Ақбөпе. Сауыт, бар енді, бара ғой. Айырылысудан басқа амал жоқ екен бізге. Сауытбек

Ақбөпеден айырылып қалғаным ба,

Көз жасына тұншықты зарлады да.

Кері заман кедейге кесір екен,

Жете алмадым жоқтықтан арманыма.
Енді сені, Ақбөпе, көремін бе,

Қорлығына – тағдырдың көнемін бе?

Сенен қалып не болар көрген күнім,

Енді маған жылаудың керегі не?

Жан сүйерім сен едің сенетұғын.

Өкпе-бауырым езіліп, ішім күйіп,

Көрінемін қайғыдан өлетұғын.

Бұл қайғыны кім тыңдар құлақ салып,

Өлейін мен бүйткенше Шуға ағып,

Енді тірі жүріп мен кім боламын.

Керегі не өмірдің аман қалып?

Сауытбек, мен бейбақты кінәлама,

Еркелеп жүруші едім кіл анама.

Міне, енді еркім болмай кетіп барам,

Бұл дүлей, қатыгез жұрт тіл ала ма.

Мына көш тыныш жатыр, түнеп болар,

Бұл халімді білген соң күлед те олар.

Тантай тісін қайраумен келе жатыр,

Көрген күнім ендігі түнек болар.

Өзіңді сенуші едік ер десе, біз,

Ұзадық, енді қашан шендесерміз?

Жолың болсын, Сауытжан, бара бергін,

Біз енді о дүниеде кездесірміз.

Жылау шығар ендігі менің еншім,

Сауытбек, бір сүйейін, бері келші.

Алыстап барасың сен арманды алып,

Дерт қалдырдың жаза алмас ешбір емші.

Не қылайын,

Жылайын,

Қайғыдан өлейін.

Аман жүргін,

Сауытбек, сен лайым.

Аралтөбе түбінде бес үй отыр,

Ақбөпе жоқ ішінде несіне отыр?

Әлдеқашан бір ойран етпес пе едім,

Кедейшілік қолымды кесіп отыр.

Айтып жүрген Саукеңнің жыры, қане,

Бастан-аяқ келіскен сыры, қане?

Ақбөпеден айырылып қалғаннан соң,

Тұмсығында Ұланның ұлығаны.

Қалғаным ба Ұланның жотасында,

Ғашық болдым Ақбөпе ботасында.

Кемшілік боп кедейлік соққаның ба,

Жарамадым Бөпенің қолқасына.

Қаңғып қалдым далада қолым жетпей,

Ашадағы жақсыға сөзім өтпей.

Малым жоқ, ақшам да жоқ қалыңмалға.

Жүрекке тиіп барад жанған өрттей.

Қаңғып қалдым қол жетпей боз далада,

Күлкі-мазақ болдым ба бозбалаға?

Кезендің кердең заман кедей үшін,

Қолда жоқ қайрат-қуат жол бола ма?

Құрттың ба шаруаның қысқалығы,

Жаз айында киемін қыстағыны.

Бөрі жеген, Ақбөпе, болдың лақ,

Айыра алмай Ұланда қалдым жылап.

Елу қара берді де бай әкетті,

Бес қара таба алмадым басын құрап.

Ақбөпе, торғай болдың жылан сорған,

Қаңғырып ажыратпай, қайттым жолдан.

Басқа тұрмақ мінерге жалғыз ат жоқ,

Не келер жылағанмен енді қолдан?

Қош бол, Бөпе, көрем бе, көрмеймін бе,

Айналып келемін бе, келмеймін бе?

Бөпе, сенен бар болса, немді аяр ем,

Елу тұрмақ алпысты бермеймін бе.

Қош бол, Бөпе, ақ Бөпе, алтын Бөпе,

Жақсы туған жайдары, жарқын Бөпе.

Малды артық баладан бағалаған,

Қайтерсің бұл қазақтың салтын, Бөпе?

Үш жыл жүрдім соңыңда үміт артып,

Неге екенін білмеймін, маған киноларда жылқының кісінегені, дұрысы жылқыны кісінеткені түрлі ой салады. Бала күнімді ат үстінде өткізген маған жылқы жарықтықтың тегін кісінемейтіні жақсы мәлім.

Жан-жануарлардың бәрінің тілі болады, деседі. Әлбетте, біз оған сенбейміз. Дегенде, олардың өз қуаныш-қайғысын, жақсы көру-жек көруін, көңіл-күйін, сезім-түйсігін білдіретін «тілі» бар. Бұл ретте жылқының жөні бөлек, ол - «тілге» бай.

Жылқы «тілін» білген адам жоқ. Сонда да жылқы үнінен көп нәрсені аңғаруға болады. Жылқы ештеңе айтпағанымен, адам бәрін ұғуы керек. Жылқының тілі — кісінеу, оқырану, пырылдау, шұрқыру.

Менің айтпағым - өнер туындыларындағы жылқы «тілі». Бірден айтайын: киноларда жылқыны кісінету кісінің жынын келтіреді. Заты, асау жылқы болмаса, жуас жылқы сирек кісінейді. Ал, аттың кісінегенін өз басым естіген де, көрген де емеспін. Ат деген сөздің бір синонимі жуас болса керек. Өгіз де, атан да сол. Өгіз өкірмейді, атан ашуланбайды.

Осыны өнер адамдарының, әсіресе, режиссерлардың неге білмейтіні таңдандырады. Аттың қарасы көрінген екен, жылқының кісінегені жазылған пленканы қосады. Жылқы тектен-текке үн шығармайды. Жылқының кісінеуі - сағынышы, қуанышы, аңсауы, іздеуі. Кісінеуге жас жылқы бейім. Мініс аты, мама бие көп нәрсені елең қылмайтын, желікпейтін егде адам тәрізді. Жылқының қандай жағдайда қалай кісінейтінін малсақ қазақ жақсы білген. Айғырдың үйірін аңсап, арқырап, құлынның енесін іздеп шырқырап, асаудың аталастарынан айырылып бара жатқандағы аянышты кісінегені адамға тілсіз-ақ түсінікті. Биенің құлынын еміренгені, аттың иесінен жем-шөп сұрап оқыранғаны тіл қату емей немене. Осы үннің бәрін жылқының кадрлардағы қимыл-әрекетіне, көңіл-күйіне қарай үйлестіріп салу керек. Өнер туындысы сонда өміршең болады.

Бір ғажабы, шетел фильмдерінде бұл жағы жақсы ескеріледі, ал бізде жылкының қарасы көрінді екен, аты-жөні жоқ, кісінете береді.

Жылқыны тағы бір қорлау да осы кинода. Қазақ - аттың құлағында ойнайтын халық.

«Ат - ер қанаты».

Біздің кинолардағы аттың сыйқы құрысын. Киношылар бір ауылдың тұсына келіп, шатырын тігіп, жылқы бар кадрларға қойшылардың атын тегін мініп түседі. Масқара! Ағып келе жатқан аттың астына түсіп, үстіне шығатын әбжіл жігіттеріміз қой торы мініп қопаңдайды. Ұяттың ұяты!

Ал, Голливудтың немесе Еуропаның фильмдеріндегі жігіттердің сүліктей жарау аттарымен ойпаң жерде орғытып, қырлау жерде қарғытып шапқанын көргеніңде ішің удай ашиды.

Қазақтың қазанаттары неге түспейді біздің жігіттердің тақымына?!

Көңілге медеу етсек, Бекежанның қара атын, Бақтығұлдың сүлік қарасын атармыз. Ал, қазақтың әр жігітінің маңдайына басқан бір аты болған. Қазақ экранға атпен шыққан екен, қазақ болып шықсын!

Қазақтай атқа соншама жарасымды, қонымды бола кететін адамды өз басым білмеймін. Қазаққа бір маңайласа, қырғыз маңайлар.

Ат та, оны ойнақтатып мінер жігіт те бар бізде. Бар пәле барымызды ұқсата алмай жүрген киношыларда. Оған көз жеткізгіңіз келсе, «Батыр Баян» фильмін көріңіз.

Міне, бұл нағыз қазақтың фильмі!

Айналайын Жұмахан - Баян келіскен торы атпен бір-бірінен айнымайтын екі көк ат мініп қашқан інісі Ноян мен қалмақ қызын қуады. Әсем Көкше етегінде, байтақ Баянауыл баурайында торы аттың сыпыра шапқаны, қос көктің құсша қалқығаны адамның айызын қандырады!

Жұмахан Әбдіқадыров - нағыз жігіт, атқа отырысы-ай, қандай жарасымды, нық, торы мен қос көк шын тұлпарлар ғой, сілтестері-ай, шіркін.

- Көп жаса, айналайын Жұмахан!

* * *

Бұл - бір жақсы бата.

Біз енді бата беретін жасқа жеттік.

Тәубе!

Сонау бала кезде сондай бір ыңғайсыз жағдайға тап болғаным бар. Есіме түссе, әлі ұяламын.

Әдебиет сүйер қауым жақсы біледі, талантты жазушы Қарауылбек Қазиев екеуміз түйдей құрдаспыз, бір ауылда, бір көшеде өскенбіз.

Сегізінші сынып оқып жүрген кезіміз.

Бір күні Қарауылбектің үйіне барсам, шешесі екеуі ет жеп отыр екен.

Ерекең (әкесін соғыс жұтқан Қарауылбек, шешесі Ермекті «Ереке» дейтін, біз де солай деп кеткенбіз) мені асқа шақырды.

Ет желініп болды.

Ерекең жанында тұрған шәугімді қолына алып, кірленді өзіне жақындатып:

- Ал, келіңдер, қолдарыңды жуыңдар,- деді.

Мен қолымды жуып болып:

- Жасыңыз ұзақ болсын!- деп бата бердім.

Қарауылбек күліп кеп жіберді.

Ерекең де мырс етті. Сөйтті де мені аяды білем, Қарауылбекті зекіп тастады:

- Қой, әрі! Әлдихандікі дұрыс, су құйған адамға бата беру керек.

Қарауылбектің күлкісі сап тиылды.

Зіңгіттей-зіңгіттей екі бала тұрып, қолымызға үлкенге су құйғызғанымызға екеуміз де ыңғайсызданып қалып едік.

Батаны үлкен берсін жас қуансын. Бата сонда жұғысты болады.

* * *

Ертеде қазақтың ер азаматтары шаш қоймаған. Мұны өнердің маңайында жүргендер жақсы білген. Оларды сахнаға шашсыз шығару керек. Ал, әртістердің шаш қоймайтыны жоқ. Міне, осы жерде өнер иелері бұрынғының адамдарын «тақыр бас» қылудың амалын оп-оңай ойлап таба қойған. Оларша тақыр бас пен шашты адамның арасы - жарты-ақ кез ақ мата. Ақ матамен шаш басып тұрған басты мықтап бір таңып, сыртынан тымақ, қалпақ, тақияны баса киіп ал да тарта бер - қазақсың.

«Көркемөнер құрбандықты талап етеді», деген бір аталы сөз бар. Мұны ұстанатын біз емес, тағы да шетелдіктер. Олар тақыр бастың рөлін ойнайтын болса, шашын қырғызып тастайды, бұйра басты сомдайды екен, жасанды шаш киеді. Біздің тірлігіміз - ауырдың үсті, жеңілдің асты. Қандай да өнердің нендей де шыншыл, шынайы туындысы жан аяудан емес, жанпидадан туады.

Осыны білсек, қане!

* * *

Өнер туындысының бір де біреуіне немқұрайды қарауға болмайды. Өнер өмірмен біте қайнасқанда ғана шыншыл. Өкінішке карай, өнерде өрен туындыдан өлер туынды көп. Өкініштің көкесі - сол сұрқай шығармаларға көз үйреніп кететіндігі. Ал, мұның өзі ұлтымызға немқұрайдылыққа ұласса, мәнтүрттік, әне, сол.

Осы залда профессор Мекемтас Мырзахметұлының туғанына 75 жыл толуына арналған ғылыми-теориялық конференция өтіп жатты. Залда отырғандар ішінде басқа облыстардан, көрші республикалардан келген қонақтар да бар еді. Солардың бірі - ташкенттік қазақ ғалым Қалдыбек Сейданов Жамбылдың портретіне қарап тұрып, қасындағы адамнан:

- Анау кім?- деп сұрады.

Көзі үйреніп кеткен жамбылдық ғалым:

- Жамбыл,- деді.

- Қазақ емес, сарт Жамбыл ғой! - деді ташкенттік қандасымыз.

- Иә, солай.

- Алып тастамайсыңдар ма?

- Айтылады, неге екенін, алып тасталынбайды.

- Қызық екен.

- Қызық.

Әңгіме осымен тәмам болды.

Қызық! Абай мен Жамбыл портреттеріне бір қарап қойып, ойымызды да, сөзімізді де тәмам етіп жүргенімізге онға жуық жылдың жүзі болды.

Әне бір жылы өзбекстандық бір суретші біздің өң ұлыларымыздың суретін салып әкеліп, облыстық көрме залында көрмесін өткізді. Суретшінің өзі - қазақ, өнері - өзбек екен. Мүмкін, ол ұлтын сүйген патриот та болар, ұлыларымыздың портреттерін сондықтан да салған шығар, бірақ тағдыр айдап барып өзбек болып кеткен қазақ қазақты бейнелей алмаған.

Ал, біз болсақ, ұлыларымызды қорлатып қойып, қарап отырмыз. Көнбіс деген осындай-ақ болар.

Жалпы, бір ғана Евгений Сидоркинен басқа ешкімге мұндай бақыт бұйырмаған. Кім білсін, оның қазақ кескінін соншама келістіріп салуына жары, қазақтың талантты суретші қызы Айша Ғаламбаеваның әсері болған шығар. Не десек те әлі күнге дейін қазақ батырлары жырларын Евгений күйеу баламыздан асырып безендірген суретші болған емес.

* * *

Бір ұлттың кескін-келбетін екінші ұлттың өкілі де, өзге ұлттың арасында өскен қандасымыз да ұқсатып сала алмайтынын мен көптен білемін. Тіптен, мынандай әңгіме де болған.

«Автобус аялдамасының» суретін Бану салып, суретті-кітапша шығармақ болдық. Мен Бануға ауыл өмірі, кемпір-шал, балалар туралы айтып, түсіндірдім.

Бану кітапшаның суреттерін салуға кірісіп кетті.

Міне, енді екеуміз әңгімені де, оның желісі бойынша салынған суреттерді де алдымызға алып қарай бастадық.

Лепірген көңілім су сепкендей басылды. Кемпір де, балалар да - орыс. Әлбетте, Бану қазақ кемпірін салуға тырысып-ақ баққан, бірақ онысынан ештеңе шықпаған.

- Мыналарың орыс қой, Бану!- дедім.

- Неге? Қазақ!

- Жоқ, орыс.

- Мен қазақ кемпірін сала алмаймын.

- Орыс кемпірін ше?

- Саламын.

Бану - қаланың қызы. Орысша оқыған. Орыс қыздарымен дос, солардың әжелерімен, шешелерімен көп араласқан.

Бану екеуміздің шығармашылық одағымыз жалғасын таппады.

* * *

Әу дегенде лебізді қызым Раушаннан естідім.

- Бәрі дұрыс. Өткір пікірлеріңіз бар екен, өзіңізге зияны тиіп кетіп жүрмесе бопты, әйтеуір,- деп кауіп қылды қызым.

Ештеңе етпейді. Мен шындықты жазамын. Шындық ешуақыт ешкімді орға жықпаған.

- Сонда да.

- Сонда мен қорқуды, жасқаншақтауды қашан қоямын? Алпыстан асқанда аталы сөзін айта алмаған жазушы – аяншақ, аяр.

- Мен қойдым.

Қызымыз екеуміздің әңгімеміз үзілгенімен, ойым үзілген жоқ, қайта шартарапқа алып ұшты.

- Біз - қорқыныштан қорғанып жүріп өмір кешкен ұрпақпыз.

- Қорқыныш бізді тұқыртып тастағаны былай тұрсын, балаларымызды да шарпыған екен.

Кешегі тоталитарлық жүйе кезінде адамды қорқытуды айтасыз, зәресін зәр түбіне кетіретін жайлар көп болушы еді. Пионердің ережелері, комсомол мен партияның, әскердің жарғылары, коммунизм құрылысшыларының моральдық кодексі адамды ашса, алақанында, жұмса, жұдырығында ұстаудың заһарлы құралдары болатын. Қандай да бір іс-әрекетіміз олардың нормаларына сай келмеген екен, ағаш атқа отырғызатын, бейшара қылатын.

Біз партиядан, бастықтан, қатыннан қорықтық, зәразап болдық. Біз Құдайдан қорықпадық.

Тәуба, тәуелсіздік алдық, егемен ел болдық. Өз халкымыздың салт-дәстүрімен, демократия үрдісімен өмір сүріп жатырмыз.

Сөз бостандығы социализм кезіндегідей бос сөз емес, шындыққа айналды. Бұқаралық ақпарат құралдарын күндіз-түні аңдып отыратын цензура таратылды.

Енді қорқатын не бар?

Енді тек Құдайдан қорқамыз.

Құдай - адамның ары.

Құдайдан қорқу және Абайша айтқанда, ар ұялар іс қылмау - бүгінгі ұстанарымыз, міне, осылар.

Мен - қорқыныш тұмшалаған тұста сақтық жасап, шындықты жеріне жеткізіп айта алмаған көп жазушының бірімін. Енді еркін сілтермін деп дәмеленіп отырған жайым бар.

* * *

Дәл қазір шындықты айтудан қашқақтау - бейшаралық.

Кеңестер одағы кезінде басшы кадрларды Алматы жоғары партия мектебі жанындағы бір айлық курста оқытып, қайта даярлықтан өткізетін, сол курсқа барғанмын. Курстың оқу бағдарламасымен қоса мәдени - көпшілік жұмыстар бағдарламасы да бар.

Бір күні сабақтан соң Әбілхан Қастеев атындағы көркемсурет галереясына апарды. Галерея қызметкері курс тыңдаушыларын бастап жүріп, әр суреттің қасына аялдатып, әңгіме соғады, біз түкті көрмегендей, түк білмейтіндей, аузымызды ашып, көзімізді жұмып тыңдаймыз.

Өстіп жылжып, Қанапия Телжановтың «Ата-баба жерінде» атты полотносының алдына келіп тоқтадық.

Бізді бастап жүрген келіншек ой бір көсілді дейсің:

- Қанапия Телжановтың бұл полотносында Коммунистік партияның дана басшылығымен Қазақстандағы тың игеру керемет шынайы көрініс алған. Қараңыздаршы, әріде пойыз заулап барады, беріде алып тракторлардың өткір соқаларымен аударылған жер жатыр. Күні ертең бұл жерде қалың бидай жайқалады. Қазақ даласы Отан қоймасына миллиардтаған пұт астық құяды. «Ата-баба жерінде» - теңдесі жоқ туынды.

Мен ойланып тұрмын. Мына келіншектің, айтқанының нобайы дұрыс.

Әрідегі пойыз да, мына жыртылып тасталған жер де бір қарағанда қазақ даласын тірілтетін тірлік.

Бірақ, иә, бірақ ата-баба жерін бір көріп, мүмкін соңғы рет көріп қайтуға беттеп келе жатқан қария есік пен төрдей кер биенің үстінде асығы алшысынан тұрып емес, тұнжырап келеді. Желігіп, ойнақтап келе жатқан құлын кенет қалың шөптің тасасынан шыға келіп, арса-арса болып сойылып жатқан қара жерді көріп, екі көзі шарасынан шыға шошып, шапшып барып дірілдеп тұра қалады.

Қанапия Телжанов ғажап суретші екен. Күнәсіз құлынның осы жаншошырлық қарасымен аяусыз жыртылып, ту талақай болып жатқан қазақ даласының халін қалай керемет бейнелеген.

Мен осы ойларымды айтып сөйлеп кеттім.

Жанымдағы жамбылдық жігіттердің бірі жеңімнен тартып, сыбырлады.

- Абайла! Үш әріп адамдары естіп қоймасын.