Ауылшаруашылық қаржысы ПӘнінің ОҚУ Әдістемелік кешені (контент) ДӘрістік кешен
жүктеу/скачать 1,68 Mb.
|
Ауылшаруашылы аржысы П ніні О У дістемелік кешені (контент)
100-вопросов-с-ответами, 0 ДІК бақылау сараптамасы
| Ұсынылатын әдебиеттер тізімі
1. Құлпыбаев С., Мельников В.Д. Қаржы негіздері: Оқулық. –Алматы; LEM, 2009 - 670 бет (ғтб, 20 дана) 2. Финансы социального обеспечения: Учебное пособие. / под ред. проф. С.М. Омирбаеваа – Астана: Издательство «Сарыарка», 2012.- 408 с. * 3. Джрауова К.С. Қаржы: сурактар мен жауаптар. Астана. Фолиант баспасы. 2013. 160 бет (90 дана) 4. Искаков У.М., Бохаев Д.Т., Рузиева Э.А. Қаржы нарығы және делдалдары. Оқулық. – Алматы. Экономика баспасы. 2008. -296 б. (80 дана) 5. www.zakon.kz (Қазақстандағы барлық заңдар жөнінде) 6. www.minfin.kz (Қазақстан Қаржы Министрлігінің сайты) 7. www.afk.kz – Қазақстан Қаржыгерлерінің ассоциациясының веб-сайты ДӘРІС №4. МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫ (жалғасы) Дәрістің мақсаты: Білім алушыларға мемлекеттік кредиттің мәні мен маңызы, нысандары мен әдістері, халықаралық мемлекеттік кредит, оның нысандары, мемлекеттік борыш және оны басқару және мемлекеттік борыштың экономикалық салдарлары туралы түсінік беру. Негізгі терминдер: қаражат, капитал, кредит, ақша, қайтарымдылығы, мерзімділігі, ақылығы, жекеше кредит, мемлекеттік кредит, қаржыландыру, салық, қарыздар, эмитент, табыстылық. 4.1 Мемлекеттік кредиттің мәні мен маңызы, нысандары мен әдістері 4.2 Халықаралық мемлекеттік кредит, оның нысандары 4.3 Мемлекеттік борыш және оны басқару. Сыртқы мемлекеттік борыш 4.4 Мемлекеттік борыштың экономикалық салдарлары 4.1 Мемлекеттік кредиттің мәні мен маңызы, нысандары мен әдістері Мемлекеттік кредит – жалпымемлекеттік қаржының басты буындарының бірі және кредиттік қатынастардың жиынтығы, бұл қатынастарда мемлекет кредитордың да, қарыз алушының да, гаранттың да (қарыз алушы үшін мемлекеттің кепілгерлігін білдіреді) рөлінде көрінуі мүмкін. Кредиттік қатынастарда тараптардың бірі мемлекет, ал заңи және жеке тұлғалар кредиторлар немесе қарыз алушылар болып табылады. Мемлекеттік кредиттің ерекшелігі қарызға берілген қаражаттардың қайтарымдылығында, мерзімділігінде және ақылығында. Алайда, бұл қатынастарды банк кредитімен шатастыруға болмайды. Кесте 3
Мемлекеттік кредиттің көздері – кәсіпорындарда, банктерде, зейнетақы қорларында, сақтық қорларында, халықта пайда болатын уақытша бос ақшалай қаражаттар. Мемлекет кредиттік ресурстарды: 1) бюджет тапшылығын қаржыландыру; 2) ұлттандырылған және аралас кәсіпорындарға жұмсалатын күрделі жұмсалымдарды қаржыландыру; 3) биліктің жергілікті органдарының шаруашылық органдарын қаржыландыру: 4) елдің ақша айналысын реттеу үшін пайдаланады. Қаржының ұдайыөндірістік функциясы шектерінде мемлекеттік кредит ақшалай қаражаттарды (оларды кейін қайтару шарттарында) қайта бөлудің қосалқы функциясын орындайды. Бұл халықтың, шаруашылық жүргізуші субъектілердің уақытша бос ақшалай қаражаттарын шоғырландырумен байланысты. Бұл функцияда мемлекеттік кредит жинақ ақшаны ұйымдастыру нысандарының бірі болып табылады. Мемлекеттік кредиттің екінші қосалқы функциясы – реттеуші функциясы. Бірінші кезекте мемлекет несиелік пайыздың мөлшеріне ықпал жасай отырып, ақша ағындарын реттейді: несие капиталдарының рыногында қарыз алушы бола отырып, ол бұл капиталға деген сұранымды арттырады, мұның нәтижесінде несие капиталының нормасы артады. Мемлекеттік кредит түрлері бойынша ішкі, сыртқы, шартты болып ажыратылады (1-сурет). Ішкі кредитте мемлекеттік-кредиттік қатынастар жан-жақты тұрғыда – қарыз алушылар ретінде де, сондай-ақ кредиторлар ретінде де елдегі үкіметтің, биліктің жергілікті органдарының, кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың арасында пайда болады. Халықаралық кредитте қатынастарға бір жағынан, үкімет, биліктің жергілікті органдары, басқа жағынан басқа мемлекеттердің үкіметтері, банктері, компаниялары, сондай-ақ халықаралық қаржы-банк ұйымдары араласады. Кредит беруші тарап мемлекет-донор немесе ұйым-донор, ал кредит алушы ел реципиент-ел деп аталады. Шартты мемлекеттік кредит отандық қарыз алушылар: кәсіпорындар, ұйымдар, фирмалар, жергілікті билік органдары алған қарыздарына басқа елдердің кредиторларына берілген кепілдіктер мен кепілгерліктер бойынша үкіметтің міндеттемелері ретінде болады. Қарыз шарттары орындалмаған жағдайда үкімет отандық қарыз алушының уақыты келген міндеттемелері бойынша жауап береді – қарыз алушының мүлкінен немесе басқа активтерінен бюджеттік қаражаттар есебінен қарыздың сомасын төлейді. Сурет 1. Мемлекеттік кредит пен мемлекеттік борыштың сыныптамасы Мыналар: мемлекеттік қарыздар шығару; коммерциялық банктердегі халықтың салымдарының бір бөлігін мемлекеттік қарыздарға айналдыру; қазынашылық несиелер мемлекеттік кредиттің нысандары болып табылады Мемлекеттік кредиттің негізгі нысаны кредиттік қатынастарды білдіретін мемлекеттік қарыздар болып табылады, бұл қатынастарда мемлекет негізінен қарыз алушы ретінде болады. Қарыздар өтеу мезгілі, орны, орналастыру әдістері, қарыз валютасы, эмитенттер, табыстылық түрлері бойынша ажыратылады. Өтеу мезгілі бойынша: қысқа мерзімді (бір жылға дейін), ортамерзімді (1 жылдан 5 жылға дейін), ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары) болып ажыратылады. Орналастыру орны бойынша қарыздар ішкі және сыртқы қарыздар болып бөлінеді. Ішкі қарыздардың облигацияларын шетелдік азаматтар мен қоғамдар сатып ала алады. Орналастыру әдістері бойынша: еркін айналатын, жазылу бойынша орналастырылатын және мәжбүри қарыздар болып ажыратылады. Мемлекеттік қарыздар, әдеттегідей, ақшалай нысанда шығарылады, бірақ қажет болғанда олардың заттай нысаны да болады. Эмитентке қарай қарыздар орталық үкіметтің қарыздарына және биліктің жергілікті органдарының қарыздарына (муниципалдық қарыздарға) ажыратылады. Табыстылық түрлері бойынша қарыздар қарыз иелері жыл сайын тең үлеспен бекітілген мөлшерлеме бойынша тұрлаулы табыс алатын пайыздық, ұтыстық (табыс облигациялардың өтеу тиражы немесе ұтыс тиражы шыққанда төленеді) қарыздар болуы мүмкін. Дербестікке ие болғаннан кейін Қазақстан Республикасында меншікті ішкі қарыздарды қолдану басталды. 1992 жылы республика Үкіметі Мемлекеттік ішкі қарыз шығарды, ол кәсіпорындар мен ұйымдар арасында таратылды. Сол жылы айналысқа 20 жылға есептелінген Қазақстан Республикасының мемлекеттік ішкі ұтыс қарызының боналары шығарылды. Қарыздар бойынша ұтыстар жыл сайын 25, 50, 500 мың теңге мөлшерінде 4 рет ойналады. Қарыздың шарттары бойынша 1982 жылғы одақтық қарыз бойынша облигацияларды боналарға айырбастау жолымен Үкімет міндеттемелер қабылдады. 1996 жылы Қазақстан Республикасында резидент және бейрезидент-заңи және жеке тұлғалар арасында номиналы 1000 теңгеге, айналым мерзімі 364 күнге тең мемлекеттік бағалы қағаздар болып табылатын Мемлекеттік ішкі қарызының ұлттық жинақ облигацияларын тарату басталды. Ұлттық жинақ облигацияларына жүзбелі табыстық пайыздары есептеліп, олар тоқсан сайын төленіп тұрады. Шартты мемлекеттік кредитте кепілдер мен кепілгерліктер нысандар болып табылады. Елдің қарыз алушы-резиденті одан тиесілі соманы белгіленген мерзімде төлемеген жағдайда Үкіметтің берешекті толық немесе ішінара өтеуге қарыз берушінің алдындағы міндеттемесі осы елден мемлекеттік (үкіметтік, егеменді) кепілдігі (мемлекеттік кепілдік) болып табылады. Мемлекеттік кепілдіктер қарыз берушілерге осы ел резиденттерінің өздері алған мемлекеттік емес қарыздар бойынша міндеттемелерін орындауды қамтамасыз етуі ретінде беріледі. Үкіметтің кепілгерлік шартына сәйкес концессиялық шарт шеңберінде тартылған, қарыз бойынша қарыз беруші алдындағы қарыз алушының борышын толық немесе ішінара өтеу міндеттемесі мемлекет кепілгерлігі болып табылады. Кепілгерлік бойынша міндеттемелер қарыздың негізгі сомасын және ол бойынша сыйақыны кіріктіреді. Сөйтіп, мемлекет кепілгерлігімен тартылатын қарыздық қаражаттар. Концессия объектілерін құруға ғана пайдаланылады. Мемлекеттік кепілдік және кепілгерлік бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган мен қарыз беруші арасында жазбаша келісімшарт жасасу арқылы беріледі. Кірістер түспеген немесе жеткіліксіз түскен кезде қарастырылған шараларды бюджеттен қаржыландыру кезінде ақшалай ресурстардағы қысқа мерзімді қажеттіліктерді жабу үшін кредиттің мемлекеттік қазынашылық міндеттемелері (МҚМ) сияқты нысаны пайдаланылады. МҚМ қағазсыз (заттандырылмаған) нысанда заңи тұлғаларға – коммерциялық банктерге, кәсіпорындарға, фирмаларға арналып үш, алты, тоғыз, он екі ай мерзімге шығарылады. Ұстаушылар арасында МҚМ-ді орналастыру аукциондық сауда-саттықта жүргізіледі, онда міндеттемелердің кезекті шығарылымының дисконтталған бағасы белгіленеді. Айналыс мерзімі өткеннен кейін Қаржы министрлігі оларды көрсетулі құны бойынша сатып алады, бұл бағалы қағаздың атаулы (номиналды) құны мен дисконттық бағасы арасындағы айырма инвестордың табысын құрайды. Мемлекет МҚМ-ға конъюнктураны ескере отырып, қалыптасып отырған рыноктық бағалар бойынша шаруашылық операциялар бойынша оларға есеп айырысу және төлемдер құралының мәртебесін бере отырып, МҚМ-ның орнықтылығына кепілдік береді. Бюджеттік кодекске сәйкес қарыз алудың мынадай түрлері болады: Үкіметтің қарыз алуы, жергілікті атқарушы органдардың қарыз алуы және мемлекет кепілдендірген қарыз алу. Үкіметтің қарыз алуы республикалық бюджеттің тапшылығын қаржыландыру мақсатында жүзеге асырылады. Жергілікті атқарушы органдардың қарыз алуы бюджеттік инвестициялық жобаларды (бағдарламаларды) іске асыру мақсатында жергілікті бюджеттің тапшылығын қаржыландыру үшін Үкіметтен қарыз алу түрінде жүзеге асырылады. Қарыздар бойынша Қазақстан Республикасының атынан кепілдіктер беруге Үкіметтің айрықша құқығы бар. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің, жергілікті атқарушы органдарының қарыздар бойынша Қазақстан Республикасының атынан кепілдіктер беруге құқығы жоқ. Қазақстан Республикасының Үкіметінің тапсыруымен мемлекеттік кепілдіктер беруді Қаржы министрлігі жүзеге асырады. Бюджеттік кодексте мемлекеттік қарыздардың мынадай түрлері мен нысандары карастырылған; 1. Мемлекеттік қарыздар қарыз алушыға қатысты алғанда: Қазақстан Республикасы Үкіметінің қарыздары; Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің қарыздары; Қазақстан Республикасы жергілікті атқарушы органдарының қарыздары болып бөлінеді. 2. Несие капиталының рыноктары бойынша мемлекеттік қарыздар: сыртқы мемлекеттік қарыздар; ішкі мемлекеттік қарыздар болып бөлінеді. 3. Қарыз алу нысаны бойынша мемлекеттік қарыздар: мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар шығару; қарыз келісімшарттарын жасасу болып бөлінеді. 4. Мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар қолданылу мерзімі бойынша: айналыс мерзімі 1 жылға дейін, қысқа мерзімді; айналыс мерзімі 1 жылдан 5 жылға дейін, орта мерзімді; айналыс мерзімі 5 жылдан артық, ұзақ мерзімді болып бөлінеді. 5. Мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар шығару мақсаттары бойынша: бюджет тапшылығын қаржыландыру мақсатында шығарылатын; борыштық құралдардың ішкі рыногын дамытуға жәрдемдесу мақсатында шығарылатын болып бөлінеді. Мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар құжаттамалық және құжаттамалық емес нысандарда, ал ұсынушыға арналып тек құжаттамалық нысанда ғана, атаулы және дисконтталған құны бойынша сыйақының тіркелген және тіркелмеген (құбылмалы) мөлшерлемесімен шығарылуы мүмкін. Мемлекеттік емес қарыз – Үкіметті, Ұлттық банкті және жергілікті атқарушы органдарды қоспағанда, Қазақстан Республикасының резиденті- қарыз алушы болатын қарыздық қатынастар. 4.2 Халықаралық мемлекеттік кредит, оның нысандары Өзінің шығындарын жабуға мемлекет шетелдік кредиттерді де тартады. Сыртқы экономикалық байланыстардың қарқындап өсуі халықаралық мемлекеттік кредиттің тез дамуына жеткізіп, соның негізінде сыртқы берешектердің шапшаң өсуіне себепкер болып отыр. Мемлекеттер өзіне қажет қаржылық ресурстарды жұмылдыру үшін ұлттық шекарадан тысқары жерлердегі бос ақшалай көздері барған сайын белсенді пайдалануда. Компаниялар, банктер, сондай-ақ әр түрлі елдердің мемлекеттік органдары кредиттік мәмілелердің қатысушылары болып отыр. Сыртқы (халықаралық) кредит – бұл бірқатар елдер мемлекеттерінің, банктерінің, сондай-ақ басқа заңи және жеке тұлғаларының басқа елдердің мемлекеттеріне, банктеріне және өзге де заңи және жеке тұлғаларына берілетін қарыздары. Сыртқы экономикалық байланыстардың дамуына байланысты халықаралық кредит сферасында мына валюта-кредит ұйымдары барған сайын маңызды орын алып отыр: Халықаралық валюта қоры (ХВҚ), Халықаралық қайта құру және даму банкі (ХҚДБ) (Дүниежүзілік банк) және оның ұйымдары – Дамудың халықарылық ассоциациясы (ДХА), Инвестициялар кепілдігінің көпжақты агенттігі, Халықаралық қаржы корпорациясы, Европалық қайта құру және даму банкі, Азия даму банкі, Ислам даму банкі және басқалары. Халықаралық валюта қоры валюта бағамдарын реттеу нормаларын белгілеу және оларды сақтауға бақылау жасау, қатысушы-елдер арасында валюталық шектеулерді жою, оларға төлем баланыстарын реттеу үшін қаражаттар беру арқылы халықаралық сауда мен валюталық ынтымақтастыққа жәрдемдеседі. Дүниежүзілік банк пен оның ұйымдары елдердің экономикалық дамуын оларға техникалық көмек көрсету мен елдердің экономикалық әлуетін іске асыруға қабілетті жобаларды қаржыландыру арқылы қолдап отырады. Халықаралық мемлекеттік кредит – халықаралық экономикалық қатынастар сферасында елдердің материалдық ресурстарының қозғалысы, мемлекет әлемдік қаржы рыногында борышкер немесе кредитор ретінде болатын қатынастардың жиынтығы. Халықаралық кредиттің функциясы мемлекеттердің сыртқы экономикалық қызметі үдерісінде мерзімділік, ақылық және қайтарымдылық жағдайында олардың тауар және ақшалай ресурстарын қайта бөлу болып табылады. 4.3 Мемлекеттік борыш және оны басқару. Сыртқы мемлекеттік борыш Мемлекеттік борыш мемлекеттік кредит қызметінің нәтижесінде түзіледі. Мемлекеттік борыш – бұл өзара талаптарды ескермей, Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес Қазақстан Республикасы Үкіметінің, Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің борышына немесе маслихаттардың шешімімен жергілікті атқарушы органдардың борышына жатқызылған белгілі бір күнге алынған (игерілген) және өтелмеген мемлекеттік қарыздардың, сондай-ақ борыштық міндеттемелердің сомасы (олар бойынша есептелген пайыздарды қоса). Мемлекеттік борыш ұлғаймалы ұдайы өндірісті және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін ақшалай ресурстарды тарту нысандарының бірі ретінде мемлекеттік қарыздарды пайдаланудан туады. Мемлекеттік борышты мемлекет мемлекеттік бюджеттің қаражаттары есебінен өтейді. Орналастыру рыногына, қарыз валютасына және басқа сипаттамаларына қарай ішкі және сыртқы мемлекеттік борыш болып бөлінеді. Ішкі мемлекеттік борыш – Үкіметтің, Ұлттық банктің және жергілікті атқарушы органдардың Қазақстан Республикасының резиденттері алдындағы ішкі мемлекеттік қарыздары мен басқа борыштық міндеттемелері бойынша мемлекеттік борышының құрамды бөлігі. Сыртқы мемлекеттік борыш – Үкімет пен Ұлттық банктің Қазақстан Республикасының бейрезиденттері алдындағы сыртқы мемлекеттік қарыздары мен басқа борыштық міндеттемелері бойынша мемлекеттік борышының құрамды бөлігі. Сонымен қатар күрделі және ағымдағы мемлекеттік борышты ажыратады. Күрделі мемлекеттік борыш деп мемлекеттің шығарылған және өтелмеген борыштық міндеттемелерінің бұл міндеттемелер бойынша есептелген пайыздарды қоса, бүкіл сомасын айтады. Ағымдағы борыш – бұл мемлекеттің барлық борыштық міндеттемелері бойынша кредиторларға табыс төлеу және мерзімі келген міндеттемелерді өтеу жөніндегі шығыстар. Мемлекет кепілдендірген борыш – Қазақстан Республикасының мемлекеттік кепілдіктері бар белгілі бір күнге алынған және өтелмеген мемлекеттік қарыздардың сомасы. Қазақстан практикасында бюджет тапшылықтары мен мемлекеттік борыш қаржыландыру нысандары және туындайтын зардаптары бойынша айтарлықтай ажыратылады. Мемлекеттік борыштың едәуір бөлігі мемлекеттік қазынашылық міндеттемелер бойынша берешек нысанында көрсетіледі. Мемлекеттің дисконтқа қарыз алған сомасы екінші деңгей банктері мен басқа коммерциялық құрылымдардың табысына айналады. Ішкі мемлекеттік борыштың басқа нысандары мыналар болды: бюджет тапшылығын жабу үшін бұрын алынған кредиттер бойынша Ұлттық банкке берешек; облигациялар және басқа бағалы қағаздар шығарумен ресімделген халықтан, шаруашылық жүргізуші субъектілерден алынған қарыздар бойынша борыш. Борышқа қызмет көрсету деп уақыттың белгілі бір кезеңінде қарыз алу шарттарынан туындайтын сыйақы, комиссиялық, айыппұлдар және өзге төлемдердің жиынтық төлемақыларын айтады. Қарызға қызмет көрсету – бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті органның немесе қарыз алушының шоттарындағы қарыздық қаражаттарды пайдаланудың есебі бойынша банктің және қарыз шарттарына сәйкес қарыз алушының сыйақы, комиссиялық және өзге төлемдерін жүзеге асыру қызметі. Борышты өтеу – қарыз алушының қарыздың алынған сомасын кредиторлармен келісімшарттармен белгіленген тәртіппен қайтаруы, қарыз келісімшартынан туындайтын басқа міндеттемелердің атқарылуы. Сыртқы борыш – шетелдік кредиторларға қатысты белгілі бір күнге, белгіленген мерзімде өтеуге жататын елдің қаржылық міндеттемелерінің сомасы. Елдің сыртқы борышының болуы орынды әлемдік практика болып саналады. Алайда, оның шегі болады, ол шектен мемлекеттік борыштың артуы қауіпті бола бастайды. Мемлекеттік сыртқы қарыз алу бойынша тартылатын қаражаттардың көлемі елдің Ұлттық банкінің таза алтын-валюта резервтерінің 50 пайызынан аспауы тиіс. Сыртқы қарыздарды көптен-көп ауқымда тарту кредитор - елдерге экономикалық және саяси тәуелділікке ұрындыруы мүмкін. 4.4 Мемлекеттік борыштың экономикалық салдарлары Үлкен көлемдегі мемлекеттік борыш мемлекетті банкроттыққа ұшыратпайды, өйткені Үкіметтің мынадай іс-қимылдары қолданылуы мүмкін: 1. Қайта қаржыландыру. Төлеу мезгілі жеткен облигацияларды өтеу үшін практикада Үкімет шығыстарды қысқартпайды және салықтарды көтермейді (тоқыраулық экономика жағдайында мұндай саясат қате болар еді). Ол өзінің борышын қайта қаржыландырады, яғни жаңа облигациялар сатады және түсім-ақшаны өтелетін облигацияларды ұстаушыларға төлеу үшін пайдаланады. 2. Салық салу. Үкіметтің салық салуға және оларды жинауға құқығы бар. Қаржылық күйреу кезінде жекеше шаруашылықтар мен корпорациялар салық жинау есебінен кірістер ала алмайды, ал үкімет ала алады; сөйтіп, жекеше шаруашылықтар мен корпорациялар банкроттануы мүмкін, ал үкімет банкроттанбайды. 3. Ақша жасау. Борыштың негізгі сомасын және пайыздарды төлеу үшін үкіметтің ақша басып шығаруға мүмкіндігі бар, бірақ мұның инфляциялық нәтижесі болады. Бірақ үкіметтің мұндай іс-қимылдары жағымсыз зардаптар тудырады: 1. Табыстардағы теңсіздіктің көбеюі. Табыстардың мөлшері бойынша халықтың түрлі топтары болады. Және салық жүйесі шамалы үдемелі болуы мүмкін, облигацияларға ие болудан алынатын пайыздық табыстарды қайта бөлудің нәтижесінде ол артық табыстар «алмайды»; 2. Пайыздық төлемдер салық салуды көбейтуді қажет етеді, бұл инновацияларға, инвестицияларға, жұмысқа ынталандырмаларды төмендетеді, мұның өзі экономикалық өсуге зиян келтіреді. Көрсеткіштердің борышы бойынша пайыздық төлемдердің қатынасы – борыш бойынша пайыздарды төлеу үшін қажет салық салудың деңгейі; 3. Ығыстыру нәтижесінің іс-әрекеті. Егер экономика толық жұмыстылық жағдайда жұмыс істеп тұрса және бюджет баланстандырылған болса, егер үкімет шығыстарды көбейтсе, онда өндірістік мүмкіндіктердің қисық сызығы бойынша экономика қисық сызықтың бойымен үкіметтік тауарлардың білігі (осі) бағытында жылжиды және жекеше тауарларға ашықтық кемірек болады. Салдарлары: үкімет ақша рыногына шығады, жекеше қарыз алушылармен бәсекелеседі, пайыздық мөлшерлеме көбейеді, инвестициялар қысқарады. Болашақ ұрпақ аз экономикалық әлуетті мұраланады және оның ең төмен тұрмыс деңгейі болады. Бірақ екі шектелім болады: 1. Мемлекеттік инвестициялар. Егер үкімет шығыстарының өсуі тұтыну шығыстарының көбеюі есебінен болатын болса, онда борыштың көбеюінің ауыртпалығы болашақ ұрпақтарға аударылады. Ал егер сонымен бірге мемлекеттік инвестициялар көбейетін болса, онда бұл экономиканың болашақ өндірістік әлуетін нығайтады, капиталдың құрылымы мемлекеттік капиталды пайдасына өзгереді. 2. Жұмыссыздық. Егер бұған дейін қоғам жұмыспен толық қамтылу кезіндегі экономиканың жұмыс істеу жағдайларында болса, онда жұмыспен толық қамтылмаған кезінде экономика өндірістік мүмкіндіктер шектерінің ішінде болады. Үкімет шығыстарының өсуі капиталды ағымдағы тұтыну мен қордалау жағынан ешқандай құрбандарсыз экономиканы қисық сызыққа жақын орналастыруы мүмкін. Демек, егер бастапқыда жұмыссыздық, тапшы қаржыландыру болатын болса, бұл экономикалық әлует мөлшерлерінің қысқару нысанында болашақ ұрпақтарға түсетін ауыртпалықты міндетті түрде тудырады. Мемлекет үшін дефолтты қолайлы практикалық шешім етіп айқындайтын мынадай негізгі факторлар бар: 1) қоғам тарапынан болатын саяси қолдаудан ел басшылығының айрылуы; 2) экспорттан түсетін кірістердің төмендеуі; 3) борышқорлық ауыртпалықтың көбеюі; 4) капиталдың халықаралық рыноктарына шығу мүмкіндігінің жоқтығы; 5) жалғасылған экономикалық құлдырау; 6) берешектің құрылымын өзгертуге халықаралық қаржы ұйымдарының әзір екендігі. Яғни егер ел басшылығы дефолтты жариялаудан түскен пайданы онымен байланысты санкциядан асып түсті деп санаса, сыртқы борыш бойынша дефолт ел басшылығының стратегиялық шешімінің нәтижесі болуы мүмкін. Елдің алтын-валюталық резервтерінен сыртқы борышқа қызмет көрсетуге жұмсалатын төлемдер сомасының асып түсуі де маңызды фактор болып табылады. Бюджеттің барлық шығыс бөлігін жеңілдету дефолттың оң салдары болып табылады, бұл оның орындалуына мүмкіндік бере алады. Сыртқы борышқа төленетін төлемақылардан бас тарту үкіметке бюджеттің басқа баптары бойынша, мысалы әлеуметтік сфера бойынша шығыстарды көбейтуге мүмкіндік береді, мұның өзі үкіметке сенімді ішінара қайтаруға мүмкіндік туғызады. Бірақ кредит рейтингі төмендейді және халақаралық рыноктарда қарыз алу қиындайды. Көрнекілік материалдары: 1. Мемлекеттік кредиттің жекеше кредиттен айырмашылығы: 2. Мемлекеттік кредит пен мемлекеттік борыштың сыныптамасы 3. Қарыздардың салықтардан айырмашылығы: 4. Мемлекеттік кредиттегі себеп-салдарлық өзара байланыстар 5. Сыртқы борыштың салыстырмалы параметрлері 6 . Жалпы сыртқы борыштың динамикасы, млрд АҚШ долларында. 7. Орта мерзімді кезеңдегі мемлекеттік берешек параметрлерінің шоғырланымдық ұлғаюы Бақылау сұрақтары: 1. Мемлекеттік-кредиттік қатынастарды қаржылық қатынастарға неге жатқызады? 2. Мемлекетте қандай кредиттік қатынастар пайда болады? 3. Мемлекеттік кредиттің функцияларын баяндаңдар. 4. Мемлекеттік кредиттің нысандарын атап шығындар және оларға қысқаша сипаттама беріңдер. 5. Мемлекеттік-кредиттік қатынастарда қандай әдістер қолданылады? 6. Халықаралық мемлекеттік кредиттің қажеттігін қандай факторлар тудырады? 7. Халықаралық мемлекеттік кредитте қандай нысандар пайдаланылады. 8. Мемлекеттік борыш қалай түзіледі? Оның ұғымын тұжырымдаңдар. 9. Сыртқы мемлекеттік борыштың негізгі проблемаларын баяндап шығындар. 10. Қазақстандағы ішкі мемлекеттік борыштың негізгі нысандары қандай? 11. Мемлекеттік борышты басқару дегеніміз не және оның негізгі әдістері қандай? 12. Мемлекеттік борыштың мүмкін жағымсыз салдарлары (зардаптары) қандай? Ұсынылатын әдебиеттер тізімі 1. Құлпыбаев С., Мельников В.Д. Қаржы негіздері: Оқулық. –Алматы; LEM, 2009 - 670 бет 2. Финансы социального обеспечения: Учебное пособие. / под ред. проф. С.М. Омирбаеваа – Астана: Издательство «Сарыарка», 2012.- 408 с. 3. Джрауова К.С. Каржы: сурактар мен жауаптар. Астана. Фолиант баспасы. 2013. 160 бет 4.Аманбаев М.Н. Қазақстанда зейнетақымен қамсыздандыру -Алматы, 2010 5.www.zakon.kz (Қазақстандағы барлық заңдар жөнінде) 6.www.minfin.kz (Қазақстан Қаржы Министрлігінің сайты) 7.www.afk.kz – Қазақстан Қаржыгерлерінің ассоциациясының веб-сайты. ДӘРІС №5. САЛЫҚ ЖӘНЕ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІ Дәрістің мақсаты: Білім алушыларға салықтардың пайда болуы, оның экономикалық мәні мен мазмұны, пайда болуы туралы, салық салудың қағидаттары, салықтардың атқаратын қызметтері, салық жүйесі және салық салудың негізгі элементтері туралы мағлұмат беру Негізгі терминдер: салық, фискалдық, реттеушілік, қайта бөлгіштік функциялары, салық службасы, салық кезеңі, салық объекті, салық субъекті, салық салынушы, салық салу бірлігі, салық базасы, салық мөлшерлемесі, квота, салықпұл, салық жеңілдіктері, төлеу мезгілі мен тәртібі, салық төлеушілер мен салық органдарының құқықтары мен міндеттіліктері, салықтың төленуін бақылау, салық заңнамасын бұзғаны үшін санкциялар. 5.1. Салық түсінігі және оның әлеуметтік – экономикалық мәні 5.2. Қазақстанның салық жүйесі 5.3. ҚР – да салық салуды ұйымдастыру 5.1. Салық түсінігі және оның әлеуметтік – экономикалық мәні Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар – бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер. Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып табылатындығында. Салықтар барлық елдерде, олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси іс-бағытына қарамастан, ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістерін және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салық салудың қазіргі қағидаттары мыналарға саяды. 1. Салық салудағы әділдік қағидаты екі аспектіде қарастыры-лады: а) «деңгейлес теңдікке» жету салық төлеушілердің табыс-тарына тең жағдайда біркелкі салық салуды талап етеді. ә) «сатылас теңдікті» сақтау жеке тұлғалардың табыстарына салық салу табыстардың бір бөлігін қайта бөлу үшін прогрессив-ті шәкіл бойынша сараланған мөлшерлемелерді колдана отырып жүргізілуі тиіс. 2. Қарапайымдылық қағидаты. Салықтық механизм салық төлеушіге түсінікті болуы тиіс, ол рабайсыз әрі күрделі болмауы керек. 3. Салықтардың анықтылығы – алдын ала белгіленген шарттар мен талаптардың мызғымас теңдігі елдің барлық аумағында және барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер үшін түсіндіру мен қолданудың біркелкілігі. 4. Жеңілдіктердің ең аз саны. Жеңілдіктер құндық үйлесімдерді бұрмалайды және салық салу субъектілерін тең емес жағдайларға әдейі қояды. Белгілі бір өнімдерді, қызметтерді, тіршілікті немесе әлеуметтік топтарды салықтан беталды босатудан қашқақтау қажет. Әлеуметтік саясатты, денсаулық пен мәдениетті дамытуды қаржыландыруға қажетті қаражаттарды салықтардың мөлшерлемелерімен айла-шарғы жасау жолымен алуға болмайды. Салық төлеушілердің жекелеген топтары тарапынан қысымға саяси билік берілмеуі тиіс. Бұл қағидат сондай-ақ рыноктық экономика тұрғысынан да маңызды. Нағыз бағаларсыз рынок болмайды. Беталды салықтық жеңілдіктер бағалар жүйесінде көрінеді және әрбір өнімнің нақтылы бағасы туралы анық түсінік бермейді. 5. Салық салудың экономикалық қолайлылығы. Салықтар эко-номиканың жұмыс істеуін жақсартуға және инвестициялардың өсуіне кедергі жасамауы тиіс. Жұмысты көп істейтіндерге прог-рессивті салық салуға болмайды. Өнімділікке, өндіріске және күрделі жұмсалымдарға салықтардың нәтижесі қалай болатынын есепке алған жөн. Егер нәтиже бұл жағдайлардың біреуінде теріс болған жағдайда мұндай салықты қолданбаған дұрыс. 6. Экономикалық қатынастар бойынша осы елдің басқа әріп-тес елдермен салықтардың негізгі түрлері бойынша салық мөлшерлемелерінің салыстырмалығы. Қазақстанның салық заңнамасында сонымен бірге салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындығы, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңнамасының жариялығы қағидаттарына негізделеді. Салық салу міндеттілігі салық төлеуші салық заңнамасына сәйкес салықтық міндеттемені, салық агенті салықтарды есептеу, ұстау және аудару бойынша міндетті толық көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындау міндеттілігін айқындайды. Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады. Салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер ай-қын болуға тиіс. Салық салудың айқындығы салық төлеушінің салықтық міндеттемесі туындауының, орындалуының және тоқ-татылуының барлық негіздері мен тәртібін, салық агентінің са-лықтарды есептеу, ұстау және аудару бойынша міндетін салық заңнамасында белгілеуді білдіреді. Қазақстанның салық жүйесі оның бүкіл аумағында барлық са-лық төлеушілерге (салық агенттеріне) қатысты бірыңғай болып табылады. Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік құқықтық ак-тілер ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады. Салықтардың мәні олардың функцияларында көрінеді. Жалпы қаржылар категориясы тұрғысынан салық қосалқы категория болып табылады, сондықтан қаржыларға қатысты салықтардың функцияларын қаржылардың бөлгіштік функциясының құрамдас қосалқы функциялары ретінде қарастыруды ескерген жөн. Осыларға сәйкес қазіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты негізгі үш функция орындайды. Бұлардың әрқайсысы осы қаржылық категорияның ішкі белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді. Фискалдық функция – барлық мемлекеттерге тән тарихи және негізгі функция. Оның көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық міндеттерін арттыра түседі. Салықтардың реттеушілік функциясы мемлекеттің экономи-калық қызметінің ұғаюымен байланысты пайда болады. Ол ұлт-тық шаруашылықтың дамуына қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл ретте салықтардың нысандарын таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдік-тер мен шегерімдер пайдаланылады. Бұл реттеуіштер коғамдық ұдайы өндірістің құрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұты-ну көлеміне ықпал етеді. Қайта бөлгіштік функция арқылы түрлі субъектілер табысы-ның бір бөлігі мемлекеттің қарамағына өтеді. Жалпы қаржыларға сияқты салықтарға да бақылау функциясы тән, ол қаржылық көрсеткіштерді сандық бейнелеу арқылы бюд-жетке салық төлеушінің салықтық төлемдерді төлеудің дұрыстығы мен уақыттылығын тексеруді қамтамасыз етуге жағдай жасайды. Мемлекет салықтық саясатты – салық саласындағы шара-лар жүйесін қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік-экономикалық және басқа мақсаттар мен міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатка сәйкес жүргізеді. 5.2. Қазақстанның салық жүйесі «Салық» ұғымымен «салық жүйесі» ұғымы тығыз байланыс-ты. Мемлекетте алынатын салық түрлерінің, оларды құрудың және алудың нысандары мен әдістерінің, салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін құрайды. 1991 жылғы желтоқсанның 24-інен бастап біздің елімізде тұңғыш салық жүйесі жұмыс істей бастады. Ол «Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы» заңға негізделді. Бұл заң салық жүйесін құрудың қағидаттарын, салықтар мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген алғашқы кұжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қаңтардың 1-інен 1995 жылғы мамырға дейін салықтар мен алымдардың 43 түрі жұмыс істеді: 16 жалпымемлекеттік салық, 10 жалпыға міндетті жергілікті салықтар мен алымдар, 17 жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді. Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық салық салу қағидаттарына сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты «Салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер туралы» 1995 жылғы сәуірдің 24-інде Қазақстан Республикасы Пре-зидентінің заң күші бар жарлығы шықты. Енді бұрынғы 43салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны небәрі 11 болып қалды, ал 1999-2001 жылдар аралығындағы өзгертулер мен толықтыруларды есепке алғанда олардың саны 18-ге дейін көбейді. 1995 жылдың 1 шілдесінен қабылданған Салықтық кодекс салықтардың 11 түрін қарастырды, соның ішінде негізгі салықтардың бірі – корпоративтік табыс салығының заңи тұлғалар үшін 30% негізгі мөлшерлемесі және төлеушілердің жекелеген санаттары және табыстардың түрлері үшін сараланған мөлшерлемелері (10 нан 20 %- ға дейін) енгізілді. 2001 жылғы 12 маусымда «Салық және бюджетке төленетін басқа төлемдер туралы» заңның жаңа нұсқасы қабылданды, онда елдегі өзгеріп отырған экономикалық және әлеуметтік жағдайларға байланысты салық салудың қағидалары мен нормалары толықтырылып, өзгертілді. 2009 жылдың 1-қаңтарынан бастап «Салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының кодексі (Салықтық кодекс) қолданысқа енгізілді. Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі қағидаттар мен белгілер бойынша жіктеледі: салық салу объекті және салық төлеуші мен мемлекеттің өзара қатынастары бойынша; салықты алатын органға қарай; пайдалану тәртібі бойынша; объектінің экономикалық белгісі бойынша. Бірінші белгі бойынша салықтар тура және жанама болып бөлінеді. Тура салықтар – салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен тікелей төленетін салықтар. Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтарға жіктеледі. Нақты салықтар салық төлеушілердің мүлкінің (меншігінің) кейбір түрлеріне (үй, жер, кәсіп, ақшалай капитал және т.с.с.) салынады. Жеке тура салықтар – бұл жеке адамдар мен заңи ұйымдардың табыстары мен мүлкіне салына-тын салықтар. Нақты салықтардан айырмашылығы – жеке салық салу әрбір салық төлеушінің жеке табысы мен мүлкінде, оның қаржылық жағдайында ескеріледі. Жанама салықтар – бағаға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген салық төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар. Салықты алатын және оған билік жасайтын органға қарай орталық (жалпымемлекеттік) және жергілікті салықтарды ажыратады. Пайдалану тәртібіне қарай барлық салықтар жалпы және мақсатты (арнаулы) болып бөлінеді. Жалпы салықтар тиісті деңгейлердегі бюджеттерде шоғырландырылады және жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға пайдаланылады. Арнаулы салықтардың қатаң белгілі бір арналымы болады (мысалы, бұрын Жол қорын қалыптастыруға пайдалынылатын көлік құралдары салығы,көлік құралдырын сатып алу салығы). Объектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа салына-тын салықтар және тұтынуға салынатын салықтар болып ажы-ратылады. Табысқа салынатын салықтар төлеушінің салық са-лынатын кез келген объектіден алған табыстарынан алынады. Тұтынуға салынатын салықтар – бұл тауарлар мен қызметтерді тұтыну кезінде төленетін шығынға салынатын салықтар. Салық салу объектілерін есепке алу және оларды бағалау амалдарына қарай салық алудың мынадай төрт әдісі қолданыла-ды: кадастрлық1, салық төлеушінің мағлұмдамасы бойынша, та-бысты алу көзінен ұстап қалу, патенттік негізде. Кадастрлық әдіске сәйкес салықты есептеу мен оны алу, салық салу объектілерінің нақты табыстылығын есепке алмай табыстылық (жер салығы, мүлік салығы) нормасын көрсете отырып, олардың тізімдемесі негізінде жүзеге асырылады. Мағлұмдамада салық төлеуші табыстың мөлшерін, қажетті жеңілдіктерді, шегерімдерді көрсетеді және салық сомасын есептеп, төлейді. Үшінші әдіс бойынша салық төлеуші жұмыс істейтін заңи тұлғаның бухгалтериясы одан салықты табыс алынған жерде есептеп, ұстайды (төлейді). Анықтау мен олардың көлемдерін есепке алу қиын қызметтің саналуан түрлерінен алған табыстары үшін салық патенттік негізде төленеді. Салық салу объектілері және (немесе) салық салуға байланысты объектілер туралы ақпаратты қорытындылау және жүйелеу, сонымен бірге салықтар мен бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдерді есептеу және салықтық есептемені жасау мақсатында салық төлеушінің (салық агентінің) есептік құжаттаманы жүргізу үдерісі салықтық есеп деп аталады. Салық төлеуші (салық агенті) салықтық есепті жүргізуді са-лық заңнамасында белгіленген тәртіппен және шарттарда есептемелер әдісі бойынша жүзеге асырады. Есептемелер әдісі бойынша табыстар мен шегерімдер ақы төлеудің уақытына қарамастан жұмысты орындау, қызмет көрсету, тауарларды өткізу және мүлікті кіріске алу мақсатымен тиеп жіберу мезетінен бастап есепке алынады. Қазақстан Республикасында салық салу практикасында әр түрлі салықтар, алымдар және салық сипатындағы төлемдер қол-данылады, олардың тізбесі мыналарды кіріктіреді: 1) салықтар: корпоративтік табыс салығы; жеке табыс салығы; қосылған құн салығы; акциздер; экспортқа рента салығы; жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салықтары әлеуметтік салық көлік құралдары салығы; жер салығы; мүлік салығы; құмар ойын бизнесі салығы тіркелген салық; бірыңғай жер салығы; Халықаралық шарттарды қолдану мақсаттары үшін қосылған құн салығы, акциздер жанама салықтар деп танылады. 2) бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер: мемлекеттік баж; алымдар: тіркеу алымдары: заңи тұлғаларды, олардың филиалдары мен өкілдіктерін мемлекеттік (есептік) тіркегені, сондай-ақ оларды қайта тір-кегені үшін алым; жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алым; жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалған мәмілелерді мемлекеттік тіркегені үшін алым; жылжымалы мүлікке кепілдікті және кеменің немесе жа-салып жатқан кеменің ипотекасын мемлекеттік тіркегені үшін алым; радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды мемлекеттік тіркегені үшін алым; көлік құралдарын, сондай-ақ оларды қайта тіркеуді мемле-кеттік тіркегені үшін алым; дәрілік заттарды, сондай-ақ оларды қайта тіркеуді мемле-кеттік тіркегені үшін алым; туындылар мен сабақтас құқықтар объектілеріне құқықтарды, туындылар мен сабақтас құқықтар объектілерін пайдалануға лицензиялық келісімшарттарды мемлекеттік тіркегені үшін алым.; бұқаралық ақпарат құралдарын мемлекеттік тіркегені (есеп-ке алғаны) үшін алым; алымдар: автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру алымы; аукциондардан алынатын алым; жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым; телевизиялық және радиохабар ұйымдарына радиожиілік спектрін пайдалануға рұқсат беру үшін алым; төлемақылар: жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы; жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы; қоршаған ортаға эмиссиялар үшін төлемақы; жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы; орманды пайдаланғаны үшін төлемақы; ерекше қорғалатын табиғат аумақтарын пайдаланғаны үшін төлемақы; радиожиілік спектрді пайдаланғаны үшін төлемақы; қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланы-сын, сондай-ақ ұялы байланысты бергені үшін төлемақы; кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы; сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастыру үшін төлемақы; кедендік төлемдер: кеден бажы; кеден алымдары; алдын ала шешім қабылдағаны үшін төлемақы; алымдар. Салық службасының органдары уәкілетті мемлекеттік органнан және салық органдарынан тұрады. Салық органдарына уәкілетті органның облыстар, Астана және Алматы қалалары бойынша,аудандар, қалалар және қалалардағы аудандар бойынша аумақтық бөлімшелері,сондай-ақ уәкілетті органның ауданаралық аумақтық бөлімшелері жатады. Арнаулы экономикалық аймақтар құрылған жағдайда бұл аймақтардың аумағында салық органдары құрылуы мүмкін. Салық органдарына, тиісті жоғарғы салық службасы органына тікелей сатылас бойынша бағынады және жергілікті атқарушы органдарға жатпайды. 5.3. ҚР – да салық салуды ұйымдастыру Салық салуды ұйымдастыру салықтық қатынастар нысандарының элементтерін, яғни салық түрлерінің нақты атауларын, сондай-ақ оларды қолданудың тәртібі мен әдістерін, іс-әрекетінің тәсілдерін қамтитын салықтық механизмді құруға және оның жұмыс істеуіне саяды (1-сурет). Сурет 1. Салықтық механизмнің элементтері Салықтық механизмде өзара байланысты элементтерден тұратын арнаулы салық нұсқаулығы қолданылады (2-сурет). Салық салудың негізгі элементтеріне мыналар жатады: салық кезеңі, салық объекті, салық субъекті, салық салынушы, салық салу бірлігі, салық базасы, салық мөлшерлемесі, квота, салықпұл, салық жеңілдіктері, төлеу мезгілі мен тәртібі, салық төлеушілер мен салық органдарының құқықтары мен міндеттіліктері, салықтың төленуін бақылау, салық заңнамасын бұзғаны үшін санкциялар, т.б. Салық кезеңі. Салықтардың және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдердің жекелеген түрлеріне қатысты белгіленген уақыт кезеңі салық кезеңі деп түсініледі, ол аяқталған соң салық салу объекті, салық базасы анықталады, бюджетке төленуге тиісті салықтар мен басқа міндетті төлемдердің сомасы есептеледі. Салық субъекті немесе салық төлеуші – салықты және бюджетке басқа төлемдерді төлеуші тұлға, алайда рыноктық меха-низм арқылы салық ауыртпалығы басқа тұлғаға – салық салынушыға аударылуы мүмкін. Салық салынушы – нақты салық ауыртпалығы (салық жүктемесі) түсетін жеке тұлға, түпкі салық төлеушілер, яғни мемлекет азаматтары. Салық объектісі. Мүлік пен іс-әрекеттер салық салу объекті және (немесе) салық салуға байланысты объект болып табылады, олардың болуына байланысты және (немесе) олардың салық төлеушінің салықтық міндеттемесі туындайды. Сурет 2. Салық нұсқамасы Салық көзі салық төленетін табыс болып табылады; бірқатар салықтар бойынша (мысалы, пайдаға салынатын салық) объекті мен көздері дәл келеді; бірқатар жағдайларда салық көзі салықты төлеу үшін салық төлеуші сатқан мүліктің бір бөлігі болуы мүмкін. Салық базасы. Салық базасы – салық салу объектінің құндық, заттай немесе өзге сипаттамалары, олардың негізінде бюджетке төленуге тиіс салықтар және басқа міндетті төлемдердің сомасы анықталады. Салықтың негізгі базасы мыналар болып табылады: табысқа салынатын салық. Бұған корпоративтік табыс салығы мен жеке табыс салығы жатады; тауарға салынатын салықтар. Олар қосылған құн салығын, акциздерді, кеден баждарын кіріктіреді; капиталға салынатын салық. Оған жер салығы, мүлік салығы және басқалар жатады. Салық өлшемі – есеп-қисап үшін белгіленген салық объектін өлшеу бірлігі (1 теңге, 1 метр, жердің 1 гектары, тауарды өлшеу бірлігі және басқалары). Салық мөлшерлемесі. Салық мөлшерлемесі салық салу объектінің немесе салық базасының өлшем бірлігіне салықты және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдерді есептеу бойынша салықтық міндеттеменің шамасын білдіреді. Ол салық салу нормасын сипаттайды және салық базасының өлшем бірлігіне пайызбен немесе абсолюттік сомамен белгіленеді; салық төлеушінің табысына пайыздармен тұлғаланатын мөлшерлеме салық квотасы деп аталады. Салық салу практикасында мөлшерлемелердің мынадай түрлерін ажыратады: тұрақты (берік) салық мөлшерлемесі, табыс көлеміне қарамастан салық салу бірлігіне абсолюттік сомада белгіленеді (мысалы, мұнайдың 1 тоннасына, газдың 1 текше метріне); пайыздық мөлшерлемелер.Олардың үш түрі болады: үйлесімді, прогрессивті және регрессивті. үйлесімді салық мөлшерлемесі. Ол салық объектісіне (оның мөлшерін саралаудың есепке алмай) бірдей пайыздық қатынаста іс-әрекет етеді. Прогрессивті салық мөлшерлемесі, табыстың артуына карай мөлшерлеменің өсуін қажетсінеді. Нәтижесінде салық төлеуші салықтың үлкен абсолюттік сомасын ғана емес, сонымен бірге оның үлесін де төлейді. Прогрессивті мөлшерлемелер ең алдымен табысы көп тұлғаларға ауыртпалық түсіреді; Үйлесімді және прогрессивті салықтардың графиктік сипаттамасы 3-суретте келтірілген. Сурет 3. Үйлесімді және прогрессивті салық салу Деңгейлес оське 45° бұрышпен келтірілген АО түзуі ОД жалпы табыстың (салық төленгенге дейінгі табыстың) және қолдағы табыстың (салық төленгеннен кейінгі табыстың) теңдігін сипаттайды. ОВ түзуі үйлесімді салық кезіндегі қолдағы табыстың жалпы табысқа тәуелділігін сипаттайды. ОС түзуі прогрессивті салық кезіндегі бұл тәуелділікті көрсетеді. Регрессивті салық мөлшерлемесі. Табыстың кемуіне қарай мөлшерлеменің төмендеуін қажетсінеді және табысы көп тұлғаларға тиімді болып келеді, ал табысы аз адамдардың иығына ауыртпалық түсіреді. Рыноктық экономика жағдайларында мөлшерлемелер салық төлеушілердің төлем қабілеттілігі мен жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қамтамасыз ету ескеріле отырып пайдаланылады. Мөлшерлемелер заңнамалық жолмен белгіленеді және тиісті жылға арналған мемлекеттік бюджетті бекіту кезінде түзетілуі мүмкін Салықпұл – субъектінің бір объектіден төлейтін салық сомасы. Салық режімі – салықтарды және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі барлық салықтық міндеттемелерді есептеу кезінде салық төлеуші қолданатын салық заңнамасы нормаларының жиынтығы. Салық жеңілдіктері – заңнамаға сәйкес төлеушілерді салықтан толық немесе ішінара босату. Салық жеңілдіктеріне мыналар жатады: Инвестициялық салық преференциялары – қызмет түрлерін жүзеге асыру кезінде пайдалануға арналған өндірістік арналымының үймереттері мен ғимараттары, мәшинелер мен жабдықтар құнының шегерімдеріне жатқызу жөніндегі Қазақстан Республикасы заңи тұлғаларының құқығы. Инвестициялық салық префиренциялары қарастырылған Преференциялар стандарттау жөніндегі уәкілетті мемлекеттік орган бекіткен экономикалық қызмет түрлерінің жалпы классификаторының D секциясы қарастырған қызмет түрлері бойынша беріледі; салық салынбайтын ең төменгі мөлшер (минимум) – салық салудан толық босатылатын салық объектінің ең аз бөлігі; табыстың есептелген сомасынан шегерілетін шегерімдер (асыраудағы жандарға, мүгедектерге – халықтан алынатын табыс салығы бойынша; күрделі қаржыларға, әлеуметтік объектілерді ұстауға, табиғат қорғау шараларына жұмсалатын шығындардың сомасынан – пайдаға салынатын салық бойынша және т.б.); салық салынатын табыстың құрамына кіріктірілмейтін сома (мысалы, босату кезіндегі ұйғарымды жәрдемақы, халытан алынатын табыс салығы бойынша өтемақы төлемдерінің сомасы); салық салудың жеке субъектілері мен төлеушілердің санаттары үшін салық мөлшерлемесін төмендету. Салық жеңілдіктеріне сонымен бірге төлеу мерзімін ұзарту және салық бойынша бересіні есептеп шығаруда жатады. Жеңілдік кезеңі – салықтар бойынша заңмен белгіленген жеңілдіктердің іс-әрекет ететін уақыты. Салық төлеушілер мен салық органдарының құқықтары мен міндеттіліктері – билік пен басқару органдарының салық заңна-масымен реттеледі. Салықтар мен басқа міндетті төлемдерді өндіріп алудың (тө-летудің) дұрыстығына бақылау жасауды салық төлеушілердің орналасқан жері немесе олардың қызмет орны бойынша мемле-кеттік салық службасы жүзеге асырады. Салық органдарының және олардың лауазымды тұлғаларының міндеттері, құзыры, қызметінің тәртібі, салық төлеушілердің құқықтары мен мүдделерін бұзғаны үшін жауапкершілігі мемлекет заңнамасымен айқындалады. Салық заңнамасын бұзған салық төлеушілерге олардың жа-сырған сомасын, төмендеткен табыстарын төлеттіріп алу, бұзу ауыртпалығына қарай үлестік немесе еселенген көлемде айып-пұлдар, бюджетке төленетін төлемдер мерзімін өткізіп алғаны үшін өсімпұлдар түрінде санкциялар қолданылады. Көрнекілік материалдары: Салықтардың және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің атауы Салықтық механизмнің элементтері Салық нұсқамасы Үйлесімді және прогрессивті салық салу Бақылау сұрақтары: Салықтар және олардың экономикалық мәні Салықтардың пайда болуының алғышарттары Салық салудың қазіргі қағидаттары Қазақстанның салық заңнамасында салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдерді төлеудің қағидаттары Салықтардың атқаратын функциялары Қазақстанның салық жүйесі Салықтардың әртүрлі қағидаттар мен белгілері бойынша жіктелуі Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің түрлері Салық механизмінің элементтері Ұсынылатын әдебиеттер тізімі 1. Құлпыбаев С., Мельников В.Д. Қаржы негіздері: Оқулық. –Алматы; LEM, 2009 - 670 бет (ғтб, 20 дана) 2. Финансы социального обеспечения: Учебное пособие. / под ред. проф. С.М. Омирбаеваа – Астана: Издательство «Сарыарка», 2012.- 408 с. * 3. Джрауова К.С. Каржы: сурактар мен жауаптар. Астана. Фолиант баспасы. 2013. 160 бет (90 дана) 4. Бекболсынова А.С. Салық жүйесінің негіздері Астана.-2011 (ғтб, 20 дана) 5. www.zakon.kz (Қазақстандағы барлық заңдар жөнінде) 6. www.minfin.kz (Қазақстан Қаржы Министрлігінің сайты) 7. www.afk.kz – Қазақстан Қаржыгерлерінің ассоциациясының веб-сайты жүктеу/скачать 1,68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|