Артыкова Жамал Абдисаламовна «Манас» эпосундагы бейвербалдык каражаттардын туюнтулуш өңүттөрү Адистиги 10. 02. 01 кыргыз тили Филология илимдеринин кандидаты окумуштуулук даражасын изденип алуу үчүн жазылган диссертация

К.Карасаев атындагы Бишкек гуманитардык университети

Кыргыз тил илими кафедрасы

Кол жазма укугунда

Адистиги - 10.02.01 – кыргыз тили

Филология илимдеринин кандидаты окумуштуулук

даражасын изденип алуу үчүн жазылган диссертация

Илимий жетекчи:

филология илимдеринин доктору,

профессор Т.САДЫКОВ

БИШКЕК-2016

Шарттуу кыскартуулар:

БЭСЯ Большой энциклопедический словарь. Языкознание. / Гл. ред. В.Н.Ярцева. - 2-е изд. - М.: Большая Российская энциклопедия, 1998. - 685 с.

КТС 1 Кыргыз тилинин сөздүгү. Биринчи бөлүк.

-Б.: «AVRASYA PRESS», 2011. – 880 б.

КТС 2 Кыргыз тилинин сөздүгү. Экинчи бөлүк.

-Б.: «AVRASYA PRESS», 2011. – 891 б.

КТФС Кыргыз тилинин фразеологиялык сөздүгү. - Ф.: 1980.

МЭ "Манас" энциклопедиясы / Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору. Б.: Кыргыз энциклопедиясынын башкы редакциясы, - 1995. 1-т. - 440 б.

НКСРОНС Национально-культурная специфика речевого общения народов СССР - М.: Наука, 1982.

СО Манас: Кыргыз элинин баатырдык эпосу. С.Орозбаковдун варианты боюнча. КРУИАнын Ч.Айтматов атындагы Тил жана адабият институту. Түз.: С.Мусаев – Б.: Хан-Теңир, 2010. – 1840 б.

СК Манас: С.Каралаевдин варианты б-ча / Түз.: А.Жайнакова, А.Акматалиев.- Б.: «Турар», 2010. -1008 б.

Мазмун

Киришүү……………………………………………………………………...…...3

I Бап. Бейвербалдык каражаттардын изилдениш тарыхына сереп ……..9

1. 
   Бейвербалдык каражаттардын жалпы тил илиминде изилдениши… ….9
   
2. 
   Бейвербалдык каражаттардын түркологияда изилдениши……….…....20
   
3. 
   Бейвербалдык каражаттардын кыргыз тил илиминде изилдениши…..24
   
4. 
   I бап боюнча жыйынтык…………………………………...…………..28
   

2.1. «Манас» эпосундагы бейвербалдык каражаттардын классификациясы..30

2.1.1. Кинесика ……….………………...………………………………………..33

2.1.2. Проксемика…………………………………………………………..……40

2.1.3. Такесика………………………… …………………………..……….……43

2.1.4. Фонация……………………………………………………………...…….44

2.1.5. Сенсорика………………………………………………………………….47

2.2. Бейвербалдык каражаттардын көркөм чыгармада номинацияланышы...48

2.3. Бейвербалдык каражаттардын сөз түркүмдөрү аркылуу берилиши….....64

2.4. Соматикалык фразеологизмдер ……............................................................74

3.1. Эмоция – лингвистикалык изилдөөнүн объектиси……………...….….. 96

3.1.1. «Манас» эпосунда таң калуу эмоциясынын берилиши.......................100

3.1.2. Эпостогу кубануу эмоциясынын бейвербалдык каражаттар аркылуу берилиши..............................................................................................................110

3.1.3 «Манас» эпосунда ачуулануу эмоциясынын бейвербалдык каражаттар аркылуу берилиши..............................................................................................121

3.1.4. «Манас» эпосунда коркуу эмоциясын чагылдырган бейвербалдык каражаттар............................................................................................................140

3.1.5. Эпосто кайгыруу эмоциясынын бейвербалдык каражаттар аркылуу берилиши .............................................................................................................157

3.2. «Манас» эпосундагы этномаданий өзгөчөлүктү чагылдырган менталдык абалдын бейвербалдык каражаттар аркылуу туюндурулушу.........................168

Азыркы тил илиминде бейвербалдык пикир алышууга болгон кызыгуунун жаралышы анын вербалдык семиотика менен карым-катышы өзгөчө интерпретацияны туудурганы менен байланыштуу.

Пикир алышуунун бейвербалдык каражаттары кептеги объективдүү компоненттердин бири болуп саналат. Ал адамдардын жалпы пикир алмашуу системасына тереӊ сиӊип кеткен, белгилер системасына тиешелүү болгон көп багыттуу - феномен. Окумуштуу Бирдвистеллдин пикири боюнча сүйлөшүү учурунда вербалдык пикир алышуу 30%ды түзсө, 70% маалымат ымдоо жана жаӊсоонун жардамы аркылуу берилет [Пиз 1992: 16]. Ошондой эле адам баласы жүзүндөгү ымдоо-жаӊсоону 250 000 түрдүү өзгөртө аларын, жана ошол өзгөрүүлөрдүн баарын байкап, таанып турарын белгилеген. Ушундан улам тилге жакын жана коммуникативдик каражаттардын системасында социалдык маанилүүлүгү жагынан тилден кийин экинчи орунда турган бейвербалдык каражаттар өзүнчө изилдөөнү талап кылары мыйзам ченемдүү көрүнүш.

Теманын актуалдуулугу кыргыз тилиндеги бейвербалдык каражаттардын текст ичинде лексемалаштырылып берилүү өзгөчөлүгүн «Манас» эпосунун негизинде иликтениши менен шартталат. Кыргыз тилинде эпостогу бейвербалдык каражаттар алгачкы жолу илимий изилдөөнүн объектиси болуп жаткандыктан, иште кыргыз элинин лингвомаданият таануу жана этнолингвистикалык маселелер да көз жаздымда калбайт. Демек, изилдөөдө эпос ичиндеги бейвербалдык каражаттардын вербалдашуусу лингвомаданият таануу жана этноспецификалык феномен катары аныкталат, паралингвистикалык каражаттардын вербалдык каражаттар менен туюндурулушу жана ымдоо-жаӊсоолордун вербалдык репрезентациясынын түрлөрү (тилдик жана кептик) талдоого алынат.

Бул изилдөөдө лингвистикалык илик менен катар эле психолингвистика, социолингвистика, этнолингвистика, тексттин теориясы ж.б. илимдерге тиешелүү маселелер да камтылат.

Диссертациянын темасынын негизги илимий-изилдөө иштери менен болгон байланышы. Изилдөөнүн темасы К.Карасаев атындагы БГУнун кыргыз филологиясы факультетинин кыргыз тил илими кафедрасынын илимий иштеринин планына дал келет.

Иштин максаты «Манас» эпосундагы бейвербалдык каражаттардын лексика-семантикалык, лингвомаданият таануу аспектилеринде вербалдашуусун аныктоо жана анын тилдик системадагы ордун көрсөтүү болуп саналат.

Бул максат төмөнкүдөй милдеттердин аткарылышын шарттайт:

1) Бейвербалдык каражаттарды изилдениш тарыхына сереп салуу менен бирге анын кыргыз тилиндеги изилдениш абалын аныктоо;

2) «Манас» эпосундагы бейвербалдык каражаттарды семантикалык топторго бөлүштүрүү;

3) «Манас» эпосундагы бейвербалык каражаттардын тилдик каражаттар менен берилиш өзгөчөлүктөрүн териштирүү;

4) Эпостогу ымдоо-жаӊсоолордун, фонациялык каражаттардын туюнтулуш өзгөчөлүктөрүн изилдөө;

5) «Манас» эпосундагы эмоциялык абалдын туюндурулушун өзгөчөлүктөрүн ачып көрсөтүү;

6) «Манас эпосундагы соматикалык фразеологизмдердин туюндурулуш өзгөчөлүктөрүн аныктоо.

1. «Манас» эпосундагы бейвербалдык каражаттар алгач ирет иликтөөгө алынышы жана мунун натыйжасында этнолингвистикалык, когнитивдик багыттагы болочок изилдөөлөргө өбөлгө түзүлүшү;

2. Кыргыз тилиндеги бейвербалдык каражаттардын изилдениш тарыхынын териштирилиши;

3. «Манас» эпосундагы бейвербалдык каражаттардын семантикасынын жана текст ичинде колдонулушунун айкындалышы;

4. «Манас» эпосундагы бейвербалдык каражаттардын семантикалык топторго бөлүштүрүлүшү;

5. «Манас» эпосунун негизинде этномаданияттык өзгөчөлүктү чагылдырган менталдык абалдардын аныкталышы.

1. Бейвербалдык каражаттардын вербалдашуу процесси тилдин бардык деӊгээлдерин ичине камтыйт.

2. «Манас» эпосунда фонациялык жана кинесикалык бейвербалдык каражаттардын жыш колдонулушу эпостун көркөмдүүлүгүн, образдуулугун арттырат.

3. «Манас» эпосунда бейвербалдык каражаттар тилдик белги катары эмоциялык-экспрессивдик абалды туюндурууда олуттуу кызмат аткарат.

4. «Манас» эпосунда бейвербалдык каражаттар коомдук-экономикалык жана маданий шарттарга ылайык өзгөрөт жана улуттук өзгөчөлүккө ээ.

5. Соматикалык фразеологизмдер бейвербалдык каражаттардын негизинде пайда болгон.

Коргоого коюлган илимий-теориялык жоболор, практикалык сунуштар жана темага тиешелүү маселелердин айрымдары илимий журнал, жыйнактарда, кабарларда жарык көргөн 15 илимий макалада чагылдырылган.

I БАП.

Тилдеги бейвербалдык каражаттардын улуттук ɵзгɵчɵлүктɵрүн үйрɵнүү – бул ошол тилдин ɵзүн үйрɵнүү сыяктуу эле зарылдык болуп саналат. Ал эми паралингвистика (грек, πἀƿἁ - жанында, жакын, кошумча) тил таанымдагы жаӊыча усул экени белгилүү. Паралингвистика пикир алышуу процессин коштоочу факторлордун системасын изилдейт. Ал эми азыркы учурда тилдеги бейвербалдык коммуникацияны изилдеген илимий тармакты белгилейт жана бул илим төмөнкү маселелерди иликтейт:

• 
  кинесиканын бардык түрүн
  
• 
  фонациянын түрлɵрүн
  
• 
  сүйлɵшүүнүн бардык түрлɵрүн - диалогдон интервьюга чейин.
  

Байыркы доордун мыкты дарыгерлери Цельс жана Гален да ушул жагдайларга абдан кызыгып, чечендик ɵнɵрдɵ ымдоо-жаӊсоолордун ар бир элементин туура пайдалана билүү керектигин, аша чаап колдонуу терс кɵрүнүшкө жатарын белгилешкен.

Байыркы Грециянын белгилүү чечени Демосфен оозеки кептин дикциясына кɵңүл бурган. Анткени, оозеки кеп үн ыргагы аркылуу гана жандуу, жеткиликтүү болорун, эл ишенимине татырын баамдаган.

Аристотель сыяктуу эле Цицерон да сүйлɵɵчүнүн угуучуга таасир этишине чоң маани берип, тɵмɵнкү эрежелердин сакталышына: чечендин сырткы кɵрүнүшүнɵ, мимикаларынын башкарылуусуна, ɵзүн токтоо кармашына, ашыкча кыймыл-аракеттерге жол бербешине кɵңүл бурган [Аристотель 1978: 413]. Ал эми кыймыл-аракеттин, ымдоо-жаңсоолордун алгачкы сɵздүгү б.э.ч. I кылымда жашап ɵткɵн римдик чечен Квинтилианга таандык [Аристотель 1978: 33,59].

Физиогномисттер (грек. physis - жаратылыш, gnomon - билүү) адамдын өӊ-түсүнө, дене – мүчөсүнө, баскан-турган кыймыл-аракетине карай, ал адамды таанып-билсе болорун айтышкан [Степанов 2007]. Алар кайра жаралуу доорундагы Иоанн Дунс Скот жана Леонардо да Винчи, ошондой эле XVI-XVIII кылымдарда жашаган Френсис Бэкон жана швейцариялык чыгаан физиогномист Иоганн Гаспар Лафатер болушкан. Иоганн Гаспар Лафатер ɵзүнүн «Адамдарды физиогномиясынан таануу искусствосу» аттуу эмгегинде, негизинен, биринчи жолу адамдын жүзүнүн ачык-айрым, жандуу кыймылынын системалык илимий изилдɵɵсүн колго алган [Уайтсайд 1996].

XVI к. кɵрүнүктүү немис окумуштуусу врач-хирург Парацельс да ɵзүнүн тажрыйбаларында ымдоо-жаңсоолордун табиятынын ченемин ачып берүүгɵ аракет кылган, бирок анын идеясы кеңири чɵйрɵгɵ тарай алган эмес [Гартман 2009].

1664-жылы Джон Баливер адамдын ымдоо-жаңсоо аракети аркылуу сүйлɵшүү сырын ачып берүү үчүн эки китеп чыгарган: хирология - кыймыл-аракеттин табигый тили жана хирономия - колдун риторикалык ɵнɵрү, ыкмасы жɵнүндɵ. Китепте биринчи жолу ымдоо-жаңсоо (жестикуляция) аркылуу сүйлɵшүүсүнүн белгилери системага түшүрүлгɵн таблицалары берилген.

Ошентип, дененин кыймыл-аракетинин, колдун жаңсоосунун, б.а. кинесиканын элементтерине кызыгуу менен кɵңүл бурулуп, хирономия (грек. chier-кол) деген ɵзүнчɵ илим пайда болгон [Аристотель 1978: 33,59].

Адамзат турмушунда колдонулган ымдоо-жаӊсоолору, ишаараттары, интонациянын маанилерин, ордун аңдап түшүнүүнүн классикалык үлгүсү катары XVIII кылымдын француз агартуучусу Жан-Батист Дюбонун «Поэзия жана живопись тууралуу сынчыл ой жүгүртүүлɵр» деген эмгегин эсептɵɵгɵ болот. Анда автор мындай деп белгилейт: «Мурдатан бери эле оозун ачпай, кол же дене мүчɵлɵр аркылуу сүйлɵɵчү «нема» деген илим болгондугун бышыктап өткөн.

ХХ кылымдын башында бул багыт боюнча эң бир таасирдүү эмгек катары Ч.Дарвиндин 1972-жылы жарык кɵргɵн «Адамдардын жана жаныбарлардын эмоцияларынын билдирүүсү» деген китеби саналат. Ал илимий эмгек дене тили (ишаарат, кыймыл-аракет) багытындагы изилдɵɵлɵргɵ жол ачып, жандандырган. Дарвиндин кɵптɵгɵн идеялары жана байкоолору учурда дүйнɵнүн бардык окумуштуу, изилдɵɵчүлɵр тарабынан таанылган [Дарвин 2001].

Өткөн кылымдын 70-жылдарынын аяк ченинде австралиялык окумуштуу Аллан Пиз «боди лэнгвидж» дене кыймылынын тили боюнча изилдɵɵлɵрүн баштаган. Ал учурда коммуникация негиздери боюнча окутуу методикасынын автору жана адамдардын сүйлɵшүү психологиясы боюнча таанылган устат.

ХХ кылымда бейвербалдык каражаттар аркылуу баарлашууга кызыгуу ɵскɵндүктɵн, бул тармакты изилдеген кинесика (бай. грек. kinesis - кыймыл) аттуу ɵзгɵчɵ тармак пайда болгон.

Ал эми паралингвистика деген түшүнүк 1940-жылдардын аяк ченинде америкалык лингвист А.Хилл тарабынан киргизилген [Николаева 1990: 21]. Бирок бул кɵрүнүш советтик тилчи Н.В.Юшманованын кɵңүлүн 1930-жылдары эле бурган. Анын «Экстранормалдык фонетика» деген иши – мунун ачык далили. Андан сырткары швейцариялык лингвист Ш.Балли: “Ымдоо-жаңсоолор, дененин ар түрдүү кыймыл - абалы жана ишаараттары башка белгилер сыяктуу эле лингвистика тармагында ɵз орду бар тилдик белгилер системасы”- деп белгилейт [Балли 1955: 51]. Фердинанд де Соссюр: “Тил - ойду чагылдыруучу белгилердин системасынан турат, аны дүлɵй-дудуктардын алиппеси, символикалык образдар, аскердик сигналдар, сылыктык формалары шарттуу белгилери менен салыштырса болот жана да ушул системанын эң маанилүүсү деген [Соссюр 1999: 23]. Ошону менен бирге тилди белгилер системасы катары карап, семиотика илимин негиздеген.

Ошентип, адам баласы сүйлɵп жатканда угуучунун кɵңүлү, негизинен, тɵмɵнкү үч факторго бурулары белгилүү:

• 
  биз эмнени сүйлɵп жатканыбызга - 7%;
  
• 
  кантип сүйлɵп жатканыбызга - 38%;
  
• 
  биздин денебиздин тилине – 55% [Поваляева 2004: 7].
  

ХХ кылымдын 50-60-жылдарында бейвербалдык каражаттарды изилдɵɵ иштери совет жана орус окумуштуулары тарабынан да колго алынган. Буга мисал кылып паралингвистика жана кинесика маселелерине арналган З.М.Волоцкая, Т.М.Николаева, Т.В.Цивян [1962], Б.А.Успенский [1966], А.А.Капанадзе, Е.В.Красильниковдун [1970] эмгектерин, лексика багытындагы Е.М.Верещагин, В.Г.Костомаров [1981], А.В.Филиппов [1975], С.Б.Гончаренко [1984], З.З.Чанышева [1979], Ю.Л.Агафоновдун [1982] изилдөөлөрүн, грамматика багытындагы И.В.Василенко [1978], Т.И.Малинин [1982], кинеманын лексика-семантикалык талаасынын функционалдык өӊүтү багытындагы М.В.Дементьев [1985], Т.Т.Железанова [1982], И.И.Серякова [1988], Б.В.Беглова [1996] жана С.М.Пахардын басылмаларын [1999], А.Акишина, Х.Канонун [1991] ымдоо-жаӊсоо сөздүгүн келтирүүгө болот.

Ошенетип, XXI кылымда бейвербалдык каражаттар түшүнүгү бир жактан такталган. Орус изилдөөчүсү Г.Е.Крейдлин бул системаны бейвербалдык семиотика деп атап, бейвербалдык бирдиктердин катарына колдун ишааратын, буттун кыймыл-аракетин, мимика, позаларды жана дене кыймылдарын кошкон [Крейдлин 1/2000: 342]. Г.Е.Крейдлиндин жана М.А.Кронгауздун «Семиотика - сүйлɵшүүнүн азбукасы» [2000] деген эмгеги жарык кɵргɵн. Анда кыймыл-аракет ишаараттары бейвербалдык каражаттардын негизги бирдиги болуу менен сүйлɵшүүнү толуктайт, түшүндүрɵт, коштойт, сɵздүн ордун алмаштырат, кээ бир кездерде вербалдык каражаттарга карама-каршы келет. Андан соң М.В.Рябинина [2002] паралингвистикалык кɵрүнүштɵрдү, белгилерди чагылдыруучу лексикалык бирдиктердеги семантиканын болуусу, баарлашуучулардын социалдык мүнɵздɵмɵлɵрү боюнча кабар берет.

Негизинен, бейвербалдык каражатты изилдɵɵдɵ бирдиктүү пикирлер аз жана терминологиялык башаламандыкка да жол берилип келген, ар бир окумуштуунун ɵзүнүн кɵз карашы жана классификациялык бɵлүштүрүүлɵрү бар. Мисалы, А.Хилл, Г.В.Колшанский паралингвистикалык каражаттар деп аташса, Г.Л.Трейгер экстралингвистика, М.Давыдов эмоциялык интонация, Г.Е.Крейдлин, Е.М.Верещагин бейвербалдык каражаттар деп аташат. Биздин изилдөөбүздө бейвербалдык каражаттар деген термин колдонулат.

В.А.Лабунскаянын «Невербальное поведение» [1986] аттуу эмгегинде жана М.А.Поваляева, О.А.Рутердин “Невербальные средства общения” [2004] аттуу эмгектеринде бейвербалдык каражаттарды тɵмɵндɵгүдɵй топторго бɵлүштүрүлɵт:

1. Кинесика: (ымдоо-жаңсоо, дене-мүчө абалы).

1. А. Экспрессивдүү кɵрүнүктүү кыймыл-аракеттер.

• 
  адамдын турган-турпаты (поза);
  
• 
  кыймыл-аракети, жаңсоолору (жест);
  
• 
  ишаарат белгилери (мимика);
  
• 
  жүрүм-туруму (походка);
  

1. 
   Б. Кɵздүн визуалдык байланышы.
   

• 
  Кɵздүн кыймыл багыты;
  
• 
  Кɵздүн карап калуу тынымы;
  
• 
  Кɵздүн кароо жыштыгы;
  

2. 
   Просодика жана экстралингвистиканы (ар түрдүү үн ыргактарын), кээ бир окумуштуулар фонация деп да бɵлүп жүрүшɵт: үндɵгү түрдүү ыргактар, тыным, басым, унчукпоо кубулуштары).
   

• 
  Интонация;
  
• 
  Yндүн бийиктиги;
  
• 
  Тембр;
  
• 
  Тыным;
  
• 
  Дем алуу;
  
• 
  Күлкү;
  
• 
  Ыйлоо;
  
• 
  Жɵтɵлүү;
  

3. 
   Такесика: сүйлɵɵчү менен угуучунун ортосундагы динамикалык кыймыл-аракеттердин колдонулушу.
   

• 
  Кол менен учурашуу;
  
• 
  Ɵбүшүү;
  
• 
  Кол чабуу;
  

4. 
   Проксемика: (аралык, орун мамилелери).
   

• 
  Багыт;
  
• 
  Аралык;
  

Эгерде биринчи ɵлкɵнү А деп, экинчи ɵлкɵнү Б деп алып, ошол эки ɵлкɵ бири-бири менен карым-катыш түзсө, В маданият аралык сүйлɵшүүсү келип чыгарын кɵрсɵтɵт: