Рим, Византия ж әне Қытай империяларының іштері күйіп, қызғаныш ту- ғызды. Рим мен Византия далалықтарды қаншама жек к өрсе де, V ғ ортасына дейін бас иіп, тізе бүгіп тұрды. Еуропалықтар қыпшақтарды, әсіресе, Атилланы қаншама жамандаса да, Еуропаны орнықтыру жөнінде төмендегі мәліметтерді келтірсек, тарих бетін ешкім бүркей алмайтынына көзіміз жетеді. Рим сановнигі Ромул былай деп жазды: “Скифтер мен басқа елдерді би- леп, патшалык еткендердің ішінде аз ғана уақыт мерзімде ұлан-ғайыр мол ұлы істер жасаған Атилладан басқа ешкім болған жоқ. Оның жер иелігі мұхиттың аралдарында да созылып жатты. Ол тек барлық скифтерді ғана ем ес, сонымен бірге римдіктерді де салық төлеп тұруға тәуелді етті. Ә скерінің күш-қуаты сондай, олардың каһарына қарсы бірде-бір халык төтеп бере алмады” Атилла келгенше Еуропа аспанында ойнаған отты найзағай Рим импери- ясы еді. Атилла келісімен мұнда жағдай өзгерді. Далалықтардың дауылдай екпін күші мен к өзсіз ерліктерінен сескенген римдіктер ашық соғысқа шыққан жоқ. Олар бір атақты әулеттің тұқымы Аэций дегенді қыпшақтар арасында тәрбиеленуге жіберді. Қыпшақтар дәстүрінде өзін жақсы көргенді жатсыну жоқ. Бөтенсінбей бауырына басады. Аэций Атилланы жағалап, соның жанынан табыла білді. Кейін Римге оралған соң Аэций Рим импера- торының кеңесш ісі болды. Қыпшақ әскерлерінің жорық әдістерін алып үлгерген Аэций әскер басы атанды. Әскер құрамының көпшілігі қыпшақ- тың аттылы жауынгерлері еді. Атилла Римнен сатқындарды қайтаруды талап етті. Олар жауап қайтармады. Кеш те болса айналасын опасыздар қоршап алғанын кеш те болса сезді. Рим ол опасыздарды қайтару уәдесін соза берді. Көп ойланып, толғанған Атилла ақырында Римге шабуылға шығуға бел байлады. Осылай өмірінде тұңғыш рет Атилла сатқындарға ал-
