Аудармадағы аударылмайтын сөздер
Қазақ тіліндегі «Нибелунгтер туралы хикая» тіларалық және мәдениетаралық коммуникация ретінде
жүктеу/скачать 1,13 Mb.
|
| 2 Қазақ тіліндегі «Нибелунгтер туралы хикая» тіларалық және мәдениетаралық коммуникация ретінде
2.1 «Нибелунгтер туралы хикая»: қысқаша мазмұны және «аудармада аударылмайтын» сөздер «Нибелунгтер туралы хикая» адамзаттың ең белгілі эпикалық шығармаларының бірі. Егер де Еуропа әдебиетін қарастыратын болсақ, бұл хикая Гомердің, Дантенің дастандары сияқты бүкіл әлемге әйгілі шығармалардың қатарында тұрады. «Нибелунгтер туралы хикая» ХІІІ ғасырдың аралығында пайда болды. Ол Германия және басқа Батыс Еуропада серілер немесе куртизан поэзиясы гүлденген кезде дүниеге келді. Батырлық эпос тарихи баяндауға сай келеді. Онда Бургундия корольдігінің қирауы, Аттила мемлекетінің нығаюы, Теодорих Остготтық сияқты тарихи оқиғалар суреттеледі. Поэманың екі бөлімі екі түрлі тарихи оқиғалар мен дереккөздерді құрайды. Гете «Нибелунгтер» туралы: «Екі бөлім бір бірінен ерекшеленеді. Бірінші бөлімде салтанаттық көп, ал екінші бөлімде күш басым. Екі бөлім мазмұны жағынан да, формасы жағынан да бір-біріне лайық». Поэманың тарихи негізіне 437 жылы ғұндардың Бургундия корльдігін құлатуы енген. 1200 жылы құралған поэмада осы құбылыстар жаңа түсініктерге сай және эпостың тұрмыстық нақышы негізінен V ғасырдағы тағы, жабайы тайпалардың өмірімен емес, ХІІ ғасырдағы феодалдық-серілік Германиямен байланысты. Эпоста серілік дәстүрлер Бургундия корольдерінің сарайында көрініс тапқан. Эпос сымбатты Кримхильданы сүйетін жас және батыл сері Зигфрид туралы. Ақын серілердің тойлары, ханымдардың салтанатты киімдері, дәстүрлері туралы баяндауды да ұмытпайды. Серілердің тұрмыс салты «эпостың» сыртқы жағы ғана. Осы әдемі өмір астында трагедиялық оқиғалар жасырынған. «Нибелунгтер туралы хикая» эпосында біз феодалдар өмірінің шындығын айқын көреміз. Эпоста неміс поэмасының ұлттық дәстүрі әдет-ғұрыптарымен тікелей байланыста көрінеді. Берілген шығарманы талдау қиыншылықтар туғызады. Эпос мазмұны қазіргі күндерден өте алшақ. Оның лексикалық құрылымы ұлттық-поэтикалық амалдарға толы. Аудару амалдарының талдауына толық көшу үшін, аударма максималды түрде түпнұсқаға барабар болу үшін аудармашының фондық біліміне назар аудару қажет. Жоғарыда айтылғандай, реалия сөздерді аударған кезде екі қиыншылық туады: 1) аударма тілінде эквиваленттің (сәйкестіктің) болмауы – аударма тілінде сөйлейтін халықтың (референттің) болмысында реалия белгілейтін заттың болмауы; 2) реалияның заттық мағынасын жеткізген кезде, оның ұлттық және тарихи нақышын жеткізу. Бүкіл мәдениеттің элементі ретінде фондық білім жалпы заңдылықтарға сай бөлінеді: актуалды фондық білім және мәдени мұраның фондық білімі. Жалпы таралған (берілген этникалық топ немесе ұлт үшін) «өлшенген фондық білім» деп аталатын білім ел тану білімдері (елтанулық білімдер – бұл белгілі бір этникалық топқа немесе тілдік ортаға жататын адамдар үшін бірдей мәліметтер) арасында ерекшелінеді. Фондық мәлімет – бұл белгілі бір халық немесе ұлт үшін өзгеше, оның негізгі бөлігімен қолданылатын және берілген ұлттық қоғамның тілінде белгіленген қоғамдық-мәдени мәліметтер. Фондық мәліметтің мазмұны, біріншіден, ерекше тарихи факторларды, ұлттық қауымның мемлекеттік құрылымын, географиялық аймақтың ерекшеліктерін, өткен және қазіргі шақтың материалды мәдениетінің ерекше заттарын, этнографиялық және фольклорлық ұғымдарын және т.б. қамтиды [37; 38, б. 127]. Яғни, аудару теориясында реалия деп аталатынның барлығын қамтиды. Эквивалентсіз лексиканы белгілейтін, дағдылы реалия сөздерден де басқа реалия сөздер бар. Ерекше түрдің реалиялары фондық мәліметтерді қамтиды. Олар ассоциативті лексика деп аталуы мүмкін. Осы реалия сөздер әр түрлі ұлттық тарихи-мәдени құбылыстармен байланысты және тілде өте ерекше белгіленеді. Ассоциативті реалия сөздер белгілі сөздіктерде, эквивалентсіз лексика арасында өз орындарын таба алмады. Олар дағдылы сөздер арасында орын тапты. Көптеген зат есімдер тілде эмоционалды «сәулелі жиекпен» (ореолмен), сонымен қатар «көптеген ассоциациялармен» қоршалған. Е . М. Верещагин, В. Г. Костомаров, Ю. А. Тыняновалардың пікірінше осындай сөздер коннотативті деп аталады. Коннотация, яғни, стилистикалық, эмоционалды мағыналар өз бетімен болмайды [2, б. 156]. Көптеген жағдайларда олар өз мағынасы бар сөзде «топқа» бірігіп, бір мағынаның үстіне белгіленеді. Кейбір лексикалық бірліктер осындай мәліметтерге толы. Жоғарыда айтылғандай, белгілі ұлттардың және халықтардың материалды мәдениеттің заттары, тарихи оқиғалар, мемлекеттік институттар, ұлттық және фольклорлық кейіпкерлер, мифологиялық тірі жәндіктер және т. б. осындай аттарға сай [39; 40, б. 328]. Егер де аудармашылар эквивалентсіз лексикамен оңай жұмыс істей алатын болса және барабарлы аудармаға жете алатын болса, онда екінші топтың сөздері басқа тілдерге аудару кезінде және оларды қабылдағанда үлкен қиыншылықтар туғызады. Жиі кездесетін осы қиыншылықтардың бәрін жеңу мүмкін емес. Егер де шығарма автордың ойлап шығуына сәйкес болатын болса, онда барлық белгісіз реалиялар ойлауды қажет етеді. Келесі амалдар әдебиетте ең таралған ойлау амалдары болып табылады: 1) бүкіл мәтін бойында реалия сөздердің графикалық белгіленуі. Осы амал оны мәтінде ерекшелендіреді, бірақ мағынасын оқырманға жеткізбейді; 2) реалия мазмұнының өрістеуі; 3) қосымша ретінде реалиямен бірге оның синонимінің немесе тектік мағынасының қолдануы; 4) анықтама мәтінде жақшаның ішінде немесе сызықшамен әлде үтірмен белгіленеді; 5) егер де реалия сөздің жанында анықтама беру мүмкін емес болатын болса, онда беттің соңында сілтеме беру керек; 6) реалия сөздердің мағынасын түсініктемеде немесе кітаптың соңындағы тізімде беру. Алайда осындай анықтаманы іздеп жатқан оқырман шығарманың мазмұнынан алаңдайды. Реалия-сөздерді олардың көркем туындылардағы орнына байланысты зерттеу зор қызығушылық туғызады. Осындай көркем мәтіндерде кездесетін тіл бірліктерінің ұлттық-мәдени семантикасы сол тіл иелерінің мәдениетіне, олардың фондық білімдеріне енуге көмектеседі. Мәдени-таңбаланған лексиканың көркем мәтіндердегі рөлі жайлы мәселе әдебиетте жеткіліксіз қарастырылған, сондықтан ол толық зерттеуді талап етеді. Оқырман шет тілінде жазылған кітапты алған кезде, оның бірінші мақсаты сөздердің мәнін түсіну, оларды бір жүйеге келтіру – сөйлем құрастыру және автордың хабарын түсіну. Осымен қабылдау үдерісі бітеді, әрине, егерде ол ғылыми мәтін – тек қана хабарды жеткізу болса. Ал біздің қарастыратынымыз көркем мәтін. Оқырман қолына көркем әдебиетті алған кезде, жеке сөздерді білуі, бір сөйлемді түсінуі немесе барлық сөйлемдерді түсінуі – оның сол мәтінді қабылдағаны болып табылмайды. Аударма эквивалентін тауып қана қоймай, сөздің ұлттық-мәдени мағынасын ашу, оның лексикалық фонын суреттеу қажет. Көркем туындыларда сөздің, сөз тіркесінің, сөйлемнің мәні олардың дәлме-дәл мәнімен шектелмейді. Оқырман қайбір сөздің анықтамасын автордың барлық бейнелі құралдарымен ара қатынасын белгілеп, бейненің берілген затқа немесе құбылысқа қолдануын анықтау қажет. Оқырман үшін әңгіменің желісі ғана емес, туынды кейіпкерлердің өмір сүрген дәуірі де маңызды. жүктеу/скачать 1,13 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|