Қарағанды 2020 Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі
жүктеу/скачать 0,74 Mb.
|
Оқу құралы 2020 жыл (2)
| Ж.П. Сартр пайымдағандай: Әу бастан берілген ешқандайда адам табиғаты жоқ! Адам «бастапқыда ештеңе айқындай алмайды. Ол уақыт өте келе адам болып қалыптасады, оның үстіне, адам өзін қалай жасап шығарса, солай қалыптасады. Осылайша, адам табиғаты жоқ...».
Ж.П. Сартр бойынша: «адам еркін болуға тұтқындалған». Тұтқындалды! Яғни, адам кез келген жағдайда әрқашан таңдауға мәжбүр. Тіпті таңдауды қаламаса да, түбінде - ол оның таңдауы болып табылады. Құдай жоқ болғандықтан француз философы ешқандай құндылықтарда, ережелерде жоқ деп пайымдады. «Достоевский былай деп жазған болатын: «егер Құдай жоқ болса, онда бәріне еркіндік берілген»,-деп. Бұл экзистенциализмнің бастапқы тармағы. Шын мәнінде, егер Құдай жоқ болса, адам ешкімге де керексіз, ол өзіне де, ешнәрсеге де үміттене алмайды. ...адам еркін, адамның өзі еркіндік арқылы анықталады». М. Хайдеггер тіршілік ету мәннен бастау алады деп тұжырымдады: болмыс бәрінен бұрын өмір сүреді әрі болмыс дегеніміздің өзі адамның өзі болмақ немесе М.Хайдеггерше адами ақиқат болып табылмақ. Бұл жерде адам өзін адам ретінде қалыптастыра отырып, өзін жасайды. «Адам - бұл ең алдымен субъективті уайымшыл жоба... Бұл жобаға дейін ештеңе де өмір сүрмейді, тіпті аспаннан туатын ақыл да жоқ, ең соңында адамның болмысы қандай болса адам да сол күйінде қалыптасады.... Экзистенциализм әрбір адамға өз болмысын иеленуге және толығымен тіршілік етуіне үміт артады». Бұл мәлімдеме бойынша, адам өзінің өзінен асып шыға алмайды деген қорытындыға әкеледі. Оның өзі қалыптастырған заңынан басқа үстінен қадағалайтын объективті заң жоқ, ешқандайда «қажеттілік», моральдық императив» оған үстемдік ете алмайды. жоқ. Адам өз еркімен берілген және бұл оның еркіндігі ретінде жарияланған: «Адам - бұл еркіндік». Экзистенциализмнің өкілі ретінде Альбер Камю нигилистік абсурд философиясынан моралдық гуманизмге бағытталған жолдан өтті. Экзистенциалистер адамға қызығушылық танытты, бірақ оны ғылыми әдістердің көмегімен зерттелетін объект ретінде қарастырмады. Олар адам өмірінің экзистенциалдарын зерттеуде, индивидтердің нақты өмірі мен жағдайын талдауға баса назар аударады. Өйткені адам болмыс - әлемде, бірақ болмысы адамды туғаннан бастап өлімге қауіп төндіретін негіз болып табылады. Адамның трансценденциясы оның экзистенциясына негізделген, ол адам өмірінен тыс ұмтылу және жеке адамның өз аяқ-қолдарына тартылуы процесінде болмысты табу ретінде түсіндіріледі. Адам әрқашанда өзінің еркіндігін көрсете отырып, сонымен өткенін және таңдауын объект ретінде жай ғана қарап қоймайды, тек бұл мүмкіндіктен өлім шектемейінше. Адам үнемі келесі сұрақтардың жауабын іздеумен келеді, оның ерік-жігерінің қаншалықты еркін екенін, онда себеп-салдарлық заңын басқаратын әлемде бар екенін. Дәстүрлі түрде ерік бостандығы туралы мәселе былай қойылды: егер менің еркім әлемдік себеп-салдарлық байланыстардың күрделі жүйесіне кіріп, оның заңдарына амалсыз түрде кірсе - оның еркіндігі детерминацияланған және қатаң шектелген болып табылады. Барлық сәттің кез келген оқиғасы өткен оқиғаның тұтас тізбегіне негізделген. Болашақта жүзеге асырылатын кез-келген іс-әрекет қазіргі кезде не болып жатқанын алдын ала анықтайды. Аристотель еріктілік туралы мынадай анықтама берді: мәжбүрлеуден немесе қателіктен ада әрекеттен туындайтын нәрселер - ерікті. Мұндағы моралдық жүйеде мақсатты түрде таңдау идеясы маңызды рөл атқарады: әрекетті таңдау - тұтастай өмірлік жоспардың бір бөлігі [6, 318 б.]. Неміс классик фыилософтарының бірі И.Г. Фихте былай деп жазды: «Әр сәтте... өмір сүру барлық өткен сәттермен анықталған және барлық болашақ сәттерді анықтайды, және де жыл сайынғы жағдайды ойлау мүмкін емес... әйтпесе, ол бар». «Ерік бостандығы» - ұтымды агенттердің түрлі баламалардан әрекет ету жолын таңдау қабілетінің белгілі бір түрін білдіретін арнайы философиялық термин. Зерттеушілер арасындағы басты келіспеушіліктер осы қабілеттің қандай түрі еркіндігіне қатысты. (Және бұл қандай келіспеушіліктер! Философтар екі мыңжылдықтар бойы ерік бостандығы туралы мәселені талқылап, әрбір маңызды философ бір-бірімен пікір алмасты.) Философтардың көпшілігі ерік бостандығы ұғымы моральдық жауапкершілік ұғымымен тығыз байланысты деп болжайды. Мұндай көзқарасқа сәйкес, еркін ерік бойынша әрекет ету - өз әрекеті үшін моральдық жауапкершілік атқарудың метафизикалық шарттарына сәйкес келу. (Әрине, жауаптылықтың эпистемиялық жағдайлары да бар, мысалы, хабардарлық - немесе қылмыстық хабардарлық ретінде оның кемшілігі -өзінің іс-әрекетінің баламалары мен осы баламалардың моральдық мәні туралы.) Бірақ ерік еркіндігінің мәні оның моральдық жауапкершілігімен байланысты шектелмейді. Ерік бостандығы адамдардың жетістіктеріне (яғни, неге табандылық пен шығармашылық жұмыс мақұлдауға лайық), жеке тұлғаның автономиясы мен қадір-қасиетіне, сондай-ақ махаббат пен достыққа берілетін құндылықтарға лайық шарты болып табылады. Ерік - адамның ішкі және сыртқы кедергілерді жеңумен байланысты өз мінез-құлқын (қызметі мен қарым-қатынасын) саналы түрде реттеу. Ерік бұл тұлғаның маңызды қасиеттерінің бірі. Бұл сапа адамның өз өмірінің еркін және саналы субъектісін жасайды. Мақсат қоюға және қол жеткізуге мүмкіндік береді. Барлық психикалық үдерістер сияқты ерік өздігінен емес, адам тұлғасының жалпы дамуына байланысты дамиды. Адамның ерік-жігері белгілі қасиеттермен сипатталады. Ең алдымен, алға қойылған мақсатқа жету жолында туындайтын елеулі қиындықтарды еңсерудің жалпылама қабілеті ретінде ерік күшін бөліп көрсету қабылданған. Ерік ұғымын түсіндіруде неміс ойшылы Иммануил Канттың (1724-1804) жұмыстары маңызды мәнге ие болды. Адам, И.Канттың пікірінше, ақылға қонымды адам ретінде өз күш-жігерімен өз табиғатының алғашқы болмысынан шығып, адамзат жағдайына көтеріле алады, соның арқасында ол өзіне мақсат қоя алады, өз білімінің жетіспеушілігін толықтыра алады және өз қателіктерін түзете алады; және бұл моральдық тәжірибелік ақылдың сөзсіз ұйғарымы. И.Канттың тәжірибелік ақыл-ойы адамның жалпы адамгершілік мақсатын және еркіндіктің арқасында мүмкін болатын нәрсенің бәрін қамтиды. Яғни, Кант ақылдылық пен адамгершілік арасында параллель өткізеді. Бұл санаттар, алайда, әрқашан сәйкес келмейді. «Ақылға қонымды» деп қоғамдық мүддеге қарағанда, жеке пайданы көп дәрежеде түсіну керек, өйткені ақылға қонымды іс-әрекет өзі үшін пайдалы әрекет ету дегенді білдіреді, бірақ сонымен бірге басқаларға зиян келтірмей де. Тиісінше, өз мүдделеріне нұқсан келтіретін іс-әрекеттер басқаларына пайда келтіретініне немесе пайда әкелмейтініне қарамастан, ақылсыз деп атауға болады. Өз негізінде өз өмірін сақтау және жеке игіліктерді көбейту инстинктінен тұратын ақылға қонымды іс-әрекеттерден айырмашылығы, адамгершілік іс-әрекеттер қоғамдық игілікке жетуге бағытталған. Бірақ бұл барлық ақылға қонымды іс-әрекеттер, ал адамгершілік - ақылсыз, олардың сәйкес келуі де орын алады дегенді білдірмейді. Ақыл-ой шегіндегі адамгершілік іс-әрекет, кем дегенде, айналасындағылардың ашық мақұлдауына және соның салдарынан, өз-өзіне қанағаттану сезіміне әкеп соғады. Бұл мәселеде И.Кант, біздің көзқарасымыз бойынша, таңдау еркіндігінің бірлігін және борышқа бағынуды, бостандық пен жауапкершіліктің бөлінбейтінін бірнеше рет атап көрсете отырып, шынайы гуманист ретінде әрекет етеді. Ал формализм И.Кант адам болмысының тең еместігін көрсету үшін емес, керісінше, адамның моральдық тәуелсіздігі концептін, адамгершілік пен оның жалпыадамзаттық мақсаттарынан шығатын адамдардың жалпыға бірдей теңдігі идеясын ашу үшін енгізеді. «Біздің парызымыз, - деп жазады И.Кант, - ол басқалардың құқығын терең құрметтеуге және оны бағалауға бағытталады. Бүкіл әлемде басқа адамдардың құқығынан киелі ештеңе жоқ». Яғни, И.Канттың идеясы индивидтің әрекет еркіндігі әр адамның бостандығымен үйлесімді болу үшін ғана шектелуі мүмкін. Бұл көзқарасты ең танымал неміс ойшылдарының бірі Артур Шопенгауэр (1788-1860) қоштайды. А.Шопенгауэр көзқарасындағы елеулі айырмашылықтарға қарамастан, оның өлмейтін еңбегін көрсете отырып, Канттың алдында өзінің шынайы қастерленуін айтады. Ең алдымен, Канттың ең үлкен еңбегі олардың арасындағы интеллект арқылы құбылыстар мен заттардың ара-жігін ажыратудан тұрады, сондықтан заттар шын мәнінде өздері сияқты таныла алмайды. Тек қана А.Шопенгауэр үшін өзіне зат - бұл ерік, ал әлем - құбылыс. Алайда, А.Шопенгауэр Канттың еңбегін заңды түрде бағалай отырып, соңғысының «қателігін» айналып өтпеді. Оның «Әлем ерік және түсінік ретінде» еңбектері және, әсіресе, «Этиканың негізгі екі мәселесі» Канттың еріктілік тұжырымдамасын сынай отырып, талдау жасалынған. Қазіргі кезде қоғамның тарихын қалыптастыру негізінде мақсатталған жұмыс жандануда. Өз елінің, мемлекетінің тарихын біле отырып, соңғы жылдардағы қалыптасқан Тәуелсіздіктің құнын ерекше түсінуге мүмкіндік береді. Әрбір жер өзінің ұлы ұлдарын туатыны белгілі. Қазақ даласы Кенесары хан, Сырым, Исатай, Махамбет және тағы да басқа сияқты даңқты батырларды мақтан тұтады. Қазақ халқының тарихы еліміздің бостандығы мен тәуелсіздігі үшін күрес ешқашан тоқтатылмайтынын көрсетеді. Осы көпғасырлық күресте XIX және ХХ ғғ. ұлттық интеллигенциясының өкілдері де соңғы рөл атқарды. Алаш қозғалысының және бірінші саяси партиясының пайда болуы, Алаш Орда үкіметінің өсіп келе жатқан азаматтық жетілуі мен қазақ саяси элитасының туған халқының болашақ дамуының тағдырлы мәселелерін шешуге қабілетті жоғары әлеуетінің куәсі болды. Алаш қайраткерлері мен қазақтың басқару элитасының, ғылыми және шығармашылық интеллигенциясының өкілдері қазақ мемлекеттілігінің іргетасын қалады. Бүгінгі таңда, 1920 жылдардың басында Алаш Орданың мүшелері сызған шекара мемлекетте өмір сүрудеміз. Алаш көшбасшылары Орта Азияны ұлттық-аумақтық межелеу және қазақ жерлерін біріктіру процесіне белсенді қатысты. Алаш зиялылары А. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, А. Беремжанов, М. Шоқай, Ж. Ақпаев, М. Тынышпаев, А. Ермеков, сондай-ақ, ұлт жанашырлары С. Ходжанов, Т. Рысқұлов, С. Мендешев, С. Сейфуллин, С. Асфендияров, С. Сәдуақасов, Н. Нұрмақов және басқалары қазақ аумағының тұтастығын қамтамасыз ету үшін барлық күш-жігерін жұмсады. ХХ ғ. басында туған Алаш идеясы Тәуелсіз Қазақстанның мүддесіне қызмет етуді жалғастыруда. Уақыт өтеді, жаңа ұрпақ келеді, бірақ кейінгі онжылдықтар мен жүзжылдықтарда Алаш зиялыларының қоғамдық ойлары мен рухани тәжірибесінің лайықты мұрасы Қазақстан халқын тарих толқынында қолдайтын болады. жүктеу/скачать 0,74 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|