Аула драмалық шығармалар әрқилы ойлар атланта жоқ, америка сапары

Ешкім де бұлай жақсы кісі болмасын.

Басшының өзін көрсететін жері той-томалақ емес, халыққа қызмет ету, елдің ертеңін еңселі ету қамын ойлау.

* * *

Қайта құру - мылжың заман.

Бір күні кабинетіме корректор бала Бақытжан Әліқұлов кірді, алдыма отырды. Бірдеңе айтқысы келіп, қипақтай бастады.

- Сөйле, Бақытжан,- дедім.

- Аға, мына алаңдағы Ленин ескерткішін алып тастау керек деп жазсам,

Не айтарсың? Сөздің құны осыншама кеткеніне ішім удай ашыды.

Ленин ескерткішін жаппай алып жатқан кез.

Бақытжанның айтып отырғаны - дұрыс.

Бірақ Бақытжанның сөзі - пытыра.

Лениннің ескерткішін алып тастауға бағытталған сөз - зеңбіректің снаряды яки бомба болуға керек. Бұл, әлбетте, бейнелеп айтып отырғаным, дегенде мұндай ірі тірліктің сөзін белгілі тұлға айтуға керек.

- Қой, бала!- дедім Бақытжанға.

Бақытты болғыр Бақытжан түсіне қойды, қызарып кетті.

- Бара ғой, Бақытжан! Аталы сөз айтатын жасқа кел. Аузыңнан соқталы
сөз шығатын сокпақтан өт!

Бақытжан ойға батып бара жатты.

Мен де ойланып қалдым.

«Мына бала шынымен-ақ осыны білмей ме? Газет жұмысына араласқанына біраз болғанына қарамай, мұнысы несі, шикілік пе, аңғалдық па? Жастығы шығар».

Сабақты ине сәтімен.

Кейін Лениннің ескерткішін алып тастау жөнінде атақты адамдардың сөздерін ұйымдастырдық. Ленин ескерткіші мұражай еншісіне айналды, үлкеннің де, кішінің де қабырғасына батпайтын болды.

Орнына Бәйдібек бабамыздың ескерткіші орнатылды.

* * *

Әбекең мінезді адам еді.

Қазақтың өлгенінің жаманы жоқ. Дегенде, Әбекеңнің қырсық-қыңырлығы жеткілікті еді. Ештеңе, ешнәрсе ұнамайтын кер, ғылыми тілмен айтқанда нигилист болатын. Әдетте, өзі көп білетін, білімдар адам сөйтсе керек. Әбекең көп оқып, көп тоқыған кісі еді. Бір беткейлігі, принциптілігі бір басына жетіп артылатын.

Жоғары партия мектебінің екіжылдық курсын бітірген Әкпарбек Доспамбетовті партия жауапты қызметтерге жұмсаған, екі рет аудандық газет редакторлығына бекіткен. Алайда, екеуінде де аудандық партия комитетінің бірінші хатшыларына қарсы жазылған материалдарды жариялап, қызметінен босап қалған. Ол кезде редактор тарапынан бұдан артық жауыздық жоқ. Бұл - қазіргі тәуелсіз газеттердің редакторына үйреншікті іс болды.

Сонда деймін-ау, Әбекең мезгілінен бұрын туған адам.

Қазір ойлап отырсам, солай ма деп те қаламын. Әбекеңнің жақтырмайтындары қазіргі оппозиционерлердің айтатындарына астар болуға жарамайды.

Сонда деймін-ау, Әбекең нигилист емес, шындық жағында болған адам. Оның жақтырмағандары - қоғамның шіріктері.

Әбекең философ еді.

Мен бұл жерде оны философия ғылымының не екенін білмейтін философқа теліп отырғаным жоқ, ақылды, ойшыл адамға балап отырмын.

Көрген-білгені, көңілге түйгені көп Әбекең әңгіме үстінде небір соқталы ойлар айтатын. Оны философ атандырған осы ойлары.

Солардың ішінен Әбекеңнің: «Бір шаригі кем адамнан бір шаригі артық адам жаман»- деген сөзі, неге екенін, менің көкейіме қона кеткені. Әлі күнге мұны рас сөз деп білемін.

Шынында, бір шаригі кем адам да, бір шаригі артық адам да - бүлдіргіш.

Бір шаригі кем адам - аңғал, жуас, көп бүлдірмейді.

Бір шаригі артық адам - ардың-күрдің, алаңғасар, көп бүлдіреді.

Кемшілікті түзеу оңай, асқынғанды ауыздықтау қиын.

Әбекең бір журналист апайымызды бір шаригі кем адамға мысал ететін. Қалжыңға жүйрік (қазіргі тілмен юморшы) Әбекең бірде сол апайымызға:

- Жазушылар Одағының мүшесіне өлгенде он шаршы метр жер артық беріледі, соған өтпейсің бе?- деп жел беріпті.

Сөйтсе, апамыз кәдімгідей сеніп қалып, әрекетке кірісіпті.

- Өлген адамға жер неме керек екен?- деп күлкі қылды артынан әлгі апамызды Әбекең.

Ал, шындығында, Қазақстан Республикасы Министрлер Кеңесінің жазушыға кабинет жасау үшін басы артық бөлме бөлу жөнінде қаулысы бар болатын. Меніңше, үкіметтің ондай мырзалығының пайдасын көрген біздің облыста бір де бір қаламгер болған емес.

Соған қарап ой келеді: мәселе үкіметтің қаулысында емес, облыс басшысының пейілінде. Қараңыз, Атырауда әкім болғанда Иманғали Тасмағамбетов сыртта жүрген аталас ақын-жазушыларын, өнер адамдарын академик Зейнолла Қабдоловты басы етіп, коттедж салып беріп, Атырауда тұрақтатты. Тіптен ол қатарға біздің сарысулық ағайындары Ілия Жақанов пен Сәуле Жанпейісованың да еніп кеткенін қайтерсің!

Ал, біздің облыс басшыларының тіптен Ұлы Отан соғысының Ұлы Батыры Бауыржан Момышұлына коммуналдық үйден сұраған үш бөлмелі пәтерді бермегенін өзек өртер өкінішпен айтып отырудан басқа қолымыздан не келеді?!

Қазір мәлім болып отырғанындай, ерімізді жер еткен облыстың сол кездегі бірінші басшысы Хасан Бектұрғанов екен. Сөйтсек, Баукең соғыс кезінде барлауға барып, командирін жауға алдырып қайтқан Хасанды шапалақпен бір салыпты. Сол ішіне қан болып қатқан ғой Хасанның. Кекшіл екен, ұмытпаған, өш алған.

Біз неткен намыссызбыз! Айбатты арыстанымыздың өмірлік өтінішін аяқ асты еткен адамдарды аузымыздың суы құрып мақтаудан әлі күнге айныған емеспіз. Кішкене бір мәселенің бас-аяғына қарап, байыбына баруға қашан ден қоямыз?

Жә, Әбекеңнің бір шаригі артық деп санайтын адамы Алаңғасар алып еді.

Алаңғасар алып Түйме қызға ғашық болыпты.

Түйме қыз көңілін білдірген Алаңғасарға тірі жанның қолынан келмейтін шарт қойыпты:

- Бір өзің тастан сарай сал! Сонда жар боламын саған,- депті.

- Мақұл,- депті Алаңғасар.

Содан Алаңғасар алып Ботамойнақ тауының етегіне келіп, сандықтай-сандықтай тасты Ақыртөбеден асырып, жазыққа қарай лақтыра бастапты.

Ақырында Алаңғасар алып зорығып, бір орасан дәу тасты лақтырамын деп белі үзіліп, мерт болыпты.

Түйме қыз келесі ғашығына қала салдырыпты. Ол -Түймекент қаласы.

Алаңғасар лақтырған сандық тастар содан бері топ-топ етіп түскен жерінде пырдай болып жатыр. Бір адам емес, бірнеше ондаған адам көтере алмайтын тастар көргенді таңдандырумен келеді.

Міне, енді Ақыртас атанған сол тастар, сол маңай «Мәдени мұра» бағдарламасына еніп, қазба жұмыстары жүргізіліп, зерттелініп жатыр.

Мүмкін, алып ағамыздың алаңғасарлығы жөнінде бір нәрсе қылаң берер-бермес, мәселе онда емес.

Мәселе, бір шаригі кем - аңғалдар мен бір шаригі артық - алаңғасарлар болмаса, адамдар зерігіп кетер еді.

* * *

Коммунистік партия қала мен ауылдың айырмашылығын жоямыз деп қаншама зарлады, бәрін істеді, бірақ ештеңе шығара алмай кетті.

Оған тегі бір үлкен де түбегейлі мәселелерді алға тартпай-ақ, өмірдің өзінен кішкентай мысал келтірсем де жеткілікті.

Қазір - көктемнің күні. Аракідік жаңбыр жауып тұр. Күн көзін кішкентай бұлт басқанға қалалық бір әйелдің:

- Тағы да!- деп қиналғанын естіп қалдым.

Сондағысы, жаңбыр жауса, жақсы киімін кие алмайды екен.

Сонда сонау бала кезімде әкем айтқан бір сөз есіме түсті.

Мен онда Шоқпар станциясында алтыншы сыныпта оқитынмын. Әкем 1 мамыр мерекесі қарсаңында атқа мінгестіріп, Кербұлақтағы ауылымызға алып келді. 1-2 мамыр күндері аспаннан шелектеп жаңбыр құйып тұрды.

Әкем онда қорықшы еді.

Жаңбыр басылған күннің ертеңіне әкем Кербұлақтың басын аралап қайтты.

Шай үстінде әкем:

- Құдайдың нұры-ай! Кешегі жаңбырдан шөп, егін бір қарыс өсіпті!- деп таңданып, рахат күй кешіп отырды.

Міне, осы екі мысал-ақ қала мен даланың айырмашылығының ешуақыт жойылмайтынын көрсетеді.

Қаланың тік өкшелеріне, береке - жаңбыр жауғанынан жақсы киімдерін кигені артық.

Ауыл адамына Құдайдың нұры - жаңбыр жауып, шөп, егін бір қарыс өссе, қуаныш.

* * *

Мойынқұмда Болатхан Әліқұлов деген ақын бар еді, марқұм болды.

Қу арақ кімді шешен, кімді көсем етпеген.

Артық ауыз сөзі жоқ Болатханды да сайратқаны бар бірде бұл арақтың.

Ертеректе журналистік тірлікпен Мойынқұмның «Көктерек» кеңшарына барғаным бар.

Жанымда «Социалистік Қазақстан» (қазіргі «Егемен Қазақстан») газетінің біздің облыстағы меншікті тілшісі, ақын Жақсылық Сәтібеков бар, аудан орталығынан Болатхан қосылды.

Мақсат - сол кезде дүркіреп тұрған шопан Шоман Шәріпбаев жайлы очерк жазу.

Кеншар директоры Дәрмен Құндызбеков-мен туып, өскен Кербұлақтың баласы.

Шоманның Хантаудағы қыстауына Дәрмен өзі бастап барды.

Шоманның үйіне қонып, көл-көсір дастарханынан дәмге де, араққа да мейпілдеп тойдық.

Қойын кітапшаны Шоманның, Дәрменнің айтқандарына толтырдық.

Бәріміз кеңшар автобусымен көңілді қайтып келеміз.

- Аға,- деді бір кезде Болатхан,- мына директордан сіз мықтысыз. Бұл кім, ішкен-жегені өзімен бірге кетеді. Сіз - жазушысыз, сіздің кітаптарыңыз қалады артыңызда. Директорды орнынан түскенше осы кеңшар адамдары сыйлайды, сізді барша қазақ құрметтейді, келер ұрпақ та атыңызды ардақтап атайтын болады.

Сіз - Шаншар атайсыз. Шаншар атай - ғажап қарт.

Мақтағанды кім жек көрсін, кәдімгідей-ақ желпініп қалдым. Жалпы, мені былай қойғанда, Болатханның айтып отырғаны дұрыс. Халық қашан да ақын-жазушысын қадірлеген.

Дәрменнің менен жасы үлкен, кішкентайдан бірге өскен ағай. Болатханды қоштасам, Дәрменнің көңілі қалады.

- Болатхан, қой. Қай-қайдағыны айтқаның, жолың болғыр.

Енді Болатханның көңілі қалды:

- Ой, сіз білмейді екенсіз ғой. Сіз босқа жазушы болғансыз.

- Жарайды, Болатхан. Бүгін сенің айтқаныңның бәрі дұрыс.

Мұным саған бұл сөздерді айтқызып отырған арақ дегенім еді.

Болатхан түсінді, үндемей қалды.

Дәрмен де түсінді, ренжіген жоқ.

Болатхан тірі болып, ақын-жазушының бүгінгі хал-ахуалын көрсе, не дер еді?

Оның орнына мен айтайын: бүгінде ақын-жазушыны ерекше жаратылған жан деп ойлайтын Болатхандай адам азайған.

Міне, мысал, жуырда бір атаның балалары жиналып біраз мәселеге бәтуаласты. Сонда бір ағайындар қайтыс болған ілкімдінің атын көшеге беру туралы мәселені әжептеуір ежіктеді, сол атаның марқұм болған Кәрім Баялиев, Мейірхан Қуанышбаев сияқты белгілі қаламгерлері ауызға да алынбады. Бір бұл емес, жалпы, қазір қайтыс болған шенеуніктің, ілкімдінің мүрдесінің топырағы кеппей жатып есімін мәңгі есте қалдыру жұмыстары қызу жүріп беретін болды. Ал, ақын-жазушыға келгенде бұлар тырысып қалады. Сонда бұл ел өз қалтасына жұмыс істеген адам мен халыққа жұмыс істеген адамның айырмасын білмейтін болғаны ма?

Қазақстан Жазушылар одағы облыстық ұйымының төрағасы болып тұрған кезімде Тараз қалалық әкімдігіне жазушы-публицист Мейірхан Қуанышбаевтың есімін бір көшеге беру жөнінде екі рет ұсыныс жасадым, екеуінде де шығарып салма жауап алдым.

Кәрім Баялиев марқұм жөнінде алдымен белгілі театр сыншысы Яхия Шынәсілұлы, содан соң ақын Жақсылық Сәтібеков екеуміз мақала жазып, Тараз қаласының әкімінен ардақты ағаның атын елеусіз қалдырмауын құлаққағыс еттік.

Бұл қаламгерлердің екеуі де қазақ әдебиеті мен мәдениетіне қомақты үлес қосқан тұлғалар еді. Шерағаң «Тараз жазушыларының тарланы» атаған

Гитлер соғыс жылдары Мәскеуді алған жағдайда ең алдымен Левитанның үнін өшіруге тапсырма берген. Левитанның «Говорит Москва. Передаем сообщения ТАСС» деген сөзі басқыншы жауға бомбадан бетер әсер еткен.

Егер Кәрекең қызмет істеген жылдары Жамбыл облысының жауы болса, ең алдымен Баялиевтің үнін өшіру керек деген болар еді. Бұқаралық ақпарат құралдары, оның ішінде радио да бар, үгітшілік, насихатшылық қызмет атқарып қана қоймайды, жұмылдырушы, ұйымдастырушы да болады. Осы өлшеммен келгенде Кәрекең - жазушы, жаршы ғана емес, облысымыздың өсіп-өркендеуіне өлшеусіз үлес қосқан адам.

Билік басындағылар Кәрекең тәрізді кісілер атқарған іргелі істің байыбына қашан жетер екен?!

Кәрім Баялиев пен Мейірхан Қуанышбаевты аталастары елемеген жоғарыда айтқан жиында ілкімдінің баласы мұртынан күліп отырды.

Содан бірнеше күн өткен соң Мейірхан Қуанышбаевтың баласы Нұрлан жолығып қалып, «Әкем елеусіз қалды. Аға, айтшы, менің әкем ұмытылуға лайық па еді?»-деп екі көзінен тарам-тарам жас ағып жылады.

Кәрім Баялиевтің балалары Яқаңның, біздің жазғаңдарымызды алға тартып, лауазым иелерінің алдын тоздырып жүр. Әзірге ешнәрсе шыққан жоқ.

Ілкімдінің ілкімді баласы ойына алғанын орындайды.

Қайтіп? Қалтасы қалың.

Ана екі ағамыздың балалары жылап-сықтап, табанынан таусылады, бірдеңе шығаруы неғайбыл.

Неге? Қалталарының түбі тесік.

Қалталарын қампайтқандар ұятты қойғалы қашан!

Ана бір жылы, «Ақ жолдың» бас редакторы кезімде Жамбыл аудандық «Шұғыла» газетінің бас редакторы Болат Жаппарұлы бір материал әкеліпті, мазмұны - бір кісінің есімін бір бастауыш мектепке беру.

- Болатжан, бұл кісі кім? Қандай еңбегі бар?

- Мұғалім. Осы бастауыш мектепте мұғалім болған.

- Мектеп меңгерушісі болып па еді?

- Жоқ.

- Онда болмайды ғой.

Болат - жақсы көретін інім.

Маған «Ақ жол» бәрінен қымбат.

Екі оттың арасында қалдым.

- Болат, бас редактор буынсыз жерге пышақ ұра алмайды.

Болат түсінді.

Өздері әкелерінен зор шығып, құлатөбел өмір кешіп, о дүниелік болған әкелерін зорайтпақ болып жүрген нысапсыздарға қайткенде тыйым болар екен?!

Өмірден қазанат пен жабының айырмасын, жақсы мен жаманның парқын біліп, әдебиеттен басқаның бәрі әшейін деп өткен Болатхан бақытты екен. Артында көзі тірісінде шығарып үлгерген кітаптары, буда-буда қолжазбалары қалды.

Ақын-жазушы өз ескерткішін көзі тірісінде өзі орнатады.

Ол - оның сөзі.

Ақын-жазушының өлгеніне де, тірісіне де құрмет көрсету - ізгінің ісі.

* * *

Барлық ұлы, ұсақ, үлкен-кіші нәрсе сияқты, мақалды да адам шығарған. Қазақта мақалды көп шығарған адам, меніңше, Бауыржан Момышұлы.

«Ақиқат пен аңыз» романының авторы Әзілхан Нұршайықов Бәукеңе осынысының сырын білмек болып сұрак та қойған. Батыр мақалды шығарайын деп шығармағанын, өмірде болған жағдайларға байланысты аузынан оқыс та, ойланып та шыққан сөздері екенін айтқан. Рас-ақ қой. «Опасызда отан жоқ», «Отан үшін отқа түс, күймейсің» деген тәрізді қанатты сөздерді Батырдың Батыры Бауыржан ғана айта алған. Бауыржан Момышұлының мақалдары зерделеген адамға үлкен әңгіменің арқауы боларлық. Шынында, Бауыржандай ақылды адам шанда біреу.

Жанынан мақал-мәтел шығара алмайтындар ең болмаса, халықта бар даналықты орынды, ұтқыр пайдалана алса да аз болмас еді. Жоқ, «Жібекті түте алмаған жүн етедінің» керін келтіреді.

Мақал-мәтелді біреудің басын жарып, көзін шығарып айтқанын естігенде зығырданың қайнайды. Ондайлар - рухани мүгедектер. Оларға мақал-мәтел, жалпы ана тіліміз ана сүтімен, ата сөзімен дарымаған. Обал!

Мақал-мәтелді кейін оқып біліп, жаттап алуға да болар, бірақ ондай уызынан жарымағандар оңдыртып қолданса ғана нысанаға дөп тиеді.

Ұлы Бауыржан Момышұлы бесік жырын, ана әлдиін, ата мен әженің ертегілерін тыңдап өспеген баланың жарымжан болатынын қадап айтқан. Бәукеңнің бұл сөзінің байыбына жете алмайтын орашолақтар - осал тәрбиенің жемісі. Бұл - айналып келгенде ата-анаға, қарияларға мін.

* * *

Ауырмайтын жол ізде!»

«Фарабиз» деген дәрінің қорабына осылай жазылыпты.

Бұл дәрінің иесі «ФитоГауһар» ЖШС таңдану белгісін (!) қоймаса да таңданасыз.

О заманда бұ заман «Ауыр» деп бұйырғанды кездестіріп отырғаным осы.

Енді осы шіркіндердің дәріні жарнамалаған мәтініне көз жіберейік.

«Жүрек қантамырларына қолайлы әсер етеді: оның қабынуына, ауырған тұсын тыныштандыруға және өт қалтасына. Бұл асқазан жарасын жіңішке ішек ауруларын өт қалтасы мен өт жолын, бауырды және ішектің қабынуын емдеуге арналған қосымша дәрі-дәрмек ретінде, сондай-ақ, олардың алдын-алу үшін кеңінен ұсынылады».

Ал, енді осының орыс тілдегі мәтінін келтірейік:

«Оказывает благоприятное действие на желудочнокишечный тракт: противовоспалительное, обезболивающее, желчогонное. Рекомендован для профилактики и в качестве вспомогательного средства для лечения при гастрите, язвенной болезни желудка, двенадцатиперстной кишки, острых и хронических заболеваниях желчного пузыря, желчных путей и печени, воспалительных процессах кишечника».

Масқара! Қазақша мәтін - орысшаға алыстан маңайлайтын былдыр-батпақ. Ең сорақысы бұл дәрі қазақшадағыдай, жүрек қан тамырларына әсер етпейді, орысшадағыдай, оказывает благоприятное действие на желудочнокишечный тракт. Бұл біздің қазақшалауымызда, ішек-қарын жолына қолайлы әсер етеді.

Сонда бұл дәріні «ФитоГауһар» ЖШС-нің жазуы бойынша ішкен адам ауру таба ма, айыға ма, белгісіз. Жоқ, белгілі, өздері жазып отырғанындай, ауырып, ем іздейтін болады.

Шақыру - айдарын қазақшаласақ, біздіңше былай:

Ауырып, ем іздегенше,

Ауырмайтын жол ізде.

Бұл енді құлаққа кірер еді.

Құрметті оқырман, бұл жазушының сонша ұсақтағаны несі,- деп сөгіп отырған боларсың.

Мен бұл жерде аударманың да үлкен өнер екенін ескерткім келіп отыр. Абай, М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов тәрізді ұлы аудармашыларды былай қойып, кәдімгі еңбек торылардың өзі де аудармаға мықтап мән беруі керектігін, ешкімнің де ауа жайылуына болмайтынын қолыма түсіп қалған дәрі қорабындағы жазудан шошып отырып айттым. Шынында да, дүниедегі ең қымбат - адам өміріне қатысты айтатынын осылай аударған сабаздарға не айтарсың?

Осы жерде қазақ тілінің үлкен проблемасы жатыр.

Қазақ тілін ғылым, өндіріс, қаржы салаларына енгізуді, ресми тіл етуді мықтап жөнге қоймай, көсегеміз көгеріп, көрпе-жастығымыз ұзармайды.

Бұл ретте бұқаралық ақпарат құралдарының атқаратын рөлі айтып тауысқысыз. Бірақ қазіргі бұқаралық ақпарат құралдары қазақ тілінің хал-ахуалын оңалту емес, сорлатуға жұмыс істеп жатқандай. Оның басты себебі өмірдің барлық саласы тәрізді БАҚ-та да ұрпақ алмасуы жүріп жатыр. Қазақ тіліне уызынан жарыған аға ұрпақтың орнына асфальтта өскен жастар шықты басылым беті мен эфирге. Осы өзгерістің оңды жағы көп дегенімізбен, ойласатын тұстары да аз емес екен.

Соның бірі, тіптен ең бастысы, орыс тілінен аударма.

Иә, аударма қашаннан тілді байытудың тиімді көзі болып келген, бола береді. Егер жөнді аударма жасай алмасақ, тіліміз шұбарланады, адам түсінбес ми батпаққа батамыз. Мен өмір тәжірибемнен білемін, орыс тілінен ат-тонын ала қашатын журналистер - аудара алмайтындар.

Олардың уәжін көп естігенмін, сондағылары - қазақ тілін дамытуға қамқорсыну. Шын мәнінде бұл - әлсіздігіне сылтау. Ал, орыс тілінің «тіл ұстартып, өнер шашудағы» рөлі әлі кеміген жоқ.

Сондықтан да мен ойлаймын: журналист, жалпы қаламгер аударма жасауға жүйрік, сауатты болуы керек. Ондай шеберлікке жетудің көп құпиясы жоқ, ең алдымен, филология, журналистика факультеттеріне әдебиетті жан-тәнімен сүйетін, қаламының желі бар жас түсуі тиіс; екіншіден, ол жақсы оқуы керек; үшіншіден, ол екі-үш сөздің басын кұрастыра салып, редакцияға тұра жүгірмей, өзіндік шыңдалу мектебінен өтуі қажет; төртіншіден, БАҚ-қа көп үңілгені мақұл; бесіншіден, «оқығанды көңілге тоқығаны»; алтыншыдан, кейбіреудің көңіліне келсе де айтайық, қолынан жазу келмейтін адамның редакция маңынан нан табудан күдер үзгені жөн; ақырында, адамда Құдай берген талант болмай, бәрі бос.

Қазіргі БАҚ қызметкерлерінің соншама жүдеп кеткені туралы бір-ақ мысал келтірейін, Наурыз мейрамын барша халқымызбен бірге республикамыздың телевидение қызметкерлері де қуана қарсы алып, небір тамаша хабарларын көрсетті. Олардың бәрі дерлік өз қуаныш-тілегін: «Ар ма, әз Наурыз!»- деп білдірді.

Құдайым-ау, сонда бас мейрамымызға жөндеп құрмет көрсете алмағанымыз ба? Мұның дұрысы - «Арма, әз Наурыз!»

Арма - аман-есен бе, есен-сау ма деп сәлемдесу.

«Қазақ тілінің сөздігінде» (Алматы-1999) бұған мынандай бір әдемі мысал келтірілген:

Жасық пышақ өтпейді жаныса да,

Жаман арма демейді таныса да.

Қазақстандағы бүкіл тележурналистердің бір де біреуі арманың - амандасу екенін білмей жатқаны көңілге қорқыныш ұялатады. Арма-архаизм емес, екінің бірі дерлік кездескенде айтып жүрген сөз.

Қолыңа қалам алған екенсін, біліп жаз. Ол үшін оқы, ізден, үйрен.

Журналист - ат, жұмыс аты.

Ат бір сүрінген жерінде қайта сүрінбейді.

Журналист те бір жазғанында қателескен екен, қайталамауы керек.

Мен «Еңбек туында» (қазіргі «Ақ жол») екі рет қателестім, екі қатемді де қайтып қайталаған емеспін. Бір материалымда «Кафэ» деп жазып жіберіппін. Редактор Баттал Жаңабаев шақырды. Бардым. Қатемді көрсетті. Мойындамадым. «Кафэ» деп жазылады»,- деп қасарыстым. «Ана «Шолпан» кафесіне барып, оқып кел»,- деді Бәкең. Бардым. Редактордікі дұрыс болып шықты - «Кафэ» емес, кафе екен.

Ендігі бір материалымда «экскаваторды» «эксковатор» деп жазып, қате жібердім. Бәкең шақырып алып, қатемді бетіме басты.

Бәкеңнің де, орынбасары Төленді Оңғарбаевтың да тәрбиелеу тәсілі жазғанымыздың әріп қатесі тұрмақ, үтір қоя алмасақ, алдына шақырып, кемшілігімізді бетімізге басатын.

Мен - филологпын, жазушымын. Сонда да қате жібердім, редактор қателеспеді. Сөйтсем, мұнда бір заңдылық бар екен, редактор қаламынан шыққан өз сөзіне ғана емес, тілшілердің жазғанына да мейлінше жауапкершілікпен қарайды екен.

Кейін мен редактордың орынбасары, бас редактор болған 28 жыл ішінде бұл тірлікті армансыз атқардым. Бірақ мен ешкімді де қолжазбасындағы қатесі үшін алдыма шақырып, қабақ шытып көрген емеспін. Есесіне, тілшілер мен қараған материалдарды оқып шығып, өздері ойға қалар еді.

Сондағы менің ұстанғаным орыстың ұлы жазушысы Г.Короленконың үлгісі болды.

Бірде Короленкоға бір жас жазушы шағын әңгімесін әкеліпті.

- Ертең келіңіз,- депті Короленко әлгіге.

Жас жігіт ертеңіне келіп, әңгімесін көрсе, Короленко бір сөзін де өзгертпепті, тек тыныс белгілерін қойып шығыпты. Сонда ұлы жазушы жас жазушыға бір де сөз айтпапты.

Автор әңгімесін оқып шығып, танымай қалыпты, құлпырып кеткен.

Бұл жас жігіт Антон Чехов екен.

Болашақ ұлы жазушы үшін бұл үлкен сабақ болған.

«Болмасаң да ұқсап бақ,

Бір ғалымды көрсеңіз»,- деп Абай айтпақшы, редактор ағаларымнан үйрендім, классик жазушыларға ұқсадым, онымнан не шықты, оны мен емес, басқалар, тәлім-тәрбиемді көргендер айтар.

Менің айтарым: ауызекі айтқан сөзің-өзіңдікі, маған десең, оттай бер, баспа бетін көрген сөзің-халықтікі, жанып тұрған оттай көр.

* * *

Мамырдың бірі облысымызда Қазақстан халықтарының бірлігі күні ретінде ерекше салтанатпен мерекеленді.

- Елбасымыз осыдан он жыл бұрын өз жарлығымен 1 мамырды Қазақстан халықтарының бірлігі күні мерекесі деп жариялағаны белгілі,- деді облыс әкімі - Бұл күн бір өзінде 130 халықтың топтары мен өкілдері тұратын тәуелсіз еліміздің тарихына орны бөлек атаулы күн болып енді. Елбасымыздың биылғы жылғы халыққа жолдауынан туындайтын міндеттерге сай бәсекеге барынша қабілетті әлемдегі дамушы 50 елдің қатарынан орын аламыз десек, бізге ұлтаралық түсіністік, қоғамдық келісім ауадай қажет. Тәуелсіздікке қолымыз жеткен күннен бастап Президентіміз ел бірлігіне ерекше ден қоюмен келеді. Бұл бағытта бірқатар батыл қадамдар жасалғанын да жақсы білесіздер. Соның бірі - Қазақстан халықтары Ассамблеясының құрылуы дер едім. 1995 жылғы наурыз айында алғашқы сессиясы өткен Ассамблеяның содан бергі уақыт аралығында халықтар достығын нығайтуға, жас мемлекетіміздің аяғынан нық тұруына қосқан үлесін ешкім жоққа шығара алмайды. Президентіміз үстіміздегі жылғы халыққа Жолдауында: «Біз қазақ халқының сан ғасырлық дәстүрін, тілі мен әдебиетін арттырып, дамыта береміз. Сонымен қатар ұлтаралық және мәдениетаралық келісімді, біртұтас Қазақстан халқының ілгері дамуын қамтамасыз етеміз»- деп атап көрсетті.