Эмоция – лингвистикалык изилдөөнүн объектиси

Адамдын эволюция процессинде мээнин чагылдыруу функциясынын өзгөчө формасы катары эмоция пайда болгон. Эмоция – жандуу заттардын ички сезимдеринин муктаждыгын берүү каражаты. Адам турмушунда дээрлик бир дагы абал субъективсиз болбойт [Судаков 1981: 126]. Изилдөөнүн жүрүшүндө бир катар психологдордун, психо-лингвистердин эмгектерине токтолдук. Бейвербалдык каражаттар кабыл алынган маалыматтарга ылайык адамдын дене мүчөлөрү, аӊ-сезими, кыймыл-аракетине чоӊ таасир тийгизүүнүн натыйжасында пайда болгон реакция. Бул эмоциялык реакция же өзгөрүү кыска мөөнөткө гана созулчу процесс. Кийинки мезгилдерде лингвистикада эмотиология (тил жана эмоциянын байланышы) маселесин изилдөөгө кеңири көңүл бурулуп келет. Лингвистика көптөгөн мезгилдер бою тилдеги интеллектуалдык маселелерди иликтөөгө алып, эмоция көңүл чордонунан чыгып калгандай. Анткени эмоция гана адамдын жүрүм-турумун жана өзүн курчап турган айлана-чөйрөнү кандай кабыл алгандыгын аныктайт жана кепти жаратат.

Психолог Э.Изард Кэрролл адамдын эмоциясы жөнүндө мындай пикирин айтат: «Ар улуттагы адамдардын эмоциялык мимикасын изилдөөнүн жыйынтыгы төмөндөгүдөй болду: кубануу, таң калуу, кайгыруу, ачуулануу, жек көрүү, кызыгуу, уялуу жана коркуу сыяктуу эмоциялар тубаса мүнөзгө ээ. Дүйнө жүзүндөгү адамдар жана ошондой эле жазуусу жана азыркы цивилизациядан кабары жок элдердин бардыгы бирдей психологиялык абалда болот. Бул негизги эмоциялар жана ага тиешелүү мимикалар тилдик жана маданияттык өзгөчөлүктөргө көз каранды болбостон, тескерисинче бардык маданияттын өкүлдөрүнүн өз ара түшүнүүсүндө чоң кызмат аткарат [Изард 1999: 113]. Демек, эмоциялык жесттер универсалдуу мүнөзгө ээ жана, биздин пикирибизче, алардын көркөм тексттеги номинацияланышы да өзөк маселе экени талашсыз.

Лингвистикадагы эмоциянын бейвербалдык кыймылдар аркылуу чагылдырылышына арналган биринчи эмгек Ч.Дарвиндин «Выражение эмоций человеком и животными» аттуу эмгеги саналат [Дарвин 2001]. Дагы бир маанилүү эмгек - англис тилинен которулган А.Пиздин «Язык телодвижения: Как читать мысли других людей по их жестам» аттуу басылмасы [Пиз 1992].

Эмотиологиянын объектиси деп эмоцияны туюндурган тилдик каражаттар жана алардын когнитивдик-дискурсивдик категориялары саналат.

Эмоциянын тилдик мааниси кепте сүйлөөчү тарабынан аӊ-сезимдүү түрдө сөздөр аркылуу туюндурулат. Мындай учурда эмоция тилде төрт лексика-грамматикалык топтор аркылуу берилет: зат атооч, этиш, сын атооч жана тактооч сөздөр.

В.И.Шаховскийдин эмгектеринде тил системасында эмоция сөздүн семантикалык (салыштырма) компоненти катары каралат. Анткени анда сөздүн маңызы – эмотивдик семасы (белгиси) бар. Тексттеги эмоцияны талдоодо төмөнкүдөй компоненттерди бөлүп көрсөтүүгө болот:

- тилдик компоненттер: эмотивдик лексика жана фразеология, эмотивдик конструкциялардын тобу, эмоциялык кинемалар жана проксемаларды туюндурган лексикалык каражаттар.

- тилдик эмес компоненттер: эмоциялык жагдай-шарт, коммуниканттардын эмоциялык позициясы [Шаховский 1987: 24].

В.М.Сеченов эмоциялык сезимдердин бет түзүлүшүндөгү мимикалык кыймылдар аркылуу көрүнүшүн мындай дейт: «Бет - адамдын денесинин сыры, эң бир козголгуч мүчөсү. Анда ар бир ой-сезимдин сыпатына карай физиономия өзгөруп отурат. Ырас, булчуң эттерден дал ушундай кыймыл кол буттан да байкалат, бирок жан дүйнөнүн кызматын аткаруу артыкчылыгы жалгыз бет мимикасынын энчисине тиешелүү» [Сеченов 1952: 46].

Сезимдик туюмдардын бардыгын вербалдык каражат менен берүү мүмкүн эмес, окумуштуулардын изилдөөлөрүнө караганда, вербалдуулуктан мурда сезим менен кептин аралыгындагы пикирди ымдоо, жаңсоо, көз караштар менен ойду берүү мүмкүнчүлүгү жаралат. Сезүү жана аң-туюмда таанып-билүү сөз каржаттарынан алда канча мурун, пикирди билдирүүнүн ар кандай жолдору өнүккөн [Рыскулова 2008: 20].

Көркөм сөздүн эң баалуу түрү – чылк ыр менен түзүлгөн бул эбегейсиз зор эпопеядан боёктун даана түстөрү менен чебер тартылып, бири-биринен кескин айырмаланып турган ондогон каармандардын портреттерин көрөбүз. Анда сүрөттөлгөн, кылымдар бою турмуштук тажрыйбада такталган курч сөздөрдү, нечен түркүн укмуштуу мифтерди, адамдын кылдат сезимдерин баяндаган армандарды, керээздерди, кошокторду учуратабыз. Ушулардын баары эпостогу каармандарды мүнөздөөгө, алардын сүрөттөрүн дааналап тартууга чебердик менен пайдаланылган [Юнусалиев 1985: 421].

Манастын элеси эпосто абдан күчтүү салыштыруулар менен көрсөтүлөт. Керек боло калган учурда, мисалы, ачууланганда, кубанганда, жоого беттешкенде пайдалана турган дайым мүнөздөмөлөр бар. Көбүнчө мындай мүнөздөмөлөр салыштыруулар аркылуу берилет. Жоого бет алганда Манас алтымыш кулач ажыдаардай, тырмактарын арбайтып келаткан Алп Кара Куштай, кара чаар кабыландай, адамдын жүрөгү түшкөндөй болуп көрүнөт. Ачуусу келгенде, Манастын кабагынан кар жаайт, жаркырап тийген күн күүгүмдөй түшөт. Көңүлү ачылганда каткырыгы тоо жарат (мисалы Тазбайматтын аңкоолугуна күлгөнү). Баатырдын токтоолугу, кенебестиги да ашкан гиперболизм менен сүрөттөлгөн. Жоо келердин алдында өзүнүн алп күчүнө ишенип уктап калган Манасты Чубак найза менен качырып келип сайып жатып, араң ойготот. Мына ошондой апыртмалык түрдө тартылган айрым штрихтерден эпостун негизги каарманы Манастын статикалык портрети жасалган. Муну баатырдык эпоско толук жарашыктуу ашкан кооз көркөм чыгарманын стили деп түшүнүш керек [Юнусалиев 1985: 421].

Эмоция - физиологиялык, коомдук жана психологиялык гана процесс эмес, ал адам жашоосундагы руханий, мааниси зор, табигый кубулуш болуп саналат. Натыйжада айлана-чөйрөдөгү жагымдуу, жагымсыз көрүнүштөрдүн, иш-аракеттердин таасири аң-сезимге чагылышы жана акыл-эсте маалымат катары катталышы, эмоциялык лексиканын жаралышына негиз болот. Эмоциялык лексиканын боёкчолуу көркөмдүү таасири контекстке жараша тилдик деңгээлдердин коммуникативдик кызматында көрүнөт [Ажыбаева 2007: 12].

Сезимди, негизинен, экиге бөлүп, эки башка (оӊ жана терс) баалаганыбыз менен, анын түрлөрү өтө көп, атүгүл конкреттүү санап чыгуу да кыйын. Алсак, кубануу, сүйүнүү, коркуу, ачуулануу, таӊдануу, чочуу, санааркоо, тынчсыздануу, жоктоо, кыжырдануу, кемсинтүү, кордоо, жек көрүү, аёо, боор ооруу ж.б. Мындай сезимдердин жогорку чегине кабылган адам физикалык жактан да, психикалык жактан да өзгөрүүгө туш болот: аптыга же сыздап сүйлөйт, кеби үзүл-кесил, үзүндү-үзүндү болуп чыгат, бир сөз улам-улам кайталанат [Ормонбекова 2010: 270].

Изилдөөнүн негизинде жана топтолгон факт-материал, мисалдардан байкагандай «Манас» эпосунда: айласы кетүү, ачуулануу, байкуш болуу, жакшы көрүү, жаман көрүү, жек көрүү, кайгыруу, капа болуу, карбаластоо, кейүү, коркпоо, коркуу, коркутуу, кубануу, күйүгүү, кызыгуу, кыйынсынуу, муӊаюу, мыскылдщщ, наалуу, нааразы болуу, өкүнүү, сагынуу, сарсанаа болуу, суктануу, сүрдөө, сыйлоо, таарынуу, таӊ калуу, тоготпоо, тынчсыздануу, унчукпоо, уялуу, чочуп кетүү, ыраазы болуу, ыӊгайсыз абалда калуу, ыӊгырануу, эӊсөө ж.б. эмоциялар түрдүү бейвербалдык каражаттардын негизинде туюнтулуп, аларды тилдик каражаттар аркылуу мыкты сүрөттөлгөн. Мындай эмоциялык абалдардын беш гана тибине (таӊ калуу, кубануу, ачуулануу, коркуу, кайгыруу) токтодук жана кийинки бөлүмдөрдө талдоого алынат.

Адам баласы өзүнүн өмүр жашоосунда ар кандай жагдай-шартка кабылып, күтүлбөгөн жерден коркунучтуу абалга кириптер болуп, кандайдыр бир кызыктуу окуяга тушугуп же түшүнүксүз бир нерсеге таңыркоо сыяктуу эмоцияны баштан кечириши мүмкүн. Мындай шартта кокусунан болуп өткөн окуялар адамдын жүрүм-туруму менен кыймыл-аракетине өзгөчө таасир этери бышык. Алсак, шашканда, корккондо, түшүнүксүз шарттарда мындай абалдарды байкоого болот: Адамдар турду жабылып, Аты-тонун бергенге Арстан эрди таң кылып, Акыры ɵзү кантет-деп, Арстан эр үчүн сабылып [СО: 1080]. Адам таң калган эмоциялык абалында каректери бир аз чоңоюп, тегерек тартып, кашы өйдө кɵтɵрүлүп, бир замат нес абалда бир жерди тиктеген бойдон катып калат [Дмитриева 2003: 240]. Дал болуп калышына жана дене мүчɵлɵрүнүн кыймыл-аракетине карай тилибизде мындай кɵрүнүштү сүрɵттɵгɵн синоним сɵздɵр дээрлик арбын. Бул типтеги синоним сɵздɵр таң калуу учурундагы бейвербалдык каражаттардын коштолушунун негизинде пайда болору анык.

Ф.Блум, А.Лейзерсон, Л.Хофстедтер мээ, аң сезим жана жүрүм-турумга байланыштуу изилдɵɵсүндɵ эмоциялык абалдын мимикалык кодун ооз, эрин, кɵз, каш, бешене, жаак сыяктуу дене мүчө кыймылдарына карай бɵлүштүрɵт. Анда адамдын жүзү алты башкача өзгөрүп турарын белгилеп, кубануу, коркуу, кайгыруу, кыжырлануу, жек кɵрүү, таң калуу эмоциялык абалына токтолуп, ошол эмоцияга кабылган адамдын мимикалык кыймылын талдап чыгышкан. Булардын ичинен таң калууга токтолсок, таң калган адамдын оозу бир аз ачылып, уурттары бир аз кɵтɵрүңкү абалда болуп, кɵздөрү тегерек тартып, кɵз нуру байкалбай, каш ɵйдɵ кɵтɵрүлүп, каштын ички бурчтары жогору карап, бешенеде көлдөлөң сызыктар пайда болуп, бет кыймылсыз абалда калат. Аллан жана Барбара Пиздин дене кыймылын изилдеген эмгегинде адамдын башы, колу, ийини, ал тургай кашы, кɵзү, оозу, мурду, кабагы канчалык ылдый тартып, бошошуп, шалдайып турган адамдын ɵзүнɵ-ɵзү баа берүүсү ɵтɵ начар жана маанайынын да тɵмɵн экендигинен кабар берсе, тескерисинче, канчалык дене бɵлүктɵрүнүн кыймыл-аракети, жогоруга карап созулуп, ымдалып, жаңсалып, кыймылдап турган сайын, ошончолук ошол адамдын ɵзүнɵ ишеними чоң экендигинен, ɵзүнɵ баа берүүсү жогору экендигинен жана маанайы ачык экендигинен кабар берет деп белгилейт.

Мына ушундай адамдын колу-бутунун, башынын, денесинин кинемалык жана беттин мимкалык ымдоо-жаңсоолорундагы таң калуу абалындагы тилибиздеги лексемаларын маанилерин талдап кɵрүүдɵн мурун орус окумуштуусу Н.В.Дорофееванын «Удивление как эмоциональный концепт» деген изилдɵɵсүнɵ кɵңүл бурсак, изилдөөчү бирдиктеринин катышына карай бейвербалдык каражаттарды төмөнкү топторго бөлүштүрөт:

1. мимикалык (адам жүзү) каражаттар,

2. кранеалдык (баш) каражаттар,

3. мануалдык (кол) каражаттар,

4. корпоралдык (дене) каражаттар,

5. фонациялык (үн угумдары) каражаттар [Дорофеева 2002: 18].

Бул бөлүштүрүү көптөгөн классификациялардын ичинен биздин көз карашыбызга жана топтолгон факты, материалдарыбызга дал келди. Таң калуу абалын да ушуга байланыштуу топтоштурулду. Эпосто аталган эмоциялык абал төмөнкүдөй бейвербалдык каражаттардын коштоосунда ар кандай тилдик каражаттар менен туюндурулат.

«Манас» эпосун карап отуруп таң калуу эмоциясын туюнткан: Делдей, селдей, элей, далдай, элдире, алдыра, жалдыра сыяктуу элестүү этиш сɵздɵрүнүн берилиши менен бир гана ыр саптарында уйкаштыкты сактоо гана эмес, ар бир сɵздүн ɵзүнүн лексико-грамматикалык жактан бир толук маанини туюнтуп, сүйлɵм мүчɵсүнүн милдетин аткарып, эмоциялык-экспрессивдүү боек берип турушат. Андан башка:

Ал эми таң калуу менен бирдикте башка да бир кыймыл-аракет кошо берилет. Алсак, таң калып кароо, таң калып туруп калуу, жардануу ж.б.

Жогоруда мисалдарда көрүнүп тургандай, кыргыз тилинде адамдын таң калганда, корккондогу абалы таң калуу, оозун ачуу, апкааруу, аңкайуу, делдейүү, элейүү, селдейүү, айран-азыр калуу, аң-таң калуу, дал болуу, жарданып кароо, жакасын кармануу сыяктуу лексемалар менен туюндурулат. Булардын ичинен айран-азыр калуу, деген лексема фразеологизм сөз болуп саналат. Ал эми калгандары ар кандай эмоциялык жагдайларда пайда болгон таң калуунун түрлөрүн сүрөттөйт.

Кызыталак бу наадан

Эмне деген бул адам?!

Ок мылтыкты билбеген

Осол жандын бири го [СО: 235].

Бул жерде «Эмне деген бул адам»-деген таң калуу маанисиндеги сүйлɵмгɵ суроо иретинде катуу айтылып жатканын кɵрүп, туюп турабыз. Демек, интонация кеп агымында субъектин ички сезимин билдирүү аркылуу сүйлɵɵ кеби менен параллелдүү түрдɵ аткарылып, бейвербалдык фонациялык каражаттар эң негизги тилдик каражаттар. Оозеки кептин логикалык мамилесин, же сүйлɵɵчүнүн эмоциялык жактарын кылдат билдирет.

Кээ бир учурларда адамдын таң калуу сезими жазууда тыныш белгилер аркылуу сыпатталат. Мисалы, таң калууну суроо белгиси аркылуу туюндурса болот: Кармашпай Манас коюппу? Карадан кɵзү тоюппу? [СО: 369]. Бул жерде каармандын сырткы кебетиси, кɵрүнүшү аркылуу билдирбестен, үндүн ɵзгɵрүлүшү аркылуу берилип жатат. Ушул саптарды манасчы айтып жатканда, каармандын таң калганын ɵзүнүн үн ыргагын суроолуу интонациясы менен билдирет.

Таң калуу эмоциялык абалына түшкɵн адам сɵзсүз түрдɵ бейвербалдык каражатары аркылуу, дене түзүлүшүнүн кыймылы менен гана билдирбестен, сырдык сɵздɵр аркылуу да билдирет. Сырдык сɵздɵр адамдын кебине эмоциялуу түс берип, сүйлɵɵчүнүн чындыкка болгон мамилесин билдирет [Давлетов, КАТГ 1980: 462]. Таң калганда, күтүүсүз нерсе болгондо: Ай-и-ий! Ой тобо! О-оо! У-уу! ж.б. ички сезимди билдирген фонациялык каражаттар коштоп кетишет. Негизинен, «Манас» эпосунун ыр түрүндɵгү вариантында сырдык сɵздɵр эмнегедир жокко эсе болгон менен, кара сɵз түрүндɵгү вариантында ɵтɵ кɵп кездешет. Алсак:

-Ата, ал кандай неме, - деди Манас таң кала карап атасын, - баласы жок, малы кɵп да бай болобу? Мен да малдуу болгум бар, макул, барып малын багып берейин. Жакып ичтен кым деди. Баланы алып, койчуларынын башчысы Ошпурга берди.

Ал эми таң калуу менен бирдикте башка да бир кыймыл-аракет кошо берилет. Алсак, таң калып кароо, таң калып туруп калуу, жардануу ж.б. Жардануу таӊыркагандай казганактап карап калуу, жапырт тигиле карап калуу, жапырт тизилип туруп калуу маанисинде колдонулат: Каныкейди көргөндө Калк жарданып, таң калып Калктар карап турду эле [СО: 415].

Жогоруда мисалдарда көрүнүп тургандай, кыргыз тилинде адамдын таң калганда, корккондогу абалы таң калуу, оозун ачуу, апкааруу, аңкайуу, делдейүү, элейүү, селдейүү, айран-азыр калуу, аң-таң калуу, дал болуу, жарданып кароо, жакасын кармануу сыяктуу лексемалар менен туюндурулат. Булардын ичинен айран-азыр калуу деген лексема фразеологизм болуп саналат. Ал эми калгандары ар кандай эмоциялык жагдайларда пайда болгон таң калуунун түрлөрүн сүрөттөйт.

Таң калуу абалын туюндуруучу кыймыл-аракеттер бара-бара ɵтмɵ мааниге ɵтүп, соматикалык фразеологизмдерди пайда кылып, ал аркылуу эмоциялык абалдарды түшүндүрүү менен, таң калууну туюнта баштайт. Бул пикирди А.В.Филиппов жана В.Д.Кутловскаянын көз караштары толуктайт: «Эгерде жесттер эскирсе, анда түпкү мааниси да ɵзгɵрүлɵт, башка бир табияттагы түшүнүккɵ ɵтүп, фразеологизмдердин пайда болушуна алып келет» [Филиппов, Кутловская 1975: 79].

Эпосто таң калуу процессин туюндурган соматикалык фразеологизмдер да учурайт.

Дал болуу – дендароо болуу, эмне кыларын билбей жалдырап калуу, өзүн жоготуп коюу [КТС: 393]: Жети күнү урушуп, Жетимиш жерден жара жеп, Чубак чыкты хан болуп, Бүткөн бою былк этпей, Сал сыяктуу дал болуп [СК: 716].

Эси кетүү - эмне кылаарын билбей, дал болуу: Эси кетип Чыйырды, Жыгылып кетти сороюп [СК:34].

Тагыраак айтканда, жогоруда саналган таң калуунун түрлөрүнүн ар биринде адамдын сырткы келбети тиешелүү деңгээлде өзгөрөт. Ошону менен бирге адамдын абалы мындай учурда кошумча лексикалык каражаттар аркылуу сүрөттөлөт. Ал кошумча каражаттарга элейүү, селейүү, дал болуу сыяктуу этиш сөздөр кирет. Иште «Манас» эпосунан алынган таӊ калууга байланыштуу 158 лексикалык бирдик табылды.

Жыйынтыктап айтканда, «Манас» эпосундагы таң калуу эмоциясын билдирген бейвербалдык каражаттардын номинациясын туюндурган лексемалар концептуалдык мааниге ээ болуп, ɵзүнчɵ иликтɵɵнү талап кылаары бышык. Анткени эпостогу бейвербалдык эмоциялык каражаттарды изилдɵɵ аркылуу элибиздин этномаданияттык, этнолингвистикалык, психолингвистикалык жактан таанып билүүгɵ болот.