§1. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМДАРДЫҢ

Нарық экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі көрсет-кендей, адамның еңбек етуге деген ынтасы, яғни адамның жұмыс істегісі және ақша тапқысы келуі, нарықтың роліне сенуі, тауар өндірушілердің мемлекеттен тәуелсіздігі болған жағдайда ғана жүзеге асырылады. Экономиканың бірқалыпты қызмет етуі үшін мемлекеттік сектордың үлесі 25-30%-дан аспауға тиіс. Тек осындай үйлесімділік болғанда ғана халық шаруашылығының бүгінгі құрылымын қалпына келтіріп, тауар өндірушілер арасындағы бәсекені дамытуға, сондай-ақ өркениетті нарықтың қатынастарын жолға қоюға болады.

Қазақстан Республикасының Үкіметі нарық экономикасы стратегиясын жарияланғаннан бастап мемлекеттік меншікті түрлендіруді біртіндеп жүргізуде. 1991 жылдың ортасында сарапшылардың бағалауы бойынша негізгі өндірістік қор-лардың 90%-дан астамы мемлекеттік меншікте болған. Қал-ған мүліктің біршама санын мемлекеттік емес ұйымдар -кеңшарлар мен кооперативтер иеленді.

Алдағы уақытта мемлекеттік меншікте ұлттық эконо-миканың үштен бір бөлігі қалады деп күтілуде. Бұл эконо-мика өзегін, мемлекет меншігін құрайтын қазба байлықтарға негізделген салаларға байланысты болып келеді.

334 Ақша, несие, банктер

Меншіктің монополиялану көлемі мен ауқымын, сол сияқты экономиканың өзіндік ерекшелігін ескере отырып, Қазақстан Республикасы Үкіметі ұзақ уақытқа мемлекет иелігінен алудың және жекешелендірудің Ұлттық бағдарламасын жасады. 1991-1992 жылдарға есептелген бағдарламаның бірінші кезеңінде, шағын жекешелендіруді жүргізу және халық шаруашылығының әр түрлі салаларының орта және ірі кәсіпорындарын мемлекет иелігінен алуды бастау қарастырылған. Бұл процесс өте баяу жүрді. 1992 жылы көктемде меншік қатынастарын түрлендіру процессін жеделдету мақсатында Қазақстан Республикасы Президентінің №728 "Материалдық өндіріс салаларындағы меншікті мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру бойынша жұмысты жандандыруға байланысты шаралар туралы" Жарлығының қабылдануы, ірі және орта кәсіпорындарды мемлекет иелігінен алудың негізгі тәсілі, оларды ашық типтегі акционерлік қоғамға айналдыруға бағытталды. Алайда бұл басқа формаларды да жоққа шығармады, керісінше Жарғы әр объектінің түрлендірілуінің ықшамды формасын таңдауға мүмкіндік жасады. Кәсіпорындарға өздерінің шаруашылықтану формаларын таңдауға және жекешелендіруді жүргізуге байланысты шараларды жасауға қүқық берілді. Бұл кәсіпорындардың жұмыс жасау ерекшелігіне, олардың негізгі қорларының әр түрлі құндарына, еңбекшілердің санына, рентабельділігіне және т.б. негізделді.

Қазақстанда мемлекет иелігінен алу және жекешелен-дірудің бірінші кезеңінде 6-9 мың объекті қайта түрлен-дірілді. Мемлекеттік сектордан 18% негізгі қорлар сатылып, жекешелендірілген кәсіпорындарда республикада жұмыс жасайтын жұмысшылардың тізім бойынша орташа санының 12%-ы жұмыспен қамтылды.

Меншіктің әр формасын тарихи тұрғыдан, өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың жеткен деңгейімен байланыстырып қарастыру қажет.

Қайта түрлендірілген объектілердің жартысынан астамы ұжымдық меншікке берілді. Бірақ меншіктің үжымдық формасына берілгенімен, ондағы жұмыскерлердің рухани тінінде, сондай-ақ олардың еңбегінің нәтижелерінде көп өзгеріс болған жоқ.

Бағалы қағаздар ... 335

Сатып алудың бұл формасы мемлекет және халық үшін күткен нәтижені бере алмады. Талдау көрсеткендей, ұжым-дық кәсіпорындардың 25%-ы нашар жұмыс жасап, өндірістің 24%-ы қысқарды немесе мүлдем жабылды, 30%-ы сол деңгейде қалды, тек кәсіпорындардың 31%-ы ғана өз өнімдеріне бағаның өсуі есебінен ісі жақсара түсті.

1993 жылы 1 қаңтарда Қазақстандағы қайта түрлендірген 6198 кәсіпорын ішінде жеке меншікке берілгендер саны 1461-ді құрады. Өндірістің шоғырлануы және техникалық деңгейі жоғары сатыға жетпеген салалар мен сфераларда жеке меншіктің өзіндік экономикалық артықшылықтары болады. Ол өз ерекшеліктеріне қарай тауарлар өндіру және қызмет көрсететін шағын объектілерде өте тиімді болып келеді. Егер қандай да бір сферада өндіргіш күштер тиісті деңгейіне дейін дами алмаса, бірақ мұнда жеке меншік толық біріктірген болса, онда бұл теріс және әлеуметтік салдарлар тудырып, нәтижесінде еңбекшілердің қажетін қанағаттандыра алмайды.

Нарықтың қазіргі түсінігі меншіктің бір формасына мо-нополия болуды теріске шығара отырып оның көп түрлі-лігіне экономикалық және саяси теңдіктің болуын талап етеді. Ол үшін нарық заңына сүйене отырып, экономикалық процестерді дұрыс реттеу, сондай-ақ шаруашылықтың іскерлік белсендігі үшін бірқатар ынталандыру жағдайларын жасау қажет.

Толыққанды нарық жағдайында қажеттілікті нақты анықтауға және оларды тиімді қанағаттандыру тәсілдерін табу, сұраныс пен ұсынысты теңестіру, өндірістің дамуы үшін бірқалыпты сфераны жасауға мүмкіндік болады. Нарық экономикалық тиімділігін және адамдардың өмір сүру деңгейін арттыру құралы ретінде қызмет етеді. Әлеуметтік бағыттағы нарыққа өту барысындағы алғышарттарды бұзбаған жағдайда, ол экономиканы толығымен адам мүддесіне бағынышты етуге қол жеткізеді.

Меншіктің көп түрлілігі мен тең құқылы формаларын жасау мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру арқылы жүзеге асырылады.

Мемлекеттік меншікті қайта түрлендіру процесінде рес-публика Үкіметі екі негізгі қағиданы жетекшілікке алады.

336 Ақша, несие, банктер

Бірінші, бұл үлкен істің еңбекшілердің қатысуымен және олардың мүдделерін ескере отырып жүргізілуден тұрады. Екінші қағида, меншіктің көп түрлілігі мен тең құқылы-лығын барлық сфераларда пайдалану болып табылады.

1993 жылы көктемде Қазақстан Республикасында 1993-1995 жылдарға (2 кезең) арналған мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру Ұлттық бағдарламасы қабылданды. Ұлттық бағдарламаның басты мақсаты мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру купондарының иелеріне акционерлеу жолыменен меншікке біртіндеп беру болып табылады.

Жаппай жекешелендіру тұжырымының алатын орны ерекше. Біріншіден, ол республиканың барлық тұрғындары-ның мүдделерін толық қамтиды; екіншіден, оның басқа елдердегі тұжырымдамалармен сәйкес келмейтін өзіндік ерекшеліктері бар.

Жаппай жекешелендіру төңірегінде республика тұрғын-дарының меншігіне барлық мүліктік кешенді беру қарас-тырылады. Мұнда бірқатар мәселелерді шешу талап етіледі. Купондық жекешелендіруді алдыменен республика тұрғын-дарының мүддесіне сай жүргізу қажет. Бұл процесс басқарылатын және бақыланатын, сондай-ақ әлеуметтік маңызы болуға тиіс. Сонымен қатар, республикада бар жеке капиталды тартуды ынталандыруы тиіс. Ең соңында купон түріндегі жаңа төлем құралдары инфляцияны жұмсартуды көздейді.

Мемлекет иелігінен алу және жекешелендірудің Ұлттық бағдарламасына сәйкес жекешелендіру купондарын пайдалана отырып, жаппай жекешелендіру бағдарламала-рын іске асыру ашық акционерлік қоғам түріндегі инвестициялық жекешелендіру қорларын (ИЖҚ) құрумен байланысты болды. Олар Мемлекеттік қоры өткізетін купондық аукциондардағы жекешелендірілетін кәсіпорындар акцияларын кейіннен ауыстыру мақсатында халықтың купондарын шоғырландыруға бағытталады.

Милиондаған купон иелерінің көзқарасымен қарағанда, ИЖҚ купондарды көптеген кәсіпорындар акцияларына салуды диверсификациялау және белгілі бір дивидент пайыз алу есебі тәуекелді төмендетіп, сол сияқты қордың мамандары купондарға білікті қызмет етуді қамтамасыз етумен қатар, аукцион өткізетін орынға дейінгі жол ақысын және қаржы делдалдарын жалдау, жекешелендірілетін

объектілерді оқып үйренумен байланысты шығыстарды олар өздеріне алады.

Акционерлік қоғамдар меншіктің басқа формаларымен салыстырғанда, бірқатар ерекшеліктерге ие. Кәсіпорындарды ашық акционерлік қоғам формасында қайта түрлендіру арқасында, жедел түрде ірі қаржы ресурстарын жұмылдыру мүмкіндігі туындайды.

Акцияларды сатудан түскен түсімдер эмитент-компанияның шотына түсіп және бизнесті жаңғырту, диверсификация-лауға және т.б. қызмет етеді.

Акционерлеудің басты пайдасы - бұл алдағы уақытта әр түрлі қаржы көздеріне кең көлемде қол жеткізуді қамтамасыз ету болып табылады. Ашық типтегі акционерлік қоғам облигацияларды эмиссиялаудан басқа да, яғни қосымша акцияларды шығару нәтижесінде біршама қаражат тарта алады.

Егер сол немесе басқада компанияның акцияларды орна-ластыру нәтижесіне байланысты, оның акцияларын көп инвесторлар иеленсе, онда бұл олардың қор нарығындағы нақты рейтингін материалдық жағынан куәландыруды біл-діреді. Ондай компаниялардың акцияларының ашық түрде сатылуына бірдей көңіл аударылады. Компанияның танымалдығы мен ашықтығы, потенциялды клиенттері мен серіктестерінің көп болуы ондай компаниялармен ынтымақтасуға болатындығын көрсетеді. Егерде олар бұл компанияның акционерлері болатын боса, онда оларда сол компанияның өнімі мен қызметіне деген ұзақ мерзімді мүдделігі арта түседі.

Акционерлеу процесінің қолайлы жақтарымен қоса теріс жақтары да бар. Дегенменде, сол компанияның акцияларын сатып алу-сату объектісіне айналдыру туралы шешім қабылдау, бұл шешімді іске асырумен байланысты біршама материалдық шығындардың жұмсалуын қажет етеді.

Сонымен қатар, акционерлік меншік формасы қосарлан-ған салық салуға, яғни салықты корпорацияның пайдасынан іздестіруге, корпорацияның салық төлегеннен кейінгі қалатын және акционерлер арасында бөлінетін пайдадан алуға мүмкіндік жасайды. Шаруашылық қызметті ұйымдастырудың акционерлік формасы, әсіресе ірі немесе орта кәсіпорындар үшін тиімді, себебі ондай кәсіпорындарда мүлік құнының өте жоғары болуына

338 Ақша, несие, банктер

байланысты бір немесе бірнеше тұлғаның капиталы жеткіліксіз болатындықтан заңды және жеке тұлғалардың қаражаттарын тарту талап етіледі.

Кәсіпорындар мөлшері және акцияны шығаруды ұйым-дастырудың техникалық қиындығы жауапкершілігі шектеулі серіктестік формасын таңдауға итермелейді.

Міне сондықтан да қазақстан заңдылықтарында ірі және орта кәсіпорындарды жекешелендіру барысында, олардың негізінде жартылай акциялары жеңілдік жағдайында сатылатын немесе сол кәсіпорын қызметкерлеріне тегін берілетін акционерлік қоғам құру көзделген. Акционерлік қоғамды құру мемлекеттік меншіктің бір бөлігін иеленуге ынталы кәсіпорынның еңбек ұжымының мүддесін, сондай-ақ жекешелендіруге жатпайтын өндірістік емес сферада немесе кәсіпорында жұмыс жасайтын қазақстанньщ басқада азаматтарының мүдделерін қанағаттандыруға мүмкіндік береді.

Мемлекеттік кәсіпорынды акционерлік қоғамға кайта түрлендіру процесіндегі ең қиын сұрақ бұл акционерленетін кәсіпорынның мүлкін бағалау болып табылады. Мүліктің құны жаңадан қүрылатын акционерлік қоғамның бастапқы капиталын алдын-ала анықтай отырып, кейіннен оның бола-шақтағы пайдасына ықпал етеді. Қаншалықты төлем мөлшері үлкен болса, солғұрлым кәсіпорынның қожайындарының саны аз, пайдасы төмен және сондай-ақ кәсіпорынды акционерлеу мерзімі ұзаққа созылып, ол кәсіпорынның мемлекеттік құрылымдарға қаржылық жағынан тәуекелділігі сақталып қалады. Шындығында да мүлік құнын жоғарылату барысында оны бірден сатып алу қиынға соғып, мемлекет (Мемлекеттік мүлік комитеті) сол кәсіпорынды ұзақ уақыт басқаруға араласа отырып, оның пайдасының бір бөлігін, өзіне тиесілі акциялары арқылы дивидент ретінде иемденіп отырады. Мұның бәрі акционерленетін кәсіпорынның бәсекелестік мүмкіндігін төмендетеді.

Қазақстанда жекешелендіру объектісінің мүлкін бағалау барысында инфляция индексін ескеретін қалдық құны негі-зіндегі әдістеме қолданылады. Бұл әдістемені қалыптасатын бағалар мен негізгі қор құны және айналым қаражат-тарының шекті қатынасын, сатып алатын өнімге (қызметке) деген сұранысты, бәсекелестік қабілеттілікті, рентабельді-лігін, кәс- порынның даму перспективасын,

әлемдік бағалар деңгейін және басқада факторларды ескере отырып, ай сайын Қазақстан Республикасы Мемлекеттік мүлік комитеті анықтап отырады.

Акционерлік қоғамның жарғылық капиталын анықтау үшін кәсіпорынның мүлкінен келесідей баланс пассивінің баптары шығарылып тасталады:

• 
  басқада кәсіпорындардан алынған мақсатты қаржылан-
  

- несие және заемдық қаражаттар - қысқа мерзімді

және ұзақ мерзімді несиелер;

- есеп айырысулар және баланс пассивінің

басқадай, яғни заемдық және уақытша тартылған

қаражаттар бөлігі.

Сондай-ақ заңдағы жекешелендірудің ерекше режимінде белгіленген мүлік қүны, сол сияқты мемлекеттік меншікте қалу туралы Мемлекеттік мүлік комитетінің қабылдаған шешіміне қатасты әлеуметтік-түрмыстық және әлеуметтік-мәдени объектілер құны да шығарылып тасталынады.

Демек, акционерлік қоғамның жарғылық қорын (ЖҚ) құрайтындарға:

мұндағы: ӨҚ - негізгі және айналым қорлары;

тары;

П - пассивтік басқа да баптар

Акционерлік қоғамның жарғылық қоры компанияның меншікті қаражаттарының ішінде ерекше орын алады. Біріншіден, жарғылык қор акционерлік қоғамнын жарғысында бекітілген акционерлердің тәуелсіз кәсіпкерлік қызметін жүргізу қүқығын көрсетеді. Екіншіден, бұл қоғамның алдағы қызметіне қуат беретін бастапқы капитал болып табылады. Акционерлік қоғамның жетістіктерімен жүмыс жасауы негізінде алынған пайдасы есебінен

340 Ақша, несие, банктер

жарғылық қордың шамасын бірнеше рет көтеруге болады. Сонда жарғылык қор пассивтің біршама тұрақты формасы болып қала береді.

Компанияның меншігін иелену құқығын занды түрде бекіту, оны иемдену және бастапқы капиталдың тұрақ-тылығы капиталды негізгі капитал ретінде және акциоңер-лердің, компанияның қорындағы белгілі бір үлесіне меншік құқығының кепілдігі ретінде де пайдалануға болады. Бұл құқық жарғылық қордың барлық шамасын үлестерге (пай, акцияларға) бөлу жолымен және бұл үлестерді компанияның акционерлерінің арасында белгілі бір шартпен орналастыруды қамтамасыз етеді. Екінші жағынан, жарғылық қор қоғамның қарызы бойынша меншік иелерінің жауапкершілігін қамтамасыз ететін кепілдік қоры ретінде қызмет етеді. Мұндағы акционерлердің жауапкершілігі олардың жарғылық капиталға қосқан салымдарымен шектеледі.

Жарғылық қор тек қана акционерлердің жалпы жина-лысының шешімімен мынадай жағдайларда өзгеруі мүмкін:

• 
  қоғам қызметі қосымша акциялар шығару және пай-
  

- жарғылық қордың азаюы акциялардың бір бөлігін

сатып алу есебінен жүзеге асады;

• 
  бір акцияның номиналдық бөлігінің өзгерісінен.
  

Акционерлік қоғам өз қызметінде заемдық капиталды (займ, банктік, коммерциялық және басқа да несие түрлерін) кеңінен пайдаланады.

Акционерлік қоғам мынадай бағалы қағаздар түрлерін шығарады: акцияларға және облигацияларға.

Бағалы қағаздар 341

§ 2. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ

Акция акционерлік қоғамның капиталына қаражат қос-қандығын куәландыратын жазбаша куәлікті, меншік нысанын білдіретін бағалы қағаз.

Акция өз кезегінде, оның иесіне тиісті акция сомасына сәйкес салынған капиталына белгілі бір дивидент алуға құқық береді. Акцияны иеленуші акционер деп аталады. Оның тұрақты табыс әкелетін бағалы қағаз иесінен айыр-машылығы, ол акцияны сатып алу барысында қоғам капита-лына қатынасады, ал өнеркәсіптік облигацияны сатып алу-шысы болса, онда белгілі бір тұрақты пайыз төлеуге келісім-шарт жасайтын кредитор болып табылады. Акционер АҚ-ның несие берушісі болып саналмайды және сондықтан да ол қоғамнан өз акциясына тұрақты дивидент төлеуді және акция бағамы түскен жағдайда оны сатып алуды талап етуге құқысы болмайды. Акционерлердің жылдық табысының (дивиденттері) шамасы баланста көрсетілетін пайдаға тәуелді. Акционерлердің жалпы жиналысында бұл пайданы пайдалану, сондай-ақ дивидент нысанында пайданың үлесін анықтау және төлеу сұрақтары шешіледі.

Егер акционерлік қоғам тиімді жұмыс істеп отырса, онда акционерлерлік капиталды ұлғайту үшін мүмкіндік жасалады. Бірақ акция иелері акционерлер санын ұлғайтуға ұмтылмайды, себебі әр акционердің жаңадан шығарылатын акцияларды сатып алуға құқықтары бар. Кез келген акционер өзінде бар "ескі" акциялар шамасына тең мөлшерде жаңа акциялар сатып ала алады.

Бағалы қағаздар нарығында, бірінші кезекте қор бир-жасында бір кәсіпорынның акциялары бір уақыт ішінде компанияның нақты қорларында ешқандай да өзгеріссіз қалуына қарамай-ақ әр түрлі бағаға (бағамға) ие болуы мүмкін. АҚ пайдасы келесідей түрде бөлінеді: оның бір бөлігі акционерлер арасында бөлінеді, екіншісі - акционерлік компанияның резервіне бағытталып және оның капиталын ұлғайту үшін немесе өндіріс құлдырауға

342 Ақша, несие, банктер

не дағадарысқа ұшыраған кезде дивидент төлеуге қызмет етеді.

Әдетте АҚ, резервтер немесе "заемдық резервтер" деп аталатын қорды құру саясатын жүргізеді. Сөйтіп, жинақтал-ған қор таусылғанда ғана акционерлік компания дивидент-терді қысқартады. Бұл акционерлік қоғамның жақын арадағы құлдырауы туралы белгісін білдіреді. Акцияны иеленушілер болса, аз дивидент әкелетін акциялардан құтылуға тырысады. Сөйтіп, барлығының сол қоғамның акцияларынан құтылуға тырысуы, акция бағамының төмеңдеуіне жол береді. Егер акционерлік қоғам қызметін толық тоқтатса, акция иелері акционерлік қоғамға қосқан қаражаттарын толығымен жоғалтып, акция ешкімге қажетсіз жай қағазға айналады.

Акционерлік қоғамның бірқалыпты жұмыс жасауы бары-сында акцияның иелері өздерінің акцияларына тиісті диви-денттерді алады. Мысалға 50 теңгелік акцияның табысы 6 теңгені құрасын делік. 1 акцияға келетін 6 теңге дивидент бұл акционерлердің акцияеы бойынша 12% жылдық табысын білдіреді. Акцияньщ номиналдық бағасы бойынша акционерлік қоғамның қалыптасуы негіңде сатылып, кейіннен олар біршама жоғары бағаммен сатылады. Бұл жағдайда табыстың нақты деңгейі (рендит) мына формула бойынша есептеледі:

Дивидент

Сатып алу бағасы

Егер де 50 теңгелік номиналдық құны бар акция 250 теңге бағамы бойынща сатып алыңса және ол бойынша 10 теңге дивидент төленетін болса, онда жылдық табыс көрсеткіші келесідей болады:

100

250

Қор биржасындағы жәңе банктердегі акцияның сатылу және сатып алу бағасы акцияның бағамы деп аталады. Ол негізінен екі факторға: дивидент мөлшеріне және қарыздық пайыз деңгейіне байланысты. Акция бойынша төленетін дивидент қаншалықты жоғары болса, солғұрлым акция қымбат немесе оның бағамы жоғары келеді.

Акцияны сатып ала отырып, қаражат иесі одан алатын дивидент бойынша табысты, өз капиталын банк немесе өнеркәсіп компаниясының тұрақты табысы кепілдендірген облигацияны сатып алу барысымен салыстырады. Банктегі пайыз деңгейі - акция бағамының жоғарлауы немесе төмендеуіне ықпал ететін фактор болып табылады. Банктік пайыз жоғары болса, қор биржасындағы акцияның бағамы төмен болады немесе керісінше. Айталық 100 теңгелік номиналдық құны бар акция жыл сайын 12 теңге мөлшерінде дивидент алып келіп отырсын делік, ал қарыздық пайыз деңгейі - 4% болсын. Онда бұл акцияның биржадағы бағамы 300 теңге, себебі осындай соманы банкіге 4% жылдық мөлшерде салатын болсақ, одан 12 теңге сомасында табыс аламыз.

Демек, акция бағамының формуласын төмендегідей фор-

мула көмегімен анықтайды:

Дивидент

Қарыздық пайыз

Бұл шамалар мәнінде акция бағамы сұраныс пен ұсыныс арсындағы шекті қатынасты өзгерістерге байланысты бір-қалыпты ауытқып отырады. Мұндай ауытқулар әсіресе өндіріс құлдырауы мен дағдарыс кезінде қатты байқалуы мүмкін. Дағдарыс кезінде, дивиденттердің мөлшерінің азай-ған кезінде қарыздық пайыз мөлшері өзінің жоғары шегіне жетіп акция бағамы күрт төмендейді. Осындай ауытқулар механизмін биржалық мәмілелер процесінде өндіріс актив-терін иеленушілер кеңінен қолданады.

Акция бағамы әр түрлі бағыттардан туындайтын көпте-ген факторлардың әсер етуінен құралады. Бір жағыңан, ол қарыздық пайыз шамасына тәуелді, себебі акцияонерлік қо-ғамның акциясын сатып алуға жұмсалған қаражаттың

344 Ақша, несие, банктер

несиеге берілетін ақшалай қаражатпен өзара ұқсастығы бар. Сондықтан да пайыз нысанындағы сыйақы экономикалық негізделген болып саналады. Екінші жағынан, дивидент шамасына, сол акционерлік қоғамның кәсіпкерлік қызметінің жетістіктері де ықпал етеді. Мұндай жағдайда дивидент акционерлік қоғамда түзілетін пайда сомасына тікелей тәуелді. Аталған акция бағамының шамасына әр түрлі бағытта әсер етеді.

Акция бағасына ықпал етуші факторлардың ішінде, ак-цияны ұстаушылардың арасында бөлінетін пайда шамасын және сол акционерлік қоғамға жататын кәсіпорындардың әр түрлі қорларын құруға бағытталған қаражат ретінде, акционерлік қоғамда қалатын пайданы бөліп қарауға болады.

Акция бағамының деңгейіне, сондай-ақ бағалы қағаздарға сұраныс пен ұсыныс сияқты қуатты факторлар да ықпал етеді. Мұнда дүрбелеңді сұраныс және сұраныс пен ұсынысқа басқа түрлі ыкпалдардың болуы мүмкін. Бұл жақтардың әрқайсысының артында тиісті "қаржылай" ой-пікірлерді қамтыған қоғам мүшелерінің көптеген тиімді және пайдалы іс әрекеттері тұрады.

Қазіргі тәжірибеде акцияның бастапқы құнын анықтау барысы дивидент деңгейіне ғана емес, бір акцияға есеп-телетін барлық таза пайда, оған бөлінген пайданы қосқан-дағы шамасына да сүйенеді. Акцияның нарықтық құны мұндай жағдайда мынадай формуламен анықталады: акция бағамы тең бір акцияға есептелетін таза пайда шамасы, көбейтілген бағам / бөлінген акцияға келетін таза пайданың орташа қатынасына.

Акционерлік қоғам акционерлерге түрлі артықшылықтар беретін акцияларды айналысқа шығарады. Акцияның мәлімдеуші және атаулы түрлері болады. Мәлімдеуші акция - бұл оның иесіне компанияның акционері екендігін заңды түрде куәландыруды білдіреді. Атаулы акцияларды шығару барысында акционерлік қоғамды иеленушілер ретінде тек компанияның акционерлік кітабына енген акцияны ұстаушылар бола алады. Әрбір елде акционерлік қоғамның қызметін реттеп отыратын әр алуан құқықтық актілер қызмет етеді. Кейбір елдерде мәлімдеуші акцияларға көңіл аударатын болса, ал басқа бір елдерде атаулы акцияларға мән береді.

Акциянын әр түрінің өзіндік артықшылықтары мен кемшіліктері болады.

Мәлімдеуші акциялар біршама қарапайым және сауда операцияларына өте колайлы. Мұндай жағдайда компания оларды иеленушілердің аттарын білмейді. Бұл кезде ондай акцияны сату және сатып алу фирманың акционерлері, оның ішінде акционерлік қоғам құрылтайшылары үшін көзге көрінбейтін зардаптар мен әр түрлі қолайсыздықтарға әкелуі мүмкін.

Сондай-ақ, акциялар жай және артықшылығы бар акцияларға бөлінеді. Жай акциялар оны иеленушілерге қарастырлған акционерлік құқық негізінде акционерлік коғамның табысына сәйкес дивидент алып отыруға құқық береді. Артықшылығы бар акциялар жай акциялар мен салыстырғанда оның иеленушілер үшін әр түрлі нысанда болатын белгілі бір артықшылықтарды қарастырады. Олардың біріне артықшылығы бар акциялар бойынша кепілденген түрде белгілі бір табыс нормасы, яғни акционерлік қоғамның барлық акцияларына келетін табыс шамасы белгілі болғанға дейін төленеді.

Өз кезегінде артықшылығы бар акциялар екі түрге бөлінеді. Біріншісіне, акционерлік қоғамның қызметінің нәтижесіне байланыссыз алдын ала жоспарлы табыс төленетін тіркелген дивидент акциялар жатады. Артықшылығы бар акцияның бұл нысанының өзінің мәні жағынан облигациядан айырмашылығы жоқ. Мұндай акциялар біршама сенімді, сондай-ақ олар дивиденттің өсуіне жол бермейді.

Артықшылығы бар акциялар үшін компаниялар оларды сатып алуда тұрақты баға қояды. Бұл жағдайда, олардың бұрынғы иелері биржадағы бағам бойынша акцияларды сату арқылы пайданы бөлуге қатынаса алмайды. Артықшылғы бар акциялар ішінде, яғни тұрақты табысты, басқа да шектеулі мөлшерде қосымша табыс әкелетін түрі де бар. Мысалға 10% дегейінен асқан жай акциялардың дивидентінің әр пункті үшін артықшылығы бар акциялар бойынша 0,5%-дан дивиденттің ең жоғары деңгейі 20%-ға дейінгі мөлшерде қосымша төленеді. Артықшылығы бар акцияны иеленушілердің келесі бір артықшылғы, ол акционерлік қоғам жойылу барысында, оның мүлкін

346 Акша, несие, банктер

бөлісуде артықшылық құқтарды иелену мүмкіндігімен сипатталады.

Жай акцияны өтеуден бұрын артықшылығы бар акциялар иелеріне, олардың номиналдық құнынан жоғары шамадағы сома төленеді немесе олардың нарықтық бағамдары бойынша өтеледі. Сонымен қатар, артықшылғы бар акцияны иеленушілер үшін АҚ жойылуы барысында орын алатын жағымсыз жақтары да бар. Акционерлік қоғамда жай акцияларға бөлуге тиісті заңды түрде құрылған жасырын резевтері болады, соның нәтижесінде жай акциялардың бағамы олардың номиналдық құнынан біршама жоғары мөлшерде өтеледі.

АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМДАРДЫҢ ОБЛИГАЦИЯЛАРЫ

Облигациялардың экономикалық жаратылысы келесідей үш ерекшелігімен сипатталады:

1) облигация - шаруашылық қызметті несиелеу үшін

пайдаланылатын капитал шоғырландыру құралы;

2. 
   облигация - онша қымбат емес және онай қол жет-
   

2. 
   облигация - ұзақ мерзімді борыштық міндеттеме.
   

Облигация өзінің заңды және қаржылық сипаты жағынан алғанда ұзақ мерзімді несие құралы ретінде қызмет етеді.

Оны шығару және сатудағы дербестігі, сондай-ақ қор биржасы арқылы кеңірек айналысы, облигацияны ұзақ мер-зімді несиеге деген қажеттелікті қанағаттандыру және капи-тал жинақтаудың тартымды құралдарының біріне айнал-дырады. Облигацияны сатып алу барысында ақша жұмсай-тын инвесторға сақтанудың керегі де шамалы, себебі, оған қаражат керек болған жағдайда, ол облигацияны пайда-ланады. Мұндай жағдайда, оның облигацияны сату немесе кепілге беру мүмкіндігі болады. Сөйтіп, облигацияны сатып алуға кеткен капиталды қайтарып алады. Екінші жағынан,инвестордың қаражатқа деген мұқтаждығы болмаса, яғни оның ісі ойдағыдай болса, онда ол өзінде бар облигация бойынша ұзақ уақыт бойы пайыз түрінде белгілі бір мөлшерде немесе тұрақты табыс алып отыруға кепілдік береді. Әрине, осы айтылғандар, инфлияцияны қатаң бақы-лауға алған тұста ғана мүмкін болады.

Бағалы қағаздар…. 347

Облигация мынадай басты элементгерден тұрады: обли-гация деген жазу; облигацияны шығарушы фирманың аты және орналасқан жері; фирма немесе сатып алушының аты немесе мәлімдеушілігі туралы жазу; номиналдық құны; пайыз мөлшері, егер де ол қарастырылса; қайтару және пайыз телеу уақыты; шығарылған жері және күні; сол сияқты облигацияның сериясы мен нөмірі; эмитенттің өкілетті тұлғаларының қол қою үлгісі мен құқтары.

Мақсатты облигациялардың міндетті түрдегі реквизиті -бұл олардың шығарылуын қамтамасыз ететін тауардың көрсетілуі.

Негізгі бөлігінен басқа облигацияға пайыз төлеуде қол-данатын купон қосылады.

Пайыз төлеуге арналған купон мынадай негізгі элемент-терді қамтиды: пайыз төлейтін купонның реттік нөмірі; пайыз төлеуге тиісті облигацияның нөмірі; эмитенттің аты; пайыз төленетін жыл және облигация эмитентінің өкілетті тұлғаларының қол қою үлгілері.

Облигацияларды қамтамасыз ету әдістеріне немесе эми-тенттері мен ұстаушыларына байланысты жіктеуге болады.

Қамтамасыз ету әдістеріне қарай облигацияларыды қам-тамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген деп екіге бөледі

Қамтамасыз етілген облигацияларды шығаруда және оны ұстаушылардың мүдделерін қорғаушы делдалдарға үлкен роль беріледі.

348 Ақша, несие, банктер

Облигацияны эмитенттері мен ұстаушыларына берілген құқтарына байланысты облигацияны көптеген категорияларға бөледі.

Қайтарып алынатын облигациялар - эмитенттеріне номи-налдық құнынан алатын бағада ертерек төлеуге құқық бере-ді. Арнайы өтелу мерзіміне дейін аз уақыт қалса, соғұрлым "қайтару бағасы" төмен болып келеді. Соған сәйкес, мұндай облигациялар бойынша төленетін пайыз мөлшері тұрақты болмайды.

Жинақталған қор облигациялары - бұл пайдадан алына-тын қаражаттарға сәйкес шығарылатын облигацияларды білдіреді. Мұндай бағалы қағаздарды сатып алу тең партия-лармен сатылап жүргізілумен катар, олардың жоғары сапалылығын қамтамасыз етеді. Жинақталған қор бойынша жылдық төлемдерді аннуитет деп атайды. Аннуитет құра-мына номиналдық құннын бір бөлігі және жылдық пайыз кіреді.

Табысты облигцияларға байланысты төлемдер сол қар-жылық жылдағы қоғамның пайдасына тәуелді.

танымал қағидасы "жүктеме" қолдынылады.

Пайыз тұрақты болып табылмайтын, яғни белгілі бір ірі банктердің пайыз мөлшеріне байланысты, бірақ алдын ала белгілеген минимумнан төмендемейтін облигацияларды сатып алуға болады.

Тұрақты табысты өнеркәсіптік облигациялардың акция-лардан айырмашылығы, олар номиналдық бағасымен төменгі бағамда сатылуы мүмкін, мысалға 100 теңгенің орнына 97 теңгеге. Облигация бағасының мұндай мөлшерде төмендеуін дизажио деп атайды. Оған қоса, облигацияның өтелуі кейде келісім бойынша номиналдық құнынан жоғары бағамда сатылуын, яғни 100 теңгенің орнына 104 теңгеге сатылуын айтуға болады. Мұндай үстеме ақыны ажио деп атайды. Ажио облигацияның өтелу мерзімі сәйкес келгенде, пайыздық төлемдермен қатар, қосымша табыс түрінде беріледі.

Ол облигацияның ажио және дизажио пайызына негіз-делетін табысының сомасы облигацияның сатып алу шар-тына баға берудегі маңызды көрсеткіш болып саналады. Іскерлік әлемде бағалы қағаздармен түсетін табысты рендит сөзімен бейнеленеді. Тұрақты пайыз әкелетін бағалы қағаздар рендиті мынадай формуламен есептеледі:

Номиналдық пайыз

Рендит = ---------------------------- 100

Эмиссиялық бағам

Мысалға, 5%-дық облигация номиналдық бағамынан төмен, 100-дің орнына 95-ке сатылса, онда оның рендиті 5,26% (5 • 100/95) құрайды.

Дұрыс есептеу үшін облигацияның мерзімі мен бағамын

есепке алу керек. Егер, мысалға, облигацияның бағамы 100

теңге болып, өтелу мерзімі 10 жыл болса, онда осы 10 жыл

ііпінде салым иесі пайызға қосымша 5%-ға (100-95) тең шамада бағамдық айырманы алып отырады. Бір жылдағы алатын бағамдық пайда 0,5 пунктке (5:10), ал жылдық рендит сомасы 5,76-ға (5,26+0,5) дейін өседі. Сонымен қатар, кейбір елдерде бағамдар айырмасынан алынған пайдаға, облигациядан алып отыратын ағымдық пайыз түріндегі пайдамен салыстырғанда табыс салығы салынбайды. Бұл жерде салық салынбайтын табыс

350 Ақша, несие, банктер

ретінде бағамдық айырмадан түскен шамалар 5 және 5,76% жайлы айтылады.

Өнеркәсіптік облигацияның көптеген түрлері болады. Иелеріне қарыздарын қайтармай өмірлік пайыз төлеп оты-ратын облигациялар, сондай-ақ шартты облигациялар және т.с.с. түрлері болады.

Өнеркәсіптік облигациялардың эмитенттер үшін бірқатар кемшіліктері бар. Өнеркәсіптік облигациялар бойынша төленетін тұрақты пайыз фирма үшін тұрақты шығындар-дың өсуін білдіреді. Өндірістік құлдырау уақытында мұндай шығындар дивиденттерге қарағанда ерекше сезіледі.

Тұрақты табысты бағалы қағаздардың бағамы әр түрлі болады. Сондықтан да олар қор биржасында мүдделендіру құралы болып табылады. Мұндай бағалы қағаздардың баға-мының өзгеру себебі, әр уақыт кезеңіндегі ұлттық өндірісте жаңа облигациялардың шығуына, тұрақты табысы ұлғайған мөлшерде басқа да бағалы қағаздардың шығуына байланыс-ты, соның нәтижесінде бұрын шығарылған бағалы қағаздардың бағамдары өзгереді. Төменгі пайыз мөлшерін-дегі облигациялардан, олардың иелері тезірек құтылуға ұмтылып, олардың орнына тұракты пайыз әкелетін бағалы қағаздар сатып алады. Мұндай бағалы қағаздардың бағамындағы өзгерістердің себебі осында. Тұрақты пайыздық облигациялар немесе басқа да бағалы қағаздары бар әрбір иеленуші мынадай міндеттерді шешеді: ескі үлгідегі облигацияны біршама төменгі бағада сатып алу барысында немесе ескі үлгідегі облигацияны сатып алудан, сондай-ақ жаңа үлгідегі біршама жоғары тұрақты табысы бар облигацияларды сатып алғаннан, ол не зиян шегеді немесе ұтады.

§3. ОПЦИОНДАР МЕН ФЬЮЧЕРСТЕР

Қазақстан қор нарығының қалыптасу жағдайындағы бағалы қагаздармен жасалатын операциялардың жоғары тәуекелдігі ез кезегінде оларды төмендетуге қолайлы кұралдарды іздестіруді қажет етеді. Олардың біріне - опциондық сауданың дамуы жатады.

Өнеркәсіптік кәсіпорындарды акционерлеу барысында опциондар кеңірек дамыды. Осыған байланысты акционерленетін кәсіпорындардың акцияларын

Бағалы қағаздар ... 351

жеңілдікпен сатып алу кұқығы қамтамасыз етіледі. Опционды сатушы, оның акцияларының сату нарығына белгілі бір кепілдік алады. Тиісті бағалы қағаздардың меншік иесі болмай-ақ, бірақ оларға құқық алатын опционды иеленуші, ұтыс нәтижесіне айналғанға дейінгі уақытқа бұл құқықты қолында ұстап қаладьі. Қолайсыз жағдай туған кездері опционды иеленуші тиісті контрактіге сәйкес тез арада қайта сата отырып, зиянды төмендетеді.

Сөйтіп опцион деп контрактіде көрсетілген мерзім ішін-де ғана әрекет ететін, тұрақты бағада белгілі бір акциялар санын сатып алу немесе сатуға құқық беретін контрактіні атайды. Контрактны сатып алушы оны сатуға опциондық сыйақы төлейді, оны опцион бағасы ретінде қарайды.

Сатып алу опционы кез келген контрактідегі мерзімде, контрактіде көрсетілген акциялар санын белгілі бір бағада сатып алуға құқық береді.

Екі жағдайда да опционды сатып алушы төлейтін сыйақы мөлшері әр түрлі себептерге байланысты келеді, соның ішінде сол акциялардың бағалы қағаздар нарығындағы жағдайы, опционның ерекшеліктері, опциондық контрактінің қызмет ету мерзімі, ең соңында опциондық нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың шекті қатынасы әдетте сыйақы бір акцияға есептеліп көрсетіледі. Қалыпты жағдайда контрактінің мерзімінің ұлғаюымен байланысты сыйақы мөлшері де ұлғая түседі, бірақта тікелей қатынастағы тәуелділік болмайды.

Опционды сатып алушы мен сатушының өздеріне алған міндеттемелері де бірдей емес: егер сатып алушы уақтылы сыйақы төлеуді міндеттемесі ретінде санаса, ал сатушы ақ-шалай қаражаттары немесе бағалы қағаздарының кепілі түрінде, өз міндеттемелерін орындауға белгілі бір кепілдеме беруге тиіс. Ондай кепілді салу және оның мөлшері нарық экономикасы дамыған барлық елдер үшін іс жүзінде ортақ жүйемен реттеледі.

Әлемдік тәжірибеде опциондар орындалу мерзіміне бай-ланысты екі типке бөлінеді: еуропалық, американдық.

Еуропалық опцион - келісілген уәде бойынша алдағы

352 Ақша, несие, банктер

күнде орындауға жіберілетін опцион.

Американдық опцион - келісім бойынша алдағы күнде де және оған дейін кез келген уақытта да орындалуға жіберілетін опцион.

Опциондар өздерінің қызмет ету уақытында қайта сатылу негізінде иеленушілерін бірнеше рет ауыстырады. Бұл жерде қайта сату барысындағы баға опционның қызмет ету мерзіміне таянған сайын төмендеп отырады. Опциондармен жасалатын мәмілелер биржалық залдың бір немесе бірнеше секцияларында жүргізіледі.

Опциондармен сауда "еркін айқай" әдісімен жүзеге аса-ды. Іс жүзівде бұл келесідей түрде жүргізіледі. Сауда әреке-тімен реттеуші жетекшілік етеді. Оның жан-жағына брокер-лер мен дилерлер жиналады. Реттеуші әдетте бір акция түрімен жұмыс істейді. Ол сауда күнінің ашылуына баға белгілей отырып, сауда күнінің жабылуына қарай бағаны нақтылайды, топ арасынан сатып алу және сату бүйрық-тарын тіркейді, нарық жағдайы туралы ақпараттар береді және т.б. Брокерлер мен дилерлер биржаның мүшесі арнайы фирма өкілдері болып табылады.

Опциондармен жасалатын сауда екі бағытта жүзеге аса-ды: "қоғамдық бүйрықтарға" ңегізделген мәмілелерде брокерлік-дилерлік фирмалардың мүдделері есебінен жүргізілетін мамілелерде. Бірінші категория клиенттерге қызмет көрсетеді, яғни опциондарды сатып алу немесе сату барысында брокерлік қызметтті қажет ететін жеке және занды тұлғаларға арналады. Бұл мәмілелер делдалдық фирмалардың ісінде төленеді. Екінші жағдайда, фирма өзінің ақшаларын жүмсай отырып пайда табады немесе өзінің есебінен зиян шегеді. Бұл жерде брокерлік және дилерлік қызметтің арасындағы айырмашылық байқалады.

Опционды сауда процедурасы әрбір серияда сатушы-лардың сұранысы мен сатып алушылардың ұсыныс сыйақы-сының мөлшерін (ротация) анықтаудан басталады. Реттеуші барлық кластар анықталғанша сериялардан туындайтын мәмілелерге қол жеткізеді. Дилерлік мәртебесі бар әрбір биржашы алмастыруға күннің басында ғана емес, сондай-ақ қосымша алмастырулар қажет болған жағдайда қатынасуға тиісті. Алмастыру уақытында қандай да бір сериялар бойынша мәмілелерге байланысты

Багалы қағаздар ... 353

ұсыныстарға тыйым салынады.

Ертеңгілік алмастыру биржаның жұмысының басталуы-нан біршама кешігеді. Осы аралықта биржашылар барлық класс серияларының брокерлік және дилерлік желі бойынша сатып алу және сату өтініштерін жасай алады. Сөйтіп, әр серияда сатып алушылар мен сатушылардың ұсынысы жинақталады. Олармен бірге алдыңғы сауда күніндегі ұсыныстар да қамтылады.

Алмастыруды бастағаннан кейін реттеуші, сауда күнінің басындағы баға белгіленімін құрайтын сұраныстың ең жоғары бағасын және ұсыныстың ең төменгі бағасын хабарлайды. Биржашылар хабарлаған баға белгіленімінің ұсыныс бағасымен жақындығына көңіл аударады. Сонымен қатар, кейбір брокерлер өз клиенттерінің "ең жақсы баға бойынша" ойнау туралы бұйрығын ескере отырып, варианттардың ішіндегі ең жақсысы бойынша мәмілелерді жүзеге асыруға тиіс, яғни төменгі бағада сатып алып немесе ең жоғары бағада сату.

Серияның бірінші мәмілесі өткеннен кейін, реттеуші бар-лығына бірдей осы бағада басқа мәмілелерді жасауға мүм-кіндік береді және келесі серияға өтеді және т.б. Алмас-тыруды аяқтағаннан кейін биржалық мәміле мүшелері барлық серияларда сатып алу-сатуға деген ұсыныстарын жасайды. Мұндай да белгілі бір регламент әрекет етеді.

1. Егер биржашының опцион сатып алғасы

немесе сатқысы келетін бағасы реттеушінің өтінішіне

сәйкес келмесе, дилерлер қарсы ұсыныс жасай

алады. Бұл жағдайда, реттеуші арқылы рәсімделетін,

биржашылар арасында сауда келісімі жүргізіледі.

2. Реттеушіге және бір-біріне жасалған үндеулер дауыс-

тап жасалады, себебі әр қайсысы кез келген жаңа

ұсынысты естуге тиіс.

3. Сатып алу және сату опционын бірдей бағада сатуға

екі бұйрықты алған брокер, әрқайсысын жеке-

жеке хабарлауға міндетті және егер екуіне де

ұсыныс болмаса, бұйрықты біріктіре отырып, мәмілені

жасай алады.

354 Ақша, несие, банктер

4. Брокер мәмілені өзінің фирмасы есебінен жүзеге

асыруға және сонымен бірге, клиенттен комиссиондық

ақы алуға құқығы жоқ, яғни ол, таза делдал ретінде

немеее мәмілеге мүдделі екінші жақ ретінде әрекет

етеді.

5. 
   Егер брокер бір немесе бірнеше опциондарды сатып
   

Опциондық кластагы сауданы жаңарту міндетті түрде алмастырудан басталады.

Еркін нарықта нақты сатушылар мен сатып алушылар арасында контрактілер жасауға ешкім тыйым салмаса да, фьчерстік мәмілелер негізінен биржада жасалады. Ұйымдастыру қатынасындағы жүйе опционға ұқсас: клиент брокерлік кеңсе арқылы бұйрығын береді, ол бұйрық залдағы тұрақты жұмыс жасайтын өкілге жетеді, кейінгі оның орындалуы немесе орындалмауы нарықтағы нақты жағдайға байланысты анықталады. Негізгілері ретінде мынадай бұйрықтар қолданылады: нарықтық, тоқта, шектеулі.

Сауда "еркін айқай" тәсілімен жүзеге асады. Опциондық мәмілерден басты айырмашылыгы, мұнда арнайы бекітілген дилер жоқ. Олардың орнында "еденде сауда жасаушылар" деп аталатындар жұмыс жасайды. Олар фьючерсті өз аттарынан сатып алып және сатқанымен опциомдық сауда-дагыдай міндеттемелерді орымдамайды. Саудагерлердің кей-біреуі бір жолғы операцияларды жүзеге асыру мақсатында залда бір күндік қызметке құқық алады. Екінші топты брокерлер құрайды, олар қарапайым делдалдық қызмет атқарады.

Фьючерстермен мәмілені жүзеге асырушы клиенттер екі категорияға бөлінеді: алыпсатарлар және сақтанушылар. Бірінші категория - бұл фьючерсті кейіннен қайта сатып алу мақсатында сатып алушылар, яғни алыпсатарды контракт заты қызықтырмайды. Сақтанушылар керісінше, өз қызметінің түріне байланыеты берілетін тауарлармен контракты бойынша тікелей байланысты.

Мұндағы сатушы жақ бағалы қағаздардың эмитентін білдірсе, ал сатып алушы жақ инвестор болып саналады. Екі жақта өздерінің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін тырысады. Опционға қарағанда фьючерстік мәміленің айырмашылығы, екі жақты да маржалайды, бірақ сыйақы берілмейді.

Тұрақты табысты бағалы қағаздар фьючерсі - фьючерс-тердің біршама жауапты түріне жатады. Оның заты кепіл-денген тұрақты табысты қағаздармен алдағы кезеңде жаб-дықтау болып табылады. Бұл ілгері уақыттағы мемлекеттің бағалы қагаздары. Фьючерсті сатушы контрактіде саны және бағасы көрсетілген белгілі бір бағалы қағаздарды сатып алуға өзіне міндеттеме алады. Сатып алушы контрактіде қарастырылған күнге сәйкес жән контрактінің шарттарын сақтай отырып, беруге міндетті.

Басқа да қаржылық құралдар арасында бұл міәмілелердің мәні, кепілденген тұрақты табысты бағалы қағаздардың алып жатқан жағдайынам туындайды. Бұл бағалы қағазадардың атының өзі, инвестордың оларды сатып алуға қаражат салуда ешқандай тәуекелге бармайтынын түсіндіреді. Алайда, оның позицияссынын бір кемшілігі бар, мұнда инвестор ондай жұмсалымдардан жоғары табыс ала алмайды. Дегенмен де инвестор мынадай артықшылық-тарға ие болады:

• 
  жалпыға ортақ дағдарыс және құлдырау тұсында да
  

- біршама белсенді, бірақ та тұрақты емес нарықта ин-вестор күтпеген зияндардан сақтандырылады;

• 
  оған қор нарығындағы жағдайға және инвестициялық
  

Артықшылқтар мен кемшіліктерді салыстыра отырып, әрбір инвестор нарықтағы ағымды есепке алып, өзінің меншікті жоспарын жасайды, ал соның сомасында тұрақты табыстың бағалы қағаздарға деген сұранысы мен ұсынысы қалыптасады.

Әрбір бағалы қағаздың өзіндік номиналдық құны болады және соған сәйкес қайтару мерзімі өткенде оны өтейды. Фьючерстік контрактілер: қысқа, орта және ұзақ мерзімді бағалы қағаздарға пайдаланылады. Облигация үшін фьючерстік баға номиналдық құнынан төмен

356 Ақша, несие, банктер

және жоғары болуы да мүмкін.

Бағалы қағаздар фьючерсін іске асыру уақытында сату-шыдан сатып алушыға биржалық опциондық мәмілелер си-рек беріледі. Көбіне мәміле екінші жақтың есебінен бірінші жақтың айырмасына сәйкес төлемдерді төлеумен өтеледі.

Көрсеткішті (индекс) мәмілелер - бұл фьючерс және опционға негізделетін қаржы операцияларының жаңа облысы.

Көрсеткішті мәмілелер технологиясы көрсеткіш шамасының теріс өзгерісінің ақша коэффициентіне көбейтілуінен тұрады. Шыққан сома қатынасушы жақтың біреуіне төленеді. Көрсеткішті фьючерстер мен опциондар қандай да бір бағалы қағаздармен қамтамасыз етілуін қаламайды, мәміле тек қана көрсеткіштің жоғары немесе төмен қозғалуынан түзілетін айырма есебінде төленеді. Мұндай жағдайда фьючерстерде бұл нарықтық белгілер көмегімен жүргізіледі.

§ 4. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫН РЕТТЕУ

Бағалы қағаздар нарығын құру және дамыту шаруа-шылықты бір орталықтан қаржыландырудың тиімсіз жүйесін және салааралық қайта бөлуді өзгертуге, нарықтық құрылымдардың инвестицияға деген сұраныстарын қанағаттандыруға және бұл нарыққа салааралық капиталдың қайта құйылуын реттеуші болуға, ірі кәсіпорындар мен банктер жұмысының барометрі болуға мүмкіндік береді. Бағалы қағаздар нарығының дамуы экономканы көтеруге мынадай шараларды іске асырғанда ғана ықпал етеді: тауар нарығын қалыптастыру, монополиялсыздандыру, шағын кәсіпорынды қолдау, ақша айналысын нығайту.

Тауарлар мен қор құндылықтарының биржалық саудасы таяу арадағы ресурстарды қорландыру жүйесінен және бір орталықтан капитал жұмсалымдарын үлестіруден тауарлар және қаржы тасқындарының нарықтық реттеу әдісіне өтуге мүмкіндік жасайды. Акцияларды шығару мемлекеттік құрылымдары мемлекет иелегінен алудың ең басты құралдарының біріне және өнеркәсіпті жандандыру мен қайта құруда жеке және занды тұлғалардың ақшалай табыстарын жұмылдырудың тиімді құралдарына айналуда. Сондықтан да бағалы қағаздар нарығына

Бағалы қағаздар ... 357

қатынасушылардың барлығының алдында бағалы қағаздармен жасалатын операциялардың теориясы мен техникасын игеру; биржалық істі регламенттеуді үйрену; мемлектік кәсіпорындарды акционерлеу және жекешелен-діруге байланысты іс-тәжірибелерді игеру міндеттері тұрады.

Бағалы қағаздар нарығының міндеті - бағалы қағаздарды сатушылар мен сатып алушылардың көңілінен шығатын бағада инвестицияға толық қаражат жұмсауды қамтамасыз ету болып табылады.

Бұл міндеттерді шешу бағалы қағаздар нарығында қыз-мет етуші делдалдардың - брокерлер мен инвестициялық дилерлердің қатынасуынсыз мүмкін емес. Тек қана солар бағалы кағаздар нарығын қандай жағдайда да, қашан, кандай шартпен және қандай бағалды қағаздар шығару қажет екендігін біледі. Бұл жерде брокер бағалы қағаздарды сатушыларды сатып алушылармен кездестіріп, ол үшін комиссиондық ақы алса, ал инвестициялық дилер өз есебінен және өз атынан бағалы қағаздарды сатып ала отырып, кейіннен қайта сатады. Қайта сатудан түскен түсім, оның пайдасын құрайды. Өз жұмысында брокерлік және дилерлік операцияларды жүзеге асырушы ірі инвестициялық компаниялар ішкі бағалы қағаздар нарығының басты тұлғалары болып саналады.

Қазақстан Республикасының заңында көрсетілетін бағалы қағаздар нарығының негізгі идеологиясы келесідей қағида-лардан тұрады:

• 
  әрбір потенциялды инвестор үшін бағалы қағаздарды
  

тура ақпараттардың болуы;

• 
  бағалы қағаздар нарығының қатынасушыларының (ин-
  

тауар биржаларының қор бөлімдері, брокерлік фир-

малар және т.б.) біліктілігі.

Бұл аталған мекемелердің жұмысындағы кәсіби сапасы туралы қойылатын талаптардың маңызы арта түседі. Инвес-тициялық қор ретінде құрылатын кез келген заңды тұлғаның штабында бағалы қағаздармен жұмыс жасай алатын маманның болуы міндетті. Ол алғашқы және қайталама бағалы қағаздар нарығының дамуы туралы хабардар болуға тиіс.

358 Ақша, несие, банктер

Қазақстанда нарықты объективті түрде реттеу үшін мыналар қажет: біріншіден, оның мемлекеттік сектордың кәсіпорындарымен қатар, жеке кәсіпкерлер және қалыптасып келе жатқан шағын және орта бизнесті, сол сияқты үкіметтің бюджетінің тапшылығын қаржыландыру үшін қажетті ресурстарды іздестірумен тікелей байланысты болуы; екіншіден, республика азаматтарына бағалы қағаздар сатып алуға және, сатуға мүмкіндік беретін үкіметтің жекешелендіру стратегиясымен байланысты болуы; үшіншіден, ақша массасына Ұлттық банк жағынан бақылау жасауда жаңа жанама механизмдерді қалыптастыру үшін, мемлекет жағынан нарықты реттеудегі біліктілік республикамыздағы нарыққа өтудегі жаңа көптеген мәселелерді шешуге көмектеседі.

Біздің экономикалық жағдайымызда немесе әлемдік на-рыққа енуіміздегі ең өзектісі, бұл әлемдегі бағалы қағаздар нарығына байланысты жинақталған барлық құндылықтар-ды оқып үйрену және хабарлау болып табылады.

Қор нарығын мемлекеттік реттеудің қажеттігін әлемдік тәжірибе көрсетіп берді. Ол әр елдегі өзіндік ерекшелік-терге қарай ескерілетін жағдайда, мемлекеттік реттеудің формалары мен әдістерінің ортақ үлгісін жасайды.

Қазақстанда енді қалыптасқан қор нарығы әзірге жет-кіліксіз жағдайда реттелуде. Оған қол жеткізу үшін инвес-торлардың мүддесін қорғайтын және бағалы қағаздар нары-ғының тұрақтылығын қамтамасыз ететін заңдылықтарды тез арада дайындау қажет.

Бағалы қағаздар нарығына қатысты мемлекеттік саясат-тың негізін жасауда өзін-өзі реттеу қағидасына көңіл аударуға тиіс. Осыған байланысты мемлекеттік саясат бұл сферадағы жеке кәсіпкерлікті марапаттауға бағытталуы тиіс.

Бағалы қағаздар айналысы сферасындағы жеке бастаманы қолдауға байланысты шаралармен қатар, қор нарығы субъектілерінің қызметіне мемлекеттік, әкімшілік және жанама (экономикалық) бақылау қою шараларының жүйесін жасау, сол сияқты экономикалық қор секторындағы нарықтық ортаға толық мемлекеттік араласу жүйесін дайындау қажет. Экономикалық бақылау шаралары мемлекеттік қызмет арқылы дербес нарық агенті ретінде жүзеге асуы тиіс.

Бағалы қағаздар нарығына мемлекеттік ықпал етудің мақсаты мынадай:

- макроэкономикалық теп-теңцікті қамтамасыз ету;

Бағалы қагаздар ... 359

• 
  нарықтық ортаның бәсекелестік қабілетін қамтамасыз
  

• 
  бағалы қағаздар нарығы агенттерінің мүдделерін құ-
  

Нарық экономикасы дамыған елдерде инвестициялық бизнесті бақылауға және реттеуге мүмкіндік беретін, яғни зандар мен арнайы органдардан басқа да сол саланың өзде-рінде өзін-өзі бақылау және өзін-өзі реттеуді қамтамасыз ететін "зандар" мен "ведомостволар" бар.

- стратегияны анықтаумен айналысатын ұйымдардың

өздері мәміле жасасу тәжірибесіне қатынасады;

• 
  өзін-өзі реттеуші ұйымдар қоғамдық органдар есебінен
  

дырылады.

Өзін-өзі реттеу жүз жыл бойы қалыптасып өзінің тиім-ділігін сақтап келеді, себебі, бұл бағалы қағаздар нарығына қатынасушылардың экономикалық мүддесінде болады. Қазіргі өзін-өзі реттеу, мемлекеттік реттеумен қатар, бағалы қағаздар облысындағы бизнес үшін тиімді реттеу құралы болып қала беруде.

Өзін-өзі реттеу өзінің көп жылдық іс-тәжірибесінде нақты нарықтардың талабын және жергілікті сұраныстарды, жергілікті бизнес тәжірибелерінің ерекшеліктерін, жұмсалымдарды қорғау, кедендік, құқықтық және саяси талаптарды ескеру қажеттігін басынан кешті.

Соның нәтиіжесінде әр түрлі дәрежеде өзін-өзі реттеу қалыптасты. Мемлекттік және өзін-өзі реттеуші ұйымдардың арасындағы ынтымақтастық, жүйенің өміршеңдігінің маңызды шарты.

360 Ақша, несие, банктер

Өзін-өзі реттеудің 4 ұйымдастыру құрылымы болады: өзін-өзі реттеудің үлестік құрылымы; бағалы қағаздар нары-ғының комиссиясы; қызметтері жеке көздерден қаржылан-дырылатын тәжірибелі бизнесмендер кеңесі; өзін-өзі реттеуші жүйемен ынтымақтастықты жұмыс жасайтын мемлекеттік департамент.

Үйымдарға заң бойынша немесе үкіметтің тарапынан өзін-өзі реттеуге байланысты өкілеттік берілген. Бұл өкі-леттік диапазоны елдің типіне байланысты ажыратылады. Негізінен өзін-өзі реттеу үш сфераны қамтиды: нарықта жа-салатын мәмілелерді реттеу; нарыққа қатынасушылар облы-сында реттеу; сұраныстарды орналастыру тәртібі және атқаратын қызметтері.

Бұл өзін-өзі реттеу сфералары: екінші реттегі нарықтағы бағалы қағаздарды анықтауды; нарықтык ақпараттарды сауда-саттық ережелерін; мәмілелерді тексеру және орналастыруды; брокерлерді және өкілдері лицензиялауды; брокерлерге қойылатын басты талаптарды, коммерциялық этикалар кодексін; атқару және тәртіп процедураларын қамтиды.

Ведмостволармен өзін-өзі бақылау және өзін-өзі реітеуді қамтамысыз етушілерге қор биржалары жатады. Оның жұмысының қағидасының негізі - нарықтың өтімділігі. Өтімді нарық жеке мәмілелерімен, мәміледен мәмілеге өтудегі аз ғана ауытқу және сатып алушылар бағалары арасындағы аз ғана алшақтықтың болуымен сипатталады. Мұндай нормалардан ауытқу қолайсыз жағдайларды туғызып, инвесторлар арасында дүрбелеңге жол береді. Биржадан басқа реттелген нарықты кездестіру киын. Мұндағы брокерлік фирмалардың әр басқан қадамы, яғни биржадан орын сатып алуға өтініш беріп, биржалық мәміле жасағанға дейінгі қадамдарында биржаның әкімшілігінен комитеттерімен дайындалған көптеген нормалармен реттеліп отырады.

Инвестициялық бизнес жүмысшыларының кәсіби бірлес-тіктері де биржалар сияқты, бағалы қағаздар туралы заңды-лықтарды өздерінің мүшелерінің орындауына толық жауап береді және инвесторлардың мүдделеріне сай, шыншыл, тепе-тең, этикалық мықты бизнесті қамтамасыз ету мақ-сатында олардың қызметтерін реттеуге құзіретті болып келеді.

Бағалы қағаздар ... 361

§5. ҚОР БИРЖАЛАРЫ

Экономикадағы түрлендірулер жаңа экономикалық жағ-дайларға сәйкес ресурстарды, оның ішінде қаржы ресурс-тарын үлестірудің формаларын қолдануды міндеттейді.

Қор биржасы - бұл бағалы қағаздардың бірқалыпты айналысы үшін қажетті жағдайлармен қамтамасыз ететін ұйым. Қор биржасының толық мәні, оның экономикадағы аткаратын мынадай қызметтерінен көрінеді:

• 
  қор нарығында биржалық делдалдардың бағалы қағаз-
  

тарды жұмылдыру және шоғырландыру;

- өндірісті және ел үкіметінің шығыстарын

несиелеу және қаржыландыру;

• 
  бағалы қағаздармен жасалатын операцияларды шоғыр-
  

ғаларды белгілеу және жалған капиталды қалып-

тастыру.

Қор биржасы қаржы ресурстарын жинақтау, шоғырлан-дыру және қайта бөлу процесін ұйымдастырушы экономи-каның басты буыны болып табылады. Ол қаржы және өн-дірістік капитал арасында делдал бола отырып, экономика-лык дамудың қозғаушы күштерінің бірі болып саналатын инвестициялық процеске ықпал етеді.

Қор биржасы өз қызметінде мынадай кағидаларға сүйенеді:

- қаншалықты биржадағы мәмілелердің ауызша

жасалып, кейіннен заңды түрде құжатталатын-

дыктан да брокерлер мен клиенттер арасындағы жеке

сенімнің болуы;

• 
  сауда-саттық ережелері мен есеп арқылы қаржы дел-
  

әкімшілігі және аудиторларымен қатаң түрде реттелуі.

Бұл қағидалардың қамтамасыз етілуі нәтижесінде қор биржасында бағалы қағаздарды сатуға және сатып алуға итермелейтін орта қалыптасады. Ондай артықшылықтарға: аталған қағаздардың қадамдары үшін несиеге деген мүм-кіндік; бағалы қағаздар нарығының жағдайы туралы жақсы шолулар; сол немесе басқа да бағалы қағаздардың мүмкін-

362 Ақша, несие, банктер

діктерін тура бағалау және т.б. Сөйтіп, бағалы қағаздар нарығындағы қор биржа өзіндік барометр мен бағыттағыш ролін атқарады. Соның нәтижесінде әрбір инвестор жақсы болашағы бар акционерлік қоғамдарды тауып ақшалай қаражаттарын салады.

Қор биржасының механизмін іске қосудан бұрын: бола-шақ клиенттер және ең бастысы, акционерлер торабын құруға күш жұмсау қажет, яғни қор биржасының бағалы жұмысын бастауына қажетті бағалы қағаздарды калай құру және кімдермен жұмыс жасау қажет деген сұрақтарды шешу керек; екіншіден, қор операцияларын жүргізудегі делдалдар (брокерлер мен дилерлер) жүйесін қалыптастыру қажет; үшіншіден, қор биржасын іске қосудан бұрын биржалық механизмнің орталық буындарының жұмыстарын (биржаға бағалы қағаздар жіберу жүйесі, сараптау, бағалау комиссиясы және т.б.) жолға қою керек, яғни басында қор биржасының функциональдық және ұйымдастырушылық құрылымдарын қалыптастыру қажет.

Қор нарығы сауда-саттықтың өсуі және жасалатын мер-зімді мәмілелердің санының ұлғаюнан кейін барып, тұтыну тауарларының қойнауында қалыптасқан болатын. Қаржы операцияларының объектісіне қарыздық қолхат - вексельдер біртіндеп айнала бастаған. Бельгия порты Антверпен ресми түрдегі қор биржасының отаны болып саналады. Оның тауар биржасында 1592 жылы бағалы қағаздармен алғашқы сауда-сатгық жасалған. Кейіннен жетекшілік ролі Амстердамға ауысып, онда алғашқы мерзімді мәмілелер жүргізілді, сондай-ақ биржалық операциялар техникасы жоғары деңгейге жетті.

Биржалардың бастапқы кезендегі қалыптасуы мемлекеттіқ қарыздың өсуімен байланысты болды, яғни қазыналық вексельдер мен облигацияларға жұмсалған капиталдарды кез келген уақытта ақшаға айналдыруға мүмкін еді. Алғашқы акционерлік қоғамдардың (Нидерлаңды және ағылшын ост-үнді компаниялары) пайда болуьша байланысты акциялар биржа айналымының басты объектісіне айналды. Саудагерлерді, қарыз иелерін, банкирлерді, өңеркәсіпшілерді біріктіретін серіктестіктер-дің пайда болуы теңіздік экспедициялар және Жаңа Жарықтың елдеріне баратын сауда керуендерімен

байланыста болды. Қосқан пайлары арнайы құжат акциялар арқылы құжатталды. Акциялар жалпы капиталға үлес қос-қандығын куәландырып, пайданың бір бөлігін алуға құқық берді.

Бұл компаниялардың алған жоғары пайдалары, олардың акцияларына деген бағаның бірден өсуіне және биржалық сауда-саттықтың ұлғаюына жол берді. Осы уақыттарда XVIII ғасырдың бірінші бөлігіне және келесі жылдары қор биржалары Францияда, Ұлыбританияда, Германияда, АҚШ-та құрыла бастаған. Биржалар саны тез өсіп және олардың арасында өзара тығыз байланыстар орнықты. Сондықтан да капитализмңің қалыптасу кезеңінде қор биржасы белгілі бір дәрежедегі капиталды жинақтаудың маңызды факторына айналып, ол кейіннен қаржы-экономикалық қатынастардың маңызды элементі болып табылды.

Еркін бәсеке нарығындағы жағдай мемлекеттік үлестіруді айналып өтіп, қор биржасы және несиелеу сфералары арқылы ірі ақшалай қаражаттардың саладан салаға құйылуын қамтамасыз етті. Бұл кезең ұйымдастырылмағаң "жабайы" нарықтың уақытымен сипатталады. Бұл тұста, шаруашылық қызметті ретгеуші заңдылықтар мен органдар болмағандықтан да көптеген мәмілелер тіркеуге алынбаған.

XIX ғасырдың екінші жартысындағы жаппай акционерлік қоғамдардың құрылуы мен бағалы қағаздар шығарудың ұлғаюы қор биржасының маңызын арттыра түседі. Өндірістің өсуімен салыстырғанда ақшалай капиталдың интенсивті түрдегі жинақталуы бағалы қағаздарға деген едәуір сұранысты анықтап, ңәтижесінде биржалық айналым өсіп, ал биржада ең бастысы жеке компаниялар мен кәсіпорындардың акциялары мен облигациялары айналысқа түсті.

Әсіресе бағалы қағаздар нарығы АҚЩ-та кеңінен дамы-ды. Егер де, Еуропада бос ақша қаражаттарын банктегі шот-тарда сақтауды, сақтандыру полңсі және жылжымайтын мүлікке салуды дұрыс санаса, ал Америкада көптеген кәсіп-керлер өз капиталдарын қаржылай активтерге инвестиция-лады. Сондықтан да АҚЩ-тың қор нарығында қаржылай операцияларды жүзеге асырудың қазіргі механизмі қалып-тасып, ол бүгінгі уақытта біршама ұйымдастырылған және демократиялық бағалы қағазадар нарығының біріне жатады.

364 Ақша, несие, банктер

Қаржы нарығының ұлттық ерекшеліктеріне байланысты қор биржаларын ұйымдастырудың екі типі болады. Бұл жеке құқықтық сипаттағы (ағылшын-саксон типтес) және топтық құқықтық сипаттағы (еуропалық континенттік типтес) қор биржалары.

Жеке құқықтық сипаттағы кор биржасына классикалық мысал ретінде әлемдегі Лондон қор биржасын және сондай / қағидамен жұмыс жасап отырған Нью-Иорк, Токио және басқа да қор биржаларды айтуға болады. Олар жеке компа-ния түрінде ұйымдастырылып, кейіннен акционерлік қоғам, бірлестіктер, аралас кәсіпорындарға айналған. Мұндай тип-тегі қор биржаның мүшелерінің саны қатаң шектеледі. Оған орын үшін ірі ақша сомасын төлей алатын қарапайым тұлғалар мен компаниялар мүше бола алады. Нью-Иорк қор биржасындағы орын үшін төлем ақының мөлшері бірнеше ондаған мыңдарадан жүздеген мын долларларға дейін ауытқып отырады. Қор биржасына биржалық комитет немесе басқарма жетекшілік етеді. Мұндай биржалар қызметіне үкімет тарапынан қойылатын бақылау өте аз және олар біршама дербес және бағалы қағаздар айналысын реттеуде тәуелсіз. Қазақстан кор биржалары ұйымдас-тырылу кұрылымы жағынан биржаның осы тобына жатады.

Топтық құқықтық сипаттағы биржалар мемлекеттік мекемелер болып саналады. Олардың қызметтерін үкімет органдары бағалы қағаздар айналысын реттеуші арнайы ко-миссиялармен бірлесе отырып, бақылау жасайды. Мысалға, Париж қор биржасы экономика министрі мен биржа опера-циялары жөніндегі комиссияның бірлескен түрдегі қадаға-лауында болса, ал Германияның биржаларын жергілікті үкі-мет органдары бақылауға алса, Италия биржаларын Қаржы минстрлігі мен компаниялар және биржа ісі жөніндегі Ұлттық комиссия реттейді. Биржалық жұмыскерлер мен қор операциялары бойынша мамандарды, сол органдар тағайындайды және олардың мемлекеттік қызметкер деген мәртебесі болады.

Бірақ соңғы жылдары ағылшын, американ және еуро-палық континенттік қор биржалары типтерінің арасындағы айырмашылықтарды білдірмеу ағымы байқалуда. Бір жағы-нан, биржаның өзі іштей өзін-өзі реттеу негізінде қызмет етсе, екінші жағынан ақша-несие және қаржы

механизмінің казіргі құрылымына оңай көнетіндей ету мақсатында бағалы кағаздар нарығына мемлекеттік бақылау және реттеу арта түсуде.

Әрбір елде бір ғана емес, қор биржаларының толық жүйесі бар. Ұлттық биржалық жүйеде жекелеген биржа-лардың роліне байланысты моно жүйелік және поли-центристік қор биржалары бар елдерді топтастыруға болады.

Бірінші типтегі жүйеде елдің қаржы орталығында ор-наласқан бір ғана биржа қызмет етіп, қалғандарының аймақтық маңызы болады (АҚШ, Италия, Франция, Жапония). Мысалға, Милан және Париж қор биржаларында бағалы қағаздар ұлттық айналымының 95%-ға жуығы шоғырланса, ал Нью-Иорк және Токио биржаларында бұл көрсеткіш 84% және 80% құрайды. Қазақстандағы ұйымдастырылған қор биржасының дамуы осы биржалық жүйе төңірегінде жүргізілуде.

Полицентрлік қор биржасының жүйелері Германияда, Австрияда, Канадада, Швецияда қызмет етуде. Аймақтық қор биржалар қызметі жергілікті компаниялардың бағалы қағаздарына қызмет көрсетуге бағытталғандықтан да белгілі бір аудан төңірегінен шықпайды. Бірақ та бұл жерде провинциалдық биржалардың бірігу ағымының орын алуын айта кеткен жөн. Полицентрлік бағалы қағаздар нарығын ұйымдастыру құрылымына біршама аймақтық құрылым-дары бар Ресей биржалық жүйесі бет түзеп келеді.

Биржаны өзін-өзі реттеудің әрекет етіп отырған әдісіне - листинг жатады. Биржа ісіндегі листинг - бұл биржалық тізімге бағалы қағаздар эмитенттерінің бірқатарын қосуды білдіреді. Биржаны ұйымдастыру шартына байланысты бағалауға жіберілетін бағалы қағаздар тізіміне біршама ірі және рентабельді акционерлік қоғамдар ғана түсуге тиіс. Биржа листингіне енгізілу, эмитент-компанияның тұрақтылығы туралы куәландырылады, себебі биржа ондағы айналатын тауарлардың жоғары санын растайды. Листингтің құрамдас бөліктерін атап өтейік. Эмитент-компаниялардың бағалы қағаздары, оларды толық талдаудан кейін, биржада бағалауға жіберілетін бағалы қағаздар тізіміне қосылады. Талдау эмитенттің берген мәліметтері негізінде жасалады. Ондай мәліметтерге:

366 Ақша, несие, банктер

эмиссиялау проспектісі, компания акивтерінің жағдайы туралы ақпарат, компанияның бухгалтерлік есебі, тәуелсіз аудиторлармен куәландырылған пайда және зиян туралы есебі жатады. Барлық ақпараттар кешенінің аналитикалық өндеуі мыналарды қамтиды: жалпы экономикалық және әлеуметтік-саяси болжаулар, жаңа заңдарды және нормативтік актілерді, олардың компанияның қаржылық жағдайына тигізер ықпалын оқып-білу. Биржалық мәмілелер нәтижесінде қалыптасатын, бағам (баға) негізінде биржа бағалы қағаздарды бағалайды.

Ең ақырында, инвесторлар осындай зерттеу негізінде дайындалған ұсыныстарды қолдарына алады. Сөйтіп, листинг - биржаның қасиетті міндеттемесі ретінде, оның басты міндеті потенциалды инвесторлардың қаражат жұмсауына дұрыс бағыт беру және олардың мүдделерін қорғау болып саналады. Экономикалық жағдай, акционерлік қоғамдардың рейтингі және ең бастысы биржалық баға белгілеу парағы (биржалық бюллетень, ағымдағы бағамдары көрсетілген бағаланған бағалы қағаздар тізімі) инвесторлардың шешім қабылдауына негіз болып, қызмет етеді. Баға белгілеу парағы -елдегі, аймақтағы, әлемдік шаруашылықтағы қор нарығындағы ауа райының өзгерісін көрсететін өзіндік барометрді білдіреді.

Бағалы қағаздары бағалауға жіберілген акционерлік қоғамдардың экономикалық жағдайын биржа қатаң бақылап, қажет кезде (олардың экономикалық жағдайы нашарлап немесе борыштық тұрақсыздыққа ұшыраса) делистинг процедурасын қолдануы, яғни тізімнен алып тастауы мүмкін.

Листинг процедурасы ТМД елдерінің қор биржаларының іс-тәжірибелеріне біртіндеп енгізілуде. Қазір ең бастысы, кәсіпорындарды жаппай акционерлеу алдында бағалы қағаздар нарығындағы қаржы дағдарысының тәуекелін төмендетіп, қаражат жұмсаудын сенімділгін кепілдендіру арқылы инвесторлардың сенімдеріне кіру қажет болып отыр.

Сондықтан, листинг ережесін енгізу, оны сақтау және бағаланатын бағалы қағаздар санын көбейтуге тырыспау -бұл бағалы қағаздар нарығы енді ғана қалыптаскан тұста ең өзекті мәселеге айналуда.

Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының ағымдағы жағдайын, экономиканың өтпелі кезеңдегі жалпы жағдайы-мен байланысты дағдарысты деп сипаттауға болады. Бағалы қағаздар нарығы - бұл жалпы нарықтар сияқты экономика-ның жан-жақты дамуынсыз толыққанды түрде қызмет ете алмайтын нарықтың бір сегменті. Қор нарығының жағдайы бірқатар факторларға байланысты, соның ішінде ең басты ролді инфляция қарқыны алады. Өндірістің құлдырауы және бағаның өсуі тұсыныда қор нарығының көптеген артық-шылыктары жарамсыз болып қалады.

Барлық қиын жағдайда да қор нарығының инвестиция-лық процестегі ролі арта түсуде. Бүл ең бастысы күрделі калитал жұмсалымын каржыландыруға арналған ресурстарға деген қажеттіліктен туындайтын кәсіпорындарды акционерлеумен байланысты. Қор нарығы арқылы жүзеге асырылатын өндіріске және инфрақүры-лымға шетел инвестицияларын тарту үшін қолайлы база жасалуы қажет.

Сондай-ақ әр түрлі бюджеттен тыс қорлар да құрылады. Қаражат жинақтау шамасына қарай, олар қаражаттарын бағалы қағаздарға инвестициялайды.

Осындай және басқа да факторлар кор нарығын инвес-тициялауға арналған каражат жинақтау жолдары ретінде арттырудың потенциалды мүмкіндіктерін көрсетеді.

Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының даму болаша-ғы үшін ресурстарды жинақтау (материалдық база, адам-дарды окыту, заңдарды шығару, технология және ақпараттық база және т.б.) сұрақтарын ғана қамтып қоймай, сондай-ақ нарыққа өту барысында туындаған макроэко-номикалық мәселелердің стратегиялық шешімін және талдауды қамтитын бағалы қағаздар нарығын дамытудың үзақ мерзімді саясаты болуы керек.

Мұндай әрекет ету бағадарламасының мемлекеттік дең-гейде, оның қаржы саясаты аясында жасалады деп күтуге болмайды. Мемлекеттің фискальдық мүддесі, оның құрылымдары арасындағы қарама-қайшылық, бұл міндетті шешуге мүмкіндік жасамайды. Міне сондықтан да, жанадан құрылыған бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатынасу-шыларының бірігуімен жасалатын қаржы тұрақтылығына және өндірістің дамуына дейін биржалардың, брокерлік фирмалардын және т.б. үзақ мерзімді мүдделерін камтамасыз ететін стратегияның болуының маңызы зор.

368 Ақша, несие, банктер

1. Экономикалық реформаның басты мақсатының бірі -нақты анықталған мүлікті жауапкершілігі бар заңды тұлға-лар құқығына кәсіпорынды бөліп беру. Акционерлік шару-шылық формасы мұны қамтамасыз етеді. Акционерлік қоғамдағы капитал өндіріс құралдары формасында және бағалы қағаздар формасында да қызмет етеді.

2. Нарықтық экономикаға өту стратегиясын жариялаған-нан бастап, ҚР Үкіметі мемлекеттік меншікті түрлен-діруді жүргізіп отыр. Меншіктің монополияланған көлемі мен ауқымын, сондай-ақ Қазақстан экономикасының ерекшеліктерін ескере отырып, ҚР Үкіметі ұзақ мерзімге арналған мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру ұлттық бағдарламасын жасады.

3. Нарық, оның қазіргі түсінігінде бір меншік формасына монополияның болуын жоққа шығарып, олардың көп түрлілігін, экономикалық және саяси теңді-гінің болуын талап етеді. Оны құру мемлекеттік мен-шікті мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру жолымен жүзеге асырылады.

4. Акционерлік қоғам басқа да меншік формаларымен салыстырғанда бірқатар артықшылықтарға ие. Кәсіп-орынды ашық акционерлік қоғамға түрлендіру, оған ірі қаржы ресурстарын тез арада тартуға мүмкіндік бере-ді. Акцияны сатудан түскен түсім эмитент-компания-ның шотына түсіп, бизнесті жаңғырту, диверсифика-циялау және т.б. үшін қызмет етеді.

5. АҚ жарғылық қоры компанияның меншікті қаражаттары арасында ерекше орын алады. Біріншіден, жарғылық қор АҚ-ның жарғысында бекітілген тәуелсіз кәсіпкерлік қызметті жүргізудегі акционерлік қоғамның құқығын көрсетеді. Екіншіден, ол қоғамның кейінгі қызметіне қуат беретін бастапқы (жаңа акционерлік қоғам ретінде құрылса) капитал шамасы.

6. Акция - АҚ-ның капиталына қаражат қосқандығын куаландыратын, жазбаша куәлік, меншік нысаны, бағалы қағазды білдіреді.

7. Акция бағамы әр түрлі көптеген факторлардың ық-палымен қалыптасады. Бір жағынан, ол ссудалық

пайыз шамасына тәуелді, себебі АҚ-ға жұмсалған, яғни акция сатып алуға кеткен ақшалар, несиеге берілетін ақшалармен ұқсас болып келеді. Екінші жағынан, дивидент шамасына, сол АҚ кәсіпкерлік қызметінің нәтижелігі тікелей әсер етеді.

8. Акционерлік қоғам әр түрлі акциялар шығарады және оларды иеленушілеріне қарай артықшылықтар береді. Мәлімдеуші және атаулы акциялар болады. Акциялар жаи және артықшылығы бар болып та бөлінеді.

9. Облигацияның экономикалық жаратылысы жағынан үш ерекшелігімен сипатталады: 1) облигация шарушылықты несиелеу үшін пайдаланылатын капитал-дарды шоғырландыру құралы; 2) облигация - біршама арзан және оңай сатып алынатын борыштық құрал; 3) облигация - ұзақ мерзімді борыштық міндеттеме.

10. Облигацияны қамтамасыз ету әдістеріне неме-се эмитенттері мен ұстаушыларының құқықтарына байданысты жіктейді.

11. Өнеркәсіптік тұрақты табыс әкелетін облига-циялардың салыстырмалы тартымдылығы, олардың акцияларға қарағанда номиналдық бағадан төмен сатылатындығында. Сонымен бірге, облигацияның келісім бойынша өтелуі номиналдық емес болса, онда жоғары бағаммен жүзеге асырылады. Мұндағы үстеме баға ажио деп аталады.

12. Бағалы қағаздар нарығын құру шаруашы-лықты орталықтан қаржыландырудың тиімсіз жүйесі мен ресурстардың салааралық қайта бөлінуін ауыстыруға, нарықтық құрылымдардағы инвестицияға деген сұранысты қанағаттандыруға, бұл нарыққа капиталдың салааралық қайта бөлінуін реттеуші болуға, ірі кәсіпорындар мен банктердің тиімділігіне барометр болуға мүмкіндік береді.

13. Бағалы қағаздар нарығының міндеті - бағалы қағаз-дарды сатушылар мен сатып алушылардың көңіліне шыға-тын баға бойынша ақшалай қаражаттардың инвестициялануын қамтамасыз етеді.

14. Биржа ісіндегі листинг - бұл биржа тізімінег бағалы қағаздар эмитенттерінің бірқатарын енгізу болып табылады. Қор биржасының листингіне ену - бүл эмитент-компания-ның тұрақтылығын куәландырады, себебі қор биржасы ондағы айналысқа түсетін тауарлардың сапалылығын растайды.

370 Ақша, несие, банктер

15. Қазақстандық бағалы қағаздар нарығының даму бола-шағы үшін, нарыққа өту барысында туындайтын макроэко-номикалық және басқару шешімдерін талдау және стратегиясын қамтитын бағалы қағаздар нарығын дамыту-дың ұзақ мерзімді саясаты қажет.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрактар

1. 
   Неліктен Қазақстанда экономикалық реформалаудың
   

2. 
   Неліктен акционерлік меншік формасы басқа фор-
   

3. 
   Жекешеліндіретін объектінің мүлкінің құнын қалай
   

4. 
   Акционерлік қоғамның жарғылық капиталының ша-
   

5. 
   5. Акционерлік қоғам акциясы қалай аталады?
   

ықпал етеді?

7. 
   Акционерлік қоғам акцияларының қандай түрлерін
   

8. Акционерлік қоғам облигациялары қалай аталады?

9. Акционерлік қоғамның облигацияларьщың қандай

түрлерін білесіз?

9. 
   Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының қалып-
   

11. Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығы қандай

қағидаларда қалыптасуда?

12. 
    Қор биржасындағы листинг процедурасы нені біл-
    

13. Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының даму

болашағы қандай?

14. Қор биржасын ұйымдастыру қағидалары.

1. 
   Валюталық, жүйелер және валюталык,
   

372 Ақша, несие, банктер

Тарауда келесідей сұрақтар қарастырылады:

• Халықаралық валюталық қатынастардың қалыптасуы.

• Валюталық жүйе туралы ұғым және оның даму

тарихы (дүниежүзілік, ұлттық және аймақтық).

• Дүниежүзілік және үлттық валюталық жүйенің айыр-

машылығы және байланысы.

• Валюталық жүйе элементтерінің сипаты.

• Халықаралық, ұлттық және аймақтық валюталық

нарықтар және олардың қатынасушыларының сипаты.

• Валюталық бағам және олардың түрлері.

• Валюталық бағамның қалыптасуына ықпал етуші фак-

торлар.