олардың алдын бөгейтін Сұлу енді жоқ. Сөз жоқ, VI, VII ж әне VIII ғ.ғ ұзынырғасында Түранның қалыптасуына жандарын салып баққан Бумын, Істеми, Күлтегін, Білге хан, Тоныкөк ж әне Сұлу сынды көрнекті қайраткерлер болғанын біз ұмытсақ та тарих ұмыт- пайды. Олар түркілердің сан түрлі жауларымен шайқасып өліспей беріспеді. Түркі боп ту үстап, ел атануы сол кескілескен күрестің нәтижесі. Осындай ұзақ жылғы арпалыста түркілер ж еңім паз атанып той-тойлап, кейде жеңіліске ұшырап ұнжырғасы да түсті. Сан рет тізе қосып бірігіп, сан рет бөлшектеніп, бөлінді. Өзара тайталас, бақталас, рулық жанжал да өршіп, ақыры түркі қағанатының құлдырауына апарып соқты. Шын мәніне кел- генде түркілер тозып, бытырап кетті. Әйтпесе, ол ірі империялардың біріне айналған болар еді. Тарихта мынандай деректер де бізге мәлім. Басқаны былай қойғанда біздің дәуірім ізге дейінгі ежелгі заманның өзінде Қытай солтүстігіндегі көрші елден қатты қауіптенген. Солтүстігіндегі өмір сүрген көшпелі халык Хуаннэмен ымыраласты. Біздің дәуірімізге дейінгі - шамамен III ғ. Қытай императоры Цин Ш и-Хуан-димен бірікті. Сөйтіп 221-209 ғ.ғ. Қытай қорға- ны салынды. Осы кезде көшпелі держава Хунн бой көтерді. Қытай енді солтүстік-баты стағы көрш ілердің басы қосылып кете ме деп қорықты. Қалайда олардың бірігуіне жол бермеу саясатын ойлады. Осы әрекетпен әлденеше рет Қытай мен Хунндар соғысты. Б. д. бұрын 90 жылы Қытайдың экспедициялық әскері хунндармен соғыста жеңіліске ұшырады. Б. д. бүрын 72 жылы Қытай мәмілегерлік жолмен іргедегі тайпалармен тату тұрса да, олардың өз арасына іріткі салып, қырқыстырып, хунндарды талқандауға тырысып бақты. Б. д. бүрын 52 жылы Қытайдың жогарғы өкіметі Хунндарды таныды. Сонда да бұл империя үлы даланы арапдату са
