Бидайдың тип тармақтарын эталондарды пайдаланып анықтау

31 
Бидайдың тип тармақтарын стандартта (МСТ 9353-90) көрсетiлген сипаттамаға 
сәйкес дайындалған тип тармақтарының эталондық үлгерiмен сыналмалы астық үлгiлерiн 
салыстыру арқылы анықтайды. 
Астықты тиiстi дақылдар үшiн стандарттарда көрсетiлген лабораториялық елеуiштерде 
елеп, шөпшар және астық қоспаларын, сонымен қоса уатылған және желiнген дәндердi 
аластатқаннан кейiн астықтың типтiк құрамын анықтайды. 
13 кесте - Талдау нәтижесі
 
Партия № 
сорт 
Астық типі 
Қортындысы:
Қоспа есебінен азық – түліктік бидайдың типтік құрамын орнату, 
басқа типтерді МСТ арқылы тандау. 
14 кесте - Бидайдың типтiк құрамы 
Типтің 
атауы 
мен 
номері 
Көп таралған 
сорттар тізбегі 
Басқа типтегі 
бидай дәні 
мөлшері %-тен 
көп емес 
Тип тармағының сипаттамасы 
Жалпы 
шыныл
ығы, % 
Барлы
-ғы 
Соның 
ішінде 
Нөмері 
мен 
атауы 
түсі 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
I 
Жұмса
қ 
жаздық 
бидай 
Саратовская-
29 
Саратовская-
36 Скала
10 
Қатты ж/е 
ақдәнді-7, 
оның 
ішінде 
қатты-5 
I-қызыл 
қоңыр 
шыныл
ы 
Қызыл қоңыр. Негізгі 
реңді бұзбайтын 
мөлшерде сарғыш, 
сарыбүйірлі, 
түссізденген және 
қоңырланған дәндер 
рұқсат етіледі. 
75-тен 
кем 
емес 
Целинная -20 
Омская-9 
II 
қызыл 
Қызыл. Негізгі реңді 
бұзбайтын мөлшерде 
сарғыш, сарыбүйірлі, 
түссізденген және 
қоңырланған дәндер 
рұқсат етіледі. 
60-тан 
кем 
емес 
ІІІ 
ашық 
қызыл 
Ашық қызыл. Негізгі 
реңді бұзбайтын 
мөлшерде сарғыш, 
сарыбүйірлі, 
түссізденген және 
қоңырланған дәндер 
рұқсат етіледі. 
40-тан 
кем 
емес 
IV 
сарғыш 
қызыл 
Сарғыш қызыл. 
Астық тобына ала 
құла сарғыш қызыл 
түс беретін 
сарыбүйрлі және сары 
40-тан 
кем 
емес 

32 
дәндер рұқсат етіледі. 
V сары 
Бүкіл астық тобына 
сарғыш рең беретін 
сары және 
сарыбүйірлі дәндер 
басым 
40-тан 
кем 
ІІ 
жаздық 
Алмаз, Накат, 
Безенчукская-
139 
15 
Ақдәнді -
2 
І 
қоңыр-
янтарлы 
Қоңыр-янтарлы. 
Негізгі реңді 
бұзбайтын мөлшерде 
ақшылданған, 
көмескіленген, 
түссізденген, ұнды-
дәндер рұқсат етіледі. 
Мөлше
рленбе
йді 
ІІ 
ашық-
янтарлы 
Ашық-янтарлы. 
Негізгі реңге кіретін 
ақшылданған, 
көмескіленген, 
түссізденген ұнды 
дәндер рұқсат етіледі. 
Мөлше
рленбе
йді 
ІІІ 
жаздық 
ақ 
дәнді 
Саратовская-
46 
Саратовская- 
42 Альбидум -
43 
10 
І ақ 
дәнді 
шыныл
ы 
------------------- 
60-тан 
кем 
емес 
ІІ ақ 
дәнді 
-------------------- 
60-тан 
төмен 
IV 
күздік 
қызыл 
дәнді 
Безостая-1 
Мироновская-
808 Богарная-
56 Прогресс 
10 
Қатты ж/е 
ақдәнді -5 
оның 
ішінде 
қатты -3 
І қызыл 
қоңыр 
шыныл
ы 
Қызыл-қоңыр. Негізгі 
реңді бұзбайтын 
мөлшерде сары, 
сарыбүйірлі, 
түссізденген ж/е 
қоңырланған дәндер 
рұқсат етіледі. 
75-тен 
кем 
емес 
ІІ 
қызыл 
Қызыл. Негізгі реңді 
бұзбайтын мөлшерде 
сары, сарыбүйірлі, 
түссізденген ж/е 
қоңырланған дәндер 
рұқсат етіледі. 
60-тан 
кем 
емес 
ІІІ 
ашық 
Ашық-қызыл. Негізгі 
реңді бұзбайтын 
мөлшерде сары, 
сарыбүйірлі, 
түссізденген ж/е 
қоңырланған дәндер 
рұқсат етіледі. 
60-тан 
кем 
емес 
IV 
сарғыш-
қызыл, 
ала құла 
Сарғыш-қызыл. 
Астық тобына ала 
құла сарғыш қызыл 
түс беретін 
сарыбүйрлі және сары 
дәндер рұқсат етіледі. 
60-тан 
кем 
емес 

33 
V сары 
Бүкіл астық тобына 
сарғыш рең беретін 
сары және 
сарыбүйірлі дәндер 
басым 
40-тан 
кем 
емес 
V 
күздік 
ақ 
дәнді 
Альбидум-115 
Новинка -3, 
қызыл Бугда
5 
------- 
топталм
айды 
----------------- 
Мөлше
рленбе
йді 
VI 
күздік 
қатты
Крисстал, 
Новинка -2 
Шарк
15
-------- 
топталм
айды 
----------------- 
Мөлше
рленбе
йді 
 
Бақылау сұрақтары: 
 
1.
Типтік және подтиптік бидайдың бөлінуіне қандай ботаникалық және 
биологиялық көрсеткіштер кіреді. 
2.
Бидайдың типтік және подтиптік сипаттамасы. 
3.
Бидайдың типтік құрамын анықтау әдісі. 
4.
Бақылау және арбитраждық талдауда бидайдың құрамында жіберілетін нормалар. 
5.
Қатты және жұмсақ бидайдың ерекшеліктері. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

34 
11 Астықтың жылтыр дәнділігін (шынылығын) анықтау 
 
Жұмыстың мақсаты:
астықтың шынылығын анықтау әдістемесін үйреніп, әр түрлі 
консистенциядағы астықпен танысып, осы көрсеткішті анықтауды үйрену. 
Әдебиет 
МЕСТ 10987-90, МЕСТ 1046 
Құрал жабдықтар:
талдау тақтасы, шпатель, қалақша, сақал қырғыштың алмазы, 
диафанаскоп. 
Жұмыс тәртібі 
 
Дәнiнiң шынылығын (жылтыр дәндiлiгiн) шынылы, (жылтыр дәндi), жартылай 
жылтыр дән және ұнтақ дәндi, (ұнды) болып үш топқа бөлiнедi. Дәннің құрылысы өз 
кезегінде ұн тартуға дайындауда, ұнның түсіміне көп әсер етеді. Эндоспермнің құрамына 
байланысты бидай дәнің шынылығына қарай 3 топқа бөледі: 1) шынылығы 60 %-тен 
жоғары; 2) 40-60 %-ке дейін; 3) 40 %-тен төмен астық партиялары.
Жылтыр дәндiлiк (шынылық) диафоноскоптың көмегiмен, немесе қолмен кесіп 
анықтайды.
ДСЗ-2 диафаноскопта шынылықты анықтау 
 
Шөпшар және астық қоспаларынан тазартылған астық үлгiсiнен сұрыптамай 100 
бүтiн дән санап алынады. 
Жылтыр 
дәндiлiктi 
диофоноскопта 
(ДСЗ-2) 
анықтағанда 
100 
дән 
орналастырылатын құндаққа (кассетаға) оларды салады да аспап корпусындағы ойыққа 
қояды. Құндақтың астында жарық көзi, ал үстiнде линза бар. Әрбiр дән қатарын кезек-
кезек қарап жарықты жақсы өткiзген және мөлдiр көрiнген жылтыр (шынылы) дәндер 
санын, жарық өткiзбеген, қоныр дәндер санын есептейдi. Ал бiр бөлiгi шынылы дәндер 
жартылай мөлдiр болып көрiнедi. Кұдiктi дәндердi екiгне тiлiп, қай топқа жататынын 
анықтайды: шынылы дәндерге толық жылтыр дәндер, ұнақты (ұнды) дәндерге толық ұнды 
дәндер, ал жартылай шынылы дәндерге қалғандары жатқызылады. 
Кесілген астықты қарау 
 
Ластанудан кейін қалған бидайдың таңдаусыз 100 толық астық саналады, әрбір 
астықты кесіп үш топтың біріне жатқызады: шынылы дәндерге толық жылтыр дәндер, 
ұнақты (ұнды) дәндерге толық ұнды дәндер, ал жартылай шынылы дәндерге қалғандары 
жатқызылады. 
Дәндердi санағаннан кейiн жалпы жылтыр дәндiлiктi, немесе шынылығын мына 
анықтама бойынша есептейдi: 
ЖШ 
Шж = Шт +
= % мұнда 
2 
Шж – жалпы шынылық,% 
Шт – толық шынылы дәндер,% 
Жш – жартылай шынылы дәндер,% 
Ұнды дақтары айқын көрiнген «сары-бүйiрлi» бидай дәндерiн сыртқы белгiлерi 
бойынша тiлмей-ақ жартылай шынылы дәндерге жатқызады. 
Анықтау нәтижелерiн процент молшерiнде бүтiн санмен ( арбитраж ) көрсетедi. Екi 
анықтаудың айырмашылығы 5 проценттен аспауға тиiс.

35 
Басқа типтiң дәндерiнде байланысты стандартпен белгiленген талаптарға сәйкес 
келмейтiн бидай астығын «типтер қоспасы» деп анықтайды. Ал қоспаның құрамын 
процентпен белгiлейдi. 
Шынылығы бойынша I-IV-типтердiң 1, 2, 3 және 4 - шi тип тармақтарына жататын, 
бiрақ сол тип тармағының түсi тиiстi талаптарға сәйкес келмесе де талдап отырған бидай 
шынылығына қарап анықтаған тип тармағына жатқызады және «түсi типтiк емес» деген 
қосымша жазылады. 
Пiсiп жетiлу, егiндi жинау кезеңдерiндi және сақтау орындарында қолайсыз 
жағдайларын „серiнен өзiнiң табиғи түсiн жоғалтқан бидайды тип тармағының нөмiрiмен 
белгiлемейдi, тек қана «түссiзденген» дәрежесiн көрсетiп түссiзденген деп анықтайды: 
-
I-дәреже 
– бастапқы, дәндер арқылығынан түссiзденген және 
жылтырлығын жоғалта бастаған (дәннiң масақта тұрып, немесе қырманда 
жатқанда жауын-шашынның әсерiмен аздап ылғалдануынан); 
-
II-дәреже дәндер арқылығы мен бүйiрiнен түссiзденiп, жылтырылығын 
жоғалтқан (жауын-шашынның әсерiмен аздап ылғалдануынан); 
-
III-дәреже дән толығынан түссiзденген (ұзақ жауын-шашының әсерiнен 
масақта тұрып, немесе қырманда жатып дымқылданғаннан); 
Жартылай шынылы және ұнды дәндердiң әсерiнен түсiнiң ауытқуы бар қатты бидай 
астығының тип тармақтары көрсетiлмейдi және «түсi типтiк емес» деп анықтайды (10-
кестеде толық деректер келтiрiлген). 

жүктеу/скачать 0,91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: