өз құмарлығына жиіркенішпен қарауы да мүмкін, ақыл да емес, өйткені балалар да, естияр жасқа жеткенше, ашу шақырып, шатақ шығарады. Ашуқұмарлықпен де, ақылмен де қайшылыққа келетіндіктен, біз оны жанның үшінші элементі деп белгілеп, көңіл күй (to thymoeides) деп атай аламыз. Осы үш элемент арасындағы үйлесім жандағы әділетті туындатады. Платонның сана философиясын оның этикалық және метафизикалық проблемаларға байланысты диалогтарының үзінділерінен жинақтауға болады. Ал Аристотельдің философиялық психологиясы - мүлде бөлек мәселе. Этикалық жазбаларынан басқа, оның арнайы жан табиғаты туралы (de Апіта) жүйелі трактатында, түрлі шағын монографияларында сезімдік қабылдау, ес, ұйқы және түс көру сияқты мәселелер қарастырылған. Аристотель Платонның кей идеяларын қабылдап, одан ары жетілдірді, мысалы, жанның элементтерге бөлінуі, түйсікті соқтығыс ретінде қабылдап, оған философиялық талдау жасауы - соның дәлелі. Бірақ оның басты еңбегі - биологияны тереңдей зерттеуі болды. Аристотельдің жан құрылымы және жан қабілеті туралы ойлары философияға ғана емес, жалпы ғылымға шамамен екі мың жыл бойына ықпал етті [2, 307 б.]. Жан - тірі дененің формасы немесе шартты негізі ғана емес, денедегі өзгеріс пен қозғалыстың бастамасы, сонымен қатар, ең алдымен, денеге оның телеологиялық бағдарын көрсететін ақырғы себеп. Өсіп-өну, қайта түлеу-жаңғыру - өмірдің ең маңызды әрекеттерінің бірі. Әр тірі жан өзінің түрін қайта туындатуға ұмтылады, «жануар жануарды, өсімдік өсімдікті өндіреді, сол тәртіпке орай, олар мәңгілік және құдіретті әлемге шамасы келгенінше үлесін қосады». Парсылық дәрігер, ғұлама ойшыл, философ әрі ақын Әбу Әли әл Хусейн ибн Абдаллах Ибн Сина (еуропалықтар жеңілдетіп Авиценна есімімен атайды) Бұқараға жақын орналасқан Афшан елді мекенінде 890 ж. дүниеге келген. Орта Азия мен Иранда өмір сүріп, Ибн Сина ескі грек философиясымен, логика, физика, астрономия және тағы басқа ғылымдармен терең танысады. Содан кейін медицинаны қолға алады. Ибн Сина Хорезмде жүрген жылдары өзінің аса күрделі екі еңбегін жазған. Оның бірі - «Медицина ғылымының заңдары» («Канон»), екіншісі - «Саулық сақтау кітабы» («Кітап аш-шифа») деп аталады. Бірінші кітапта дәрігерлік, емдеу мәселелері сөз болса, екінші кітап - физика, математика, астрономия, логика және басқа да қоғамдық ғылымдарына арналған. Міне, осы екі еңбек Әбу Әли ибн Синаның атағын бүкіл дүние жүзіне жаяды, оған өлмес даңқ әпереді. Ибн Сина «Рух дененің қай жерінде орналасқан?» деген күрделі де метафизикалық әрі теологиялық сұраққа практикалық тұрғыдан жауап бермек болып ота жасайды. Біреулері қалбте, яғни жүректе десе, өзгелері ол денені түгел қамтып жайылып жатыр деп тұжырымдады. Ибн Сина рухты Алланың әміріндегі нәрсе, ол материалды емес, көзге көрінбес, тұрағы болмас дегенді дәлелдеу үшін де осы отаны жасайды. Содан олар енді рух туралы таласпаймыз, Құранда айтылғанға сенеміз. Рух туралы бар жоқ деп айту күпірлік екен деседі. Ол жан мен дененің генетикалық бірлігін растайды: «Жандар физикалық материя пайда болған кезде пайда болады, ол оны қолдануға жарайды». Жан сияқты дене де физикаға бағынады. Өсімдіктер мен жануарлардың, саналы тіршілік иелері әртүрлі материалды тәнге ие. Саналы жан мидың белсенділігімен байланысты және оның әртүрлі қабілеттері мидың тиісті бөліктерімен байланысты. Тітіркену, иіс, дәм және есту органдарының функциялары, сезу, бейнелеу, есте сақтау, қиялдау қабілеттері, сондай-ақ ұйқы кезіндегі сана-сезімнің жағдайы жан-жақты сипатталған. Канттың сыни философиясындағы жаңалықтардың бірі, оның өзіне дейінгі догматтық метафизиканың сәтсіздігін және Құдай болмысы мен жанның (рухтың) мәңгілігін дәлелдей алмағанын ашық көрсетуінде болатын. Егер, Құдай болмысына дәлел келтіру мүмкін болмаса да, Кант философиясынан кейін оның Құдай болмысы мен жан туралы тұжырымдары ақылға қонымды дүние ретінде қабылданды. Кант өзінің көзқарастарында Құдай болмысына келтірілген дәлелдерді сынға ала отырып, неоплатоншылдар дамытқан Платон ілімінің негізгі ережелерін терістеді. Кант өзіндік көзқарастарын тұжырымдай келе, Құдайды анықтаудың трансцендентті дәлелін келтіреді. Трансцендентті дегеніміз - адам тәжірибесінен тысқары, адамға еш танылмайтын дүниені, құбылысты айтамыз. Жак Деррида 1930 ж. Алжир қаласының маңында дүниеге келеді. Алжир елі ол кезде Францияның отары еді. Екінші дүниежүзілік соғыс барысында ол Вишилік Францияның қоластында болды. Алжирде антисемиттік заңдар үстемдік еткендіктен, шыққан тегі еврей жас Дерриданың білім алуға мүмкіндігі болған жоқ. Толық емес орта білімі бар Деррида 1949 ж. Францияға аттанып, Лион қаласындағы жоғары оқу орны - аудармашылар оқуына түседі де, философияны зерттеуге кіріседі. Оны Жан-Поль Сартрдың экзистенциалист философиясы қанаттандырды. Структурализм - XX ғ. 60-ж. сәнге айналған философиялық және әдіснамалық дүниетаным. Бұл - тілді, қоғамды, сондай-ақ әртүрлі суретшілер мен жазушылардың еңбектерін зерттеу әдісі. Структурализмнің мәні - нақты дүние нәрселерден емес, байланыстардан тұрады деп қарастыру. Структурализм ұғымы бойынша, біз қоршаған дүниенің объектісін көргенде, сезгенде, иіскегенде ол туралы ақпарат аламыз, яғни оны қабылдаймыз. Ақпараттың алынуына нақты дүниенің өз ішіндегі қым-қуыт байланыстарды бірыңғай жүйеге, қандай да бір байланыстардың түтас жиынтығына жинауы себеп болып отырған жоқ - ол байланыстарды адамдар көбінесе білмейді де, аңғармайды да. Дерриданың айтуынша Сократ философияның ойлау мен адамдардың арасындағы көзбе-көз кездесулерде туындайтынын алға тарта отырып, ойларын жазудан бас тартты; осы себептен де Платон еңбектерін диалог түрінде жазды. Аристотель адамның зердесіндегі ойлардың нақты дүниедегі заттармен тікелей байланысты екенін айтты. Сөйлеу - адамның өз сұхбаттасының идеясынан алыстағанының белгісі; жазу - адамның ойдан бұрынғыдан бетер алыстап, заттарға тікелей бет бұрғанының белгісі. Дінбасылар мен хатшылар өз биліктеріне қарапайым адамдардың есебінен ие болды, өйткені олар жазудың көмегімен заңдарды, жазбалар мен тілді қадағалады. Осылайша олар ашық өтірікке, жалғандыққа дейін жетті. Кейінгі замандардағы ойшылдар оқу мен жазуды үйрету - бостандыққа жету формасы, өз тағдырын басқаруды өз қолына алу тәсілі деп пайымдады. Қазіргі адамдар бір нәрсені білдіретін сөз жоқ болса, демек, ол нәрсе мүлде жоқ деп санайды. Сөз - зат қандай болса, дәл сондай түрде қабылдау үшін қажет құрал. Тілді меңгеру - затты қадағалау деген сөз. Бұдан бөлек, логоцентризм бинарлы қарама-қарсылықтардың біреуін жоғарырақ қоюға тырысты: жарық - қараңғылықтан, дерек - қиялға қарағанда маңызды, пісірілген - шикіден, ер - әйелден, капиталист - жұмысшыдан жоғары. Деррида сөйлеудің жазудан басымдығын терістегенде қандай да бір абсолютті ұғымын сынады. Сөйлеу де, жазу да - белгілер. Олар пайдалы, себебі оларды қайта-қайта қолдануға болады; біз ақиқат, бастапқы қатысуға немесе мағынаға ешқашан жақындамаймыз. Яғни тіл - жартылай қатысу және жартылай қатыспау деп қорытындылауға болады. Деррида тіл мәселелерінің шешілмеуінің базистік негізі бар екенін атап өтті; бұл жағдай ішінара тілдік бұрмалаудан көрініс табады. Түпкі мағынаға біз ешқашан жете алмаймыз. Деррида барлық тілдік белгісіздіктерді «деконструкциялап», бүкіл тіл жүйесінің жұмыс істеу үдерісіне тән шешілмес қасиетін анықтады. Дерриданың еңбектері бізге көпке мәлім академиялық мағынадағы дәлелдер ұсынбайды. Оның ойлары - Платонның, Гуссерльдің және Фердинанд де Соссюрдің мәтіндерінде жай ғана саяхаттап жүреді. Бұл ретте Жак Дерриданы шешілмес түйіннің өзі емес, мәтіннің ішкі айқындылығы әлсіз көрінген жерлері қызықтырды. Ол Батыстың рационалистік метафизикасының негізін дәл осылай бұзуға болады деп тұжырымдады [2, 197 б.]. Қазақ қоғамында жан, рух мәселесіне қалам қозғап, зерттеу жүргізген ойшылдардың бірі Шәкәрім Құдайбердіұлы болды. Шәкәрім 1905-1906 жж. қажыға сапар жасап оралады. Бұл сапарды ол көптен ойлап жүрген мақсаттарының бірі - Стамбул кітапханаларындағы асыл мұраларды оқуға, тарихқа тереңінен үңілуге пайдаланған. Шәкәрімнің дүниеге, өмірге, табиғатқа, сан-сала құбылыс-көріністерге, дінге көзқарасында кейбір қайшылықтар, жеке үстірттіктер, түсінбеушіліктер кездескенімен, ол ешқашан дінге берілген фанатик, өмір қуаныш-рахатынан аулақ болуды уағыздаған тақуа, бәрін жоққа шығаратын нигилист, торығатын спектик, көзқараста идеалист, өмір бағытында реакционер болған емес. Оның көптеген шығармаларының мазмұны айқындағандай, дүниеге көзқарасында Шәкәрім көбіне рационализмге, денизмге бейім. Бұл философиялық бағыт бойынша дүниені жаратушы бір күш бар дегенді мойындаушылық, оның дәлелі - табиғаттың, жаратылыстың келісті жарасымдылығы, жүйелі тынысы мен үнемі қозғалысы: өмірде ақиқат, шындық, білім-ғылым, ақыл мен сезім дамуы арқылы іске асады да дүние ісіне құдай араласпайды, адамның болмысты танып білу мен адам өзін-өзі жетілдіру мүмкіншіліктерінде шек жоқ. Ойшылдың «Үш анық» деп аталатын философиялық тұрғыда жазылған ғылыми еңбегінде жан, рух ұғымдарына дәйекті тұжырымдар келтіреді. Қазақ мәдениетінде бұрыннан қалыптасқан көзқарас - жанның мәңгілігі жөніндегі мәселе. Әл-Фараби, Қожа Ахмет Иассауи, Абай мен Мағжан, жалпы Шығыс ғұламалары адамның дүниедегі тіршілік етуі жанның мәңгілігімен өлшенеді. Әлем мен адамзат баласына бағыт беруші, жол көрсетуші, мәңгілік пен шексіздіктің кепілі - Нұр. Оны адамның жай ақылымен ғана емес, сондай-ақ түпкілікті аңғара отырып, жан дүниесімен қабылдауы қажет. Өтпелі өмірден мәңгілікке (фәниден бақиға) көшу дегеніміз адам жанының Нұрға қосылуы. «Жан, - дейді Шәкәрім, - менің айтқанымдай баста бар болса, тұрған денесі орын болуға жарамаған соң, денеден шыққанда біржола жоғалып кетпейді. Құр ғана өзгеретін болса, бұрыннан бар жанның жоғалуына түк дәлел жоқ. Олай болса, бір түрге түсіп барлықтың ішінде бар болып жүреді». Шәкәрім Құдайбердіұлы өзіне дейінгі қалыптасқан рухани ұстаздарын ескере отырып, грек, Еуропалық философияның дүниетанымын тікелей зерттеп, оларды тек танып біліп қана қоймай, өзінің тұшымды тұжырымдарын ортаға салды. Ұлттық сана сезімнің құрылымы - ұлттық сана-сезімнің бірлігі, ұлттық құндылықтарға бейімділік, егемендікке ұмтылу. Ұлттық сана белгілі бір қауымдастыққа, ана тіліне деген сүйіспеншілік, ұлттық мәдениетке, ұлттық құндылықтарға адалдық, ұлттық мақтаныштың саналы сезімдері мен ортақ мүдделер сияқты құрылымдарды қамтиды. Бұл құрылымдар үнемі диалектикалық даму үрдісінде. Ана тілінің ұлт тағдырына деген тигізер әсерін талқылай келе, Ш. Айтматов: «Әр ұлт үшін ана тілінен артық ұлы дүние жоқ», - деп тұжырымдады. Шынымен, қай ұлт болмасын, ана тілінен артық өзге тіл болуы мүмкін емес. Ұрпақ ретінде ел алдындағы қасиетті борыштарымыздың бірі - ана тілінің тазалығы мен байлығын сақтау. Ұлттың өзіндік санасының негізгі қыры өскелең ұрпақтың өзіндік ұлттық табиғатының ерекшелігін аңғару. Қоғамның әлеуметтік-мәдени негіздеріне әсер ететін ауқымды өзгерістер, жаһандық өзгерістер жағдайында ұлттық сананы қайта құру мәселесі өзекті бола түсуде. Қазақстандықтар үшін, сондай-ақ, қазіргі әлем үшін, түбегейлі өзгерістерге ұшырап отыратын көптеген танымдық және психологиялық проблемалар баршылық. Ұлтты біріктіретін құрылымдар, яғни қоғамдық өмірде қалыптасқан жаңа стереотиптер, нормалар мен құндылықтар күн өткен сайын құлдырап, жаңарып, яғни жаңалары пайда болуда. Бүгінгі таңда Қазақстанның ұлттық санасын түрлендірудің әр түрлі аспектілері туралы ауқымды әдебиеттер бар. Осы мәселенің теориялық және эмпирикалық бағыттарын зерттейтін отандық авторлардың ішінен А.Н.Нысанбаевты, А.К. Абдинаны, Р.Қадыржановты, А.Т. Забированы т.б. атауға болады. Әрине, ұлттық бірегейлікті өзгертудің негізгі бағыттарын анықтау әлеуметтік-гуманитарлық білім үшін де, мемлекет үшін теориялық және практикалық қызығушылық тудыруда. Қазіргі қазақстандық қоғамның ұлттық санасының құрылымы алуан түрлі әрі көп салалы, сондықтан оны зерттеуде көптеген өлшемдер мен тәсілдерді ескеру қажет. Ұлттық сана этносаралық және ұлтаралық қатынастар құндылықтарын қамтиды. Ұлттық сананың негізгі құрамдас бөліктері: - әлемді қабылдау және оған деген көзқарас; - ұлтты білу; - олардың ұлттық-этникалық қауымдастығының тарихы мен мәдениетіне қатынасы; - басқа ұлттар мен ұлыстардың өкілдеріне қарым-қатынас; - патриоттық сезім мен патриоттық өзін-өзі тану; - ұлттық-мемлекеттік қауымдастықтың хабардар болуы. Ұлттық сананың екі деңгейі бар: 1) қарапайым сана - ұлттық - этникалық қоғамдастық өкілдерінің көптеген ұрпақтарының табиғи биологиялық және әлеуметтік дамуын синтездеу нәтижесі болып табылатын көп деңгейлі, көп қырлы, қайшылықты және ұтқыр білім. Күнделікті сана құрылымына: - адамдардың ұлттық мінезінде көрінетін күнделікті қажеттіліктер, қызығушылықтар, құндылықтар жүйесі, көзқарастар, сезімдер мен көңіл-күйлер және басқалар; - халықтың әлеуметтік жады кодталған және оның қызметінің нормасы ретінде ұрпақтан-ұрпаққа берілетін әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер; 2) теориялық сана - ұлттың өмір жолы, орны мен мақсаттары туралы жалпыланған, ғылыми негізделген, әлеуметтік-саяси көзқарастар жүйесі. Теориялық сана құрылымы: - белгілі бір ұлттық-этникалық қауымдастық өкілдерінің нормалары, құндылықтары мен мінез-құлқы; - ұлт идеологиясы; - ұлттық идеяны құрайды. Мазмұны бойынша ұлттық сана әмбебап, әрі ұлттың диалектикалық бірлігі ретінде әрекет етеді және ұлттың ерекше болмысында көрініс табады. Ұлттық сананың негізі - ұлттық бірегейлік. Ұлттық сананың негізі дегеніміз - бұл ұлттық қауымдастық өкілдерінің даму жолы, бүгіні және болашағы туралы, басқа қауымдастықтар арасындағы орны және олармен қарым-қатынас сипаты туралы нақты мазмұнды, деңгей мен ерекшеліктерді көрсететін көзқарастар, білім, бағалау, мұраттар жиынтығы. Сонымен, ұлттық сана дегеніміз – сол ұлтқа тән сананың элементтерін игеру. жүктеу/скачать 0,74 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|