Артыкова Жамал Абдисаламовна «Манас» эпосундагы бейвербалдык каражаттардын туюнтулуш өңүттөрү Адистиги 10. 02. 01 кыргыз тили Филология илимдеринин кандидаты окумуштуулук даражасын изденип алуу үчүн жазылган диссертация

Эмоциянын объективдүү көрсөткүчү болуп анын адамдын жүрүм-турумуна дал келген сырткы манифестациясы болуп саналат. Бирок дайым эле бул көрсөткүч бир эле эмоцияны чагылдырбайт. Тагыраак айтканда, адамдын бир эле кыймылы ар кандай сезимди чагылдырышы мүмкүн, же тескерисинче, бир эле сезим ар кандай ымдоо-жаңсоолор менен коштолушу ыктымал.

Психологдордун изилдɵɵсү көрсөткөндөй, кубануу - оң эмоциялык абал. Жанындагы адамдарга да оң таасирин тийгизип, сүйлɵшүүдɵ жакшы жыйынтык берет.

В.А.Лабунскаянын эмоциялык абалдын мимикалык коддорун жасаган классификациясын карап кɵрɵлү. Кубанган адамдын оозу жабык же бир аз ачылгандай болуп, эриндеринин бурчтары ɵйдɵ кɵтɵрүлүү менен, кɵздɵрү узатасынан кетип же бир аз чоң ачылган калыбында, кɵзү жалжылдап, кашы жогору кɵтɵрүлɵт. Каштын ички бурчтары да жогору кɵтɵрүлгɵн абалда, чекесинде горизонталдуу сызыктар пайда болуп, бет динамикалуу абалда болоорун белгилеп кеткен [Лабунская 1986].

Кубануу эмоциясын ырахаттануу, ыраазы болуу, сүйүнүү, шайыр болуп жыргап-кууноо сезимдерин жандап келип, тилде аларды оң маанидеги лексемалык компоненттер коштойт.

Лингвист Е.А.Булахтын изилдɵɵлɵрүндɵ кубануу эмоциясы аркылуу социалдык байланыштардын эмотивдери түзүлүп, терс эмоцияны жок кылып, оң маанидеги лексемалар дайыма жанында жүрөт. Алсак, жүзү нурлануу, жылмаюу, жаркылдоо, кɵзү жоодуроо, бурала басуу, кɵзү нурлануу, кашкая күлүү, барбаюу ж.б. [Булах 1997].

Текст ичинде кубануу эмоциясын берүүдө, негизинен, мимиканы чагылдырган этиш сөздөр колдонулат. Мисалы: жылмайды, күлдү, сүйүндү ж.б. Төмөндө алардын ар биринин семантикалык маанисине, эпостун ичинде бейвербалдык каражат катары кызмат аткарышына талдоо жүргүзүп көрөлү:

Кубануу – кубанычта болуу, сүйүнүү, шаттануу, кɵңүлү кɵтɵрүлүү [КТС2: 87]. Адам баласы жашоосунда кандайдыр бир жагымдуу, көңүлгө туура келген окуя болсо маанайы көтөрүлүп, кубануу сезимине ээ болот. Албетте, мындай учурда адам организиминде да өзгөрүү болуп, көздөрү жайнап, баскан турганы жайдары болуп, күлкүсү чыгып, ууртунда жылмаюу пайда болот. Манасчылар эпосто мындай көрүнүштөрдү угуучуга таасирдүү лексемаларды колдонуу менен жеткиргенге аракет кылышкан. Мисалы: Акбалта кɵрүп акыры, «Сүйүнчү!»-деп бакырды. Кубангандан бай Жакып: «Не дейсиң»-деп чакырды [СО: 36]. Эгер бул ыр саптарын оозеки түрдө манасчынын оозунан уксак, анда анын үнү көтөрүңкү маанайда болуп, кубануу тууралуу маалымат берет. Ал эми жазууда ошол эмоция илептүү белги менен көрсөтүлгөн.

Кубануунун негизги синоним сɵзү - сүйүнүү, жыргоо. Ал кубануу, шаттануу, сүйүнүү, кɵңүлү куунак болуу, маанайы ачык, күлүү деген маанини берет [КТС2: 467]: Жоо дегенде сүйүнүп, Эр мүчɵлүү бейтаалай, Эркектин кийимин кийинип, Ашып-шашып кенебей [СК: 499].

Кубануу сезиминин натыйжасын адамдын жылмайганынан, күлгөнүнөн, керек болсо ыйлаганынан, жүзүндөгү ар кандай физиологиялык өзгөрүүдөн көрө алабыз. Эпосто каармандардын кубануусу да ар түрдүү бейвербалдык каражаттарды туюндурган лексемалар аркылуу чагылдырылат:

Жаркылдоо – кабагы жарык, жайдары мүнɵздɵ болуу, кɵңүлү шат болуу [КТС1: 518]: Калк ичинде сайрады, Сүйлɵгɵндɵ баркылдап, Кейиштүү кыргыз ал журтка, Кеп баштады жаркылдап [СК: 109]. Жаркылдап сɵзүнүн уңгусу жарк деген кыймыл-аракеттин тездигин билдирүүчү элестүү сɵздɵн жасалып –ылда (-илде, -илде, -үлдɵ) - тууранды сɵздɵн этиш жасоочу татаал мүчɵнүн жалгануусу менен пайда болду. Адамдын сырткы ɵңү-түсү, кабагынын ачык болушу менен жарк этип кɵрүнгɵндɵй элес калтыруусунан улам ушул лексема тилибизде колдонулат.

Жылмаюу – күлүмсүрɵɵ, күлүмсүрɵгɵн кейипте болуу [КТС1: 625]: Жылмайып басып байбиче, Элечектен каш чыгып, Эки кɵздɵн жаш чыгып, Байбиче келип турганы [СО: 31].

Күлүү - күлкү келерлик кеп-сɵз укканда же тамашага, кандайдыр бир окуяга карата кɵңүлү кɵтɵрүлүп, шаттанып, кубанып турганда ж.б. ɵзгɵчɵ сезимин билдирип каткыруу, кыткылыктоо, жылмаюу аркылуу күлкүсүн чыгаруу. Жадырап-жайнаган абалда, шаңдуу-шат кɵрүнүштү билдирүүдɵ колдонулат [КТС1: 132]: Жабын-абын сɵздɵрү, Кытай экен билгени. «Кудай бизге берди!-деп», Кыраан Манас күлгɵнү [СО: 177]. Күлдү журттун баарысы: «Нээти менен айтат!»-деп, Күңгүрɵп күлүп калганы [СО: 104]. Таанып келди-деп, айтып, Каткырыгы баш жарып Катуу күлүп калышып [СО: 1085].

Каткыруу – кɵңүлү кɵтɵрүлүп, кɵңүлү куунак болуп турганда үнүн катуу чыгарып күлүү, каткырык салуу [КТС1: 804]: Каткырыгы баш жарып, Катуу күлүп калыптыр [СО: 1060]. Жети күнү, жети түн Жыйылбай оозум бүпбүтүн, Каткырыгым баш жарып, Катуу күлүп мен карып [СО: 1096]. Тилибиздеги каткырыгы баш жаруу, каткыруу сɵздɵрү кат этишинен каткыр сɵзү жасалган.

Оозу жыйылбоо – күлкүсүн тыя албоо, аябай күлүү, токтоно албоо [КТС2: 317] деген маанисинде берилип жатат. Адамдын кɵңүлү кɵтɵрүлүп, күлүп турганда, ооздун кыймылы активдүү катышат: Жети күнү, жети түн Жыйылбай оозум бүпбүтүн, Каткырыгым баш жарып, Катуу күлүп мен карып [СО: 1096].

Санын чабуу – аябай ыраазы боло кубанып, каткыра күлүп, кɵңүлү ачык болуп олтургандын белгиси катары кабыл алынат: Шаңкылдап күлүп эр Манас Санын чаап алганы: «Ырас айтат Серегим, Ыгы менен ар качан Тийип калат керегиң» [СК: 818]. Чын дилден кубанып каткыргында жана ɵкүнүп калганда колу менен жоон санын чаап койгон бейвербалдык кыймыл-аракети жасаларын байкадык.

Күлүү эмоциясы негизинен адамдын жакшы маанайда болгон абалында пайда болсо да, кээ бир жагдайларда адам корккондо, шылдың кылганда, кошомат кылган учурларда күлүшү мүмкүн. Эпосто мындай маанидеги күлүү да жок эмес:

А) кошомат кылуу - Айкөл Манас шерине Арсаңдап күлүп эки эр, Тартуу кылып эки атын: «Күнөөбүз кеч!»- деп турду эми [СК: 586].

Б) шылдыңдоо - Журттун коркуп калганын Каны Темир билди эми, Биле коюп ошондо Мыйыгынан күлдү эми. «Атаңдын көрү, жаман эл, Куудай сакал карыңды, Кудай алсын баарыңды!» [СК: 539].

Мында кубануу эмоциясындагы кыймыл-аракеттин кандай мүнɵздɵ, деңгээлде ɵтɵɵрүн кɵрсɵтүп жатат. Негизинен, адам кубанганда жана кайгырган эмоцияларында кɵзүнɵн жаш чыгат. Демек, бир эле бейвербалдык каражат эки башка эмоциялык кɵрүнүштɵ аткарылып жатат.

Кыргыз тилинде адамдын ичинен кубангандыгын туюндурган да сөздөр бар: кымтыӊда, кымпылда, кымый, кымылда ж.б. Окумуштуу З.Дербишева бул этиштер боюнча мындай аныктама берет: «Эти глаголы используются для описания человеком внутренного состояния, которое ни внешне, ни на лице ничем не выдаются, ни как не проявляются [Дербишева 2012:300].

Кыргыз тилинде кубануу сезиминин адамга таасир этишин көркөм, образдуу баяндаган фразеологизмдер да бар:

Жыйынтыктап айтканда, «Манас» эпосунда кубануу сезими башка эмоциялык каражаттарга (ачуулануу, кайгыруу, коркуу, сыйлоо, таң калуу ж.б.) салыштырмалуу аз кездешерин байкадык. Мунун себеби, окуянын жалпы жүрүшүндɵ, негизинен, кɵңүл чордону кыргыз эли-жерин коргогон баатырлар жɵнүндɵ баяндалгандыктан, согуш темасы, басып алуучулук, калмак-кытайлардын кол салышы, зордук-зомбулук сыяктуу кɵрүнүштɵр баяндалып, ачуулануу эмоциясына караганда эмнегедир кубануу эмоциялык абал аз сүрɵттɵлгɵндүгүнɵн болсо керек. Ошентсе да, кубануу эмоциялык абалын чагылдырган түрдүү бейвербалдык каражаттарды лексемалаштырып сүрөттөгөн 120 лексикалык бирдик табылды.

Адамдын терс эмоциясы көпчүлүк учурда, анын дүйнө таанымына, айлана-чөйрөгө болгон мамилесине жараша да болот. Терс эмоция адамдын ичи жана сыртында сөзсүз түрдө өзүнүн көрүнүшүн табат. Мындай өзгөрүүлөр экинчи бир адамдын психикасына таасир этип, анын да кыймыл-аракетинин өзгөрүүсүнө түрткү болот. Ал терс эмоцияны урушуу, каргоо, коркутуу, нааразы болуу сыяктуу абалдар пайда кылат. Албетте, бул абалдар адамдардын жашоо-турмушуна кескин өзгөрүүлөрдү киргизип, көпчүлүк учурда жагымсыз шарттарды пайда кылат.

Адамдын терс эмоциясына жактырбоо, жаман кɵрүү, кыжырдануу жана ачуулануу ж.б. кирет. Адамда бул сезимдер пайда болгондо каалайбы, каалабайбы, анын эмоциялык абалын жанындагылар айттырбай түшүнүшɵт. Демек, пикир алмашууда адамдын сырткы кебете-кепшири, дене-бою менен бирге кыймыл-аракети, ымдоо-жаңсоолору да кошо коштолот. Кыргыз тилинде аталган эмоцияга байланыштуу мындай макалдар бар: Адамдын кандайы – ачуусу келгенде билинет, Оң колуңдун ачуусун сол колуң менен бас. Булардын мааниси боюнча ачуулануу адамдын жашоо-турмушуна кандай таасир этери таамай баяндалган.

Ачуулануу - өзүн-ɵзү кармай албай, токтоно албай жеңилип кетүү, сабырдуулук кыла албоо деген маанини берет [КТС1: 169]. Бул сөздүн келип чыгышын карап көрөлү: ачуу - деген сын атоочко -лан атоочтон этиш жасоочу ɵнүмдүү мүчɵнүн уланышы аркылуу этиш жасалат. Тарыхый жагынан -ла жана ɵздүк мамиленин (-н) мүчɵсүнүн айкашынан түзүлгɵн татаал морфема. Бул курандынын жардамы менен жасалган туунду этиштер жалпы жонунан кыйымыл-аракеттин субъектиге карай жумшалгандыгын билдирет [Азыркы кыргыз адабий тили 2009: 383].

Аталган эмоциянын адам психологиясына өзгөчө таасир этери эпосто да жакшы эскертилген.

Ачуу деген бирɵɵ бар,

Аңдап муну билип ал.

Ал тозоктун адамы,

Аңдап алгын сен дагы.

Ай, кыламын! – деп, жапырба,

Ачууң келсе сабыр кыл [СК: 409] – деп, Бакай эр Манаска акыл айтып, оң колунун ачуусун сол колу менен баскын, ачуу душман акыл дос экендигине кеңеш берет.

Кыргыз тилинде ачуулануу түшүнүгү жинденүү, каардануу, кыжырлануу ж.б. терс маанидеги синонимдик лексемалар менен да аталат.

Каардануу – кыжыры келген, жинденген абал, ачуу, заар же ачуулануу, ачуусу келүү, каарын тɵгүү [КТС1: 698]. Мисалы: Деп ушинтип, эр Манас Эрдин кесе тиштенип, Кызыл чоктой кɵздɵнүп, Шамал чыгып оозунан, Жалыны чыгып кɵзүнɵн, Каарданып берениң, Кабылан Манас кырааның [СК: 756] же, Каарданып токтобой, Айдап баары балбанын, Камап кирди Коңурбай, Кайра тарткан коркогун, Карсылдатып кубалап, Сабап кирди Коңурбай [СК: 820]. Бул кинеманын аткарылышын тилибизде каар Чындыгында, жалпылама каар сын атоочунун –лан мүчɵсүнүн уланбай зат атооч түрүндɵ ɵз алдынча образ түзүп, стилдик боёк берип турат. Беттин мимикасын чагылдырганына да мисал келтирели: Айза кармап шайланып, Кармашканды сойчудай, Каар бетине айланып [СК: 294].

Кыжырдануу – каны кызуу, ачуулануу, жини келүү, туталануу, кыжыры келүү деген сыяктуу түшүнүктү билдирет [КТС2: 157].

Жаалдануу - каардануу, ачуулануу, жаалы келүү [КТС1: 455]: Жаалданып эр Манас Кылычы жалаң алганы, Кыйып ийсем жанын - деп, Кыя багып калганы [СО: 1049], же: Жапакка ачуу келгенге Жаалданып калыптыр, Башына сары чалыптыр, Yстүнɵ кызыл жамынып, Арстандай чамынып, Ал мүнɵзүн кɵргɵндɵ Жан калбады жай алып, Жалаң кылыч таянып [СО: 1051]. Бир эле беттин түзүлүшү жаалданып ɵзгɵрбɵстɵн, эпосто сɵздүн да жаалы чыгаарын манасчы тɵмɵнкүдɵй баяндайт: Ачуусу келе калганы, Жаалы чыкты сɵзүнɵн, Жалыны чыкты кɵзүнɵн [СО:118]. Бул жерде да жаал деген абстрактуу зат атоочко –лан мүчɵсүнүн уланышы менен этиш сɵзү жасалуу менен, кыймыл-аракеттин түшүнүктүн ичти кɵздɵй багытталышы, иштɵɵчүнүн ɵзүнɵ карата топтоштурулат да, кандайдыр бир сапаттык ɵзгɵрүшкɵ дуушар болгондукту билдирип жатат.

Айбаттануу – бирɵɵнүн кол салышына, ɵкүмдүк, зордук кылышына каршы кɵрсɵтүлгɵн кайрат, каршылык [КТС1: 50]: Ошондо Айдаркан уулу эр Кɵкчɵ, Айбаты журттан бɵлɵкчɵ [СК: 349]. Айбат менен караса, Алп кара куш сүрү бар [СО: 508]. Бул бейвербалдык каражатты беттин мимикалары аркылуу ишке ашат да, кɵздүн, ооздун, кабак-каштын кыймыл-аракети активдүү болот.

Адамдын ачууланган психологиялык абалы көркөм чыгармада тилдеги лексикалык, грамматикалык, фонетикалык каражаттар туюндурат. Изилдөөчү Г.А.Эфендиева бул каражаттарды эмоциялык-экспрессивдик лексика деп атап, аны эки түргɵ бɵлɵт [Эфендиева 1973: 92].

1.Эмоционалдуу лексиканын оң маанидеги экспрессивдүү боёктуулугу;

2.Эмоционалдуу лексиканын терс маанидеги экспрессивдүү боёктуулугу.

Оң маанидеги эмоциялык лексемалар кубануу, жакшы кɵрүү, сыйлоо, эркелетүү, эңсɵɵ, уялуу, суктануу сыяктуу сезимдер жагымдуу бейвербалдык каражаттарды пайда кылат. Мисалы, башын сылоо, ɵбүү, жерди кароо, кɵзүн ала качуу, таазим кылуу, кɵзү жоодуроо, бети нурлануу, санын чаап каткыруу, баш ийип салам берүү ж.б. оң маанидеги бейвербалдык каражаттар коштойт. Терс эмоциялык лексемалар, терс эмоцияны чагылдырган бейвербалдык каражаттардан (жек кɵрүү, ачуулануу, коркуу, каардануу, алдоо, кайгыруу, ɵкүнүү, душмандык кылуу, чочуу, мыскылдоо, жактырбоо ж.б.) пайда болот. Мисалы: кɵзүн чекчейтүү, алайтуу, кашы биригүү, ызаланып ыйлоо, жер муштоо, кɵзүнүн тɵбɵсү менен кароо, эки бети тултую, камчысын сүйрɵп кирүү, камчысын тиштенүү ж.б.

Ички сезимди билдирген эмоциялар (жакшы кɵрүү, жаман кɵрүү, ачуулануу, кубануу, коркуу, тоготпоо ж.б. у.с. психологиялык абалдар) тиешелүү лексика аркылуу тилибизде реалдашып, аларды бейвербалдык каражаттар коштоп, конкреттештирилип берилет.

Ф.Блум, А.Лейзерсон, Л.Хофстедтер Мозг «Разум и поведение» деген эмгегинде ачуулануунун эмоциялык абалынын мимикалык кодун иштеп чыккан. Анда, адам ачууланганда: ооз ачык абалында, эриндин бурчтары түшкɵн калыпта, кɵзү ачылып же бир аз жүлжүйүңкү болуп, кɵздүн жаалы чыгып, кашы мурду тарапка түйүлгɵндɵй, каштын эки чети кɵтɵрүңкү болуп, бешенесинде вертикалдуу сызыктар пайда болуп, бет кыймылдуу абалда болорун кɵрсɵткɵн.

Көркөм чыгармада берилген ар бир эмоция лингвистикалык жана паралингвистикалык каражаттар аркылуу аталат. Алардын номинациясы мындай учурда түз жана кыйыр мүнөзгө ээ. Чыгармада бул эмоция негизинен, конфликтүү жагдайда, окуяда, сүйлөшүүдө тиешелүү тилдик каражаттардын жардамы менен чагылдырылат.

Текст ичинде эмоция төмөнкүдөй жолдор менен берилет: эмоцияны туюндурган сүйлөм конструкциялары, пейзаждык лексика, автордук ремарка ж.б.

Көпчүлүк учурда терс эмоциялар эпосто каармандардын кеби аркылуу ар кандай тилдик жана тилдик эмес каражаттардын жардамы менен коштолот. Ал эми ошол терс эмоциялардын пайда болушун, себебин бир гана чыгармадагы каармандардын мамилеси жана жагдай-шарт менен жакшы тааныш болгон каарман гана аңдап биле алат. Мындай учурда кептик эмес контекстти колдонуу муктаждыгы чыгат. Тилдик система бул жерде контекст менен тыгыз байланышта болот.

Контекст - эмоцияны чечмелеп берүүчү эң маанилүү база болуп саналат. Айтымды бир гана системага салынган жана грамматикалык түзүлүшкө ээ болгон тилдик белгилер аркылуу толук түшүнүүгө мүмкүн эмес. Бейвербалдык каражаттар да терс эмоцияларды тематикасы боюнча кенен туюндуруп бере алат. Бирок көпчүлүк учурда бейвербалдык каражаттар тилдик каражаттар менен бирдикте гана келет. Толук эмоциялык маалымат мындай учурда лингва-семиотикалык жана мимикалык белгилердин системасынын айкашынан түзүлөт.

Контексттин максаты окурмандарга кандайдыр бир психологиялык абалды түзүп берүү экендиги байкалат. Ошону менен бирге эпостогу каармандарга жана жагдайга терс эмоциялык мамилени пайда кылат, башкача айтканда, ачуулануунун семантикалык мааниси эмес, прагматикалык аспектиси чагылдырылат. Мисалы: Анда Жакып кеп айтат, Ачууланып бек айтат, деп берилип, пикир алышууда жана эпостун контекстинде ачуулануу бейвербалдык каражатты туюндурат. Адам ачууланганда беттин булчуңдары түйүлүп, кабагы түнɵрүп, кɵздɵрү акшыйган абалдагы ымдоо-жаңсоолор коштолот: Атаа, олжоңдогон кайран эр, Олоктоп тарткан ошол жер, Ачарслан тɵштɵнүп, Ачуусу келип түнɵрүп, Алгыр бүркүт кɵздɵнүп [СК:156]. Мында, ачууланган Жакыпты ач арстанга теңеши, бетке мимикалык бырыштарынын түшүшү, кабагынын салаңдап, түнɵрүп турушу, кɵздɵрү бүркүттүн кɵзүнɵ теңелип сүрɵттɵлүшү - тилибиздеги кɵркɵм сɵз каражаттарынын күчү болуп саналат.

Ал эми эмоцияны туюндурган паралингвистикалык каражаттар кээ бир учурда тилдик каражаттардын ордуна колдонулат. Мындай экстралингвистикалык каражаттардын эмотивдик функциясы - адресатка таасир этүү ыкмасы. Паралингвистикалык каражаттардын ичинен коммуникативдик подсистеманын негизин түзгөн жана вербалдык функцияны аткарган фонация, ымдоо, жаңсоо, дене кыймылдары болуп саналат.

Ачууланган кишинин кеби фонациялык жактан бийиктеп, диапозону кеңейип, кɵтɵрүңкү абалда кыйкырып айтылат, сырткы келбети да ɵзгɵрɵт: Деп ошентип Манас кан, Күп-күп этип күүлɵнүп, Күркүрɵп кɵк жал сүйлɵнүп, Эки жакты каранып, Эзелден кɵк жал арслан, Эрди-мурдун жаланып, Каарданып тутулуп, Канкор тууган кырааның, Ач арсландай жутунуп [СК: 205]. Бул жерде күркүрɵп кɵк жал сүйлɵнүп деген метафора аркылуу арстандын коркунучтуу кебетеси, каардуу жырткычтыгы, күр-күр этип күрүлдɵгɵн доошу элестүү, образдуу, таасирдүү кылып чагылдырылган. Эпосто ачуулануунун фонация аркылуу берилиши жогоркудай лексемалар аркылуу туюндурулганын көрөбүз.

Демек, адамдын үнү ачуулануу абалында өзгөч абалга өтүп, тилде аны так чагылдырган бирдиктер мол экендигине күбө болдук. Бул боюнча Ш.Баллинин мындай аныктамасы бар: «наши голосовые органы производят mutalis mutandis те же символические движения, что и наши руки» [Балли 1955: 148].

Бул аталган эмоциянын берүүдө адамдын ар бир дене бөлүктөрү ар кандай абалга өтөт. Төмөндө эпосто ачуулануу эмоциясын берүүдө катышкан, бейвербалдык каражатты түзгөн адам дене мүчөлөрүнө талдоо жүргүзүп көрөлү.