Аула драмалық шығармалар әрқилы ойлар атланта жоқ, америка сапары

Бұл о баста аға, әкпе адамның жанында жоқ кезде әңгіме қай аға, қай әкпе жөнінде екенін білдіру үшін айтылған ғой, енді келіп іні-қарындасты былай қойып, келіндерімізге дейін алдымен атын атап, содан соң барып «аға, әкпе» дейтінді шығарды.

Қайран еліктегіш қазекеңнің тірлігі – бұл. Орыстың «Дядя Ваня», «Тетя Валясын» аударып алған сиқымыз. Олар үшін әкесінің атын атау да оғаш емес, біз үшін өлім. Олар үшін «дядясы» мен «тетясының» атын атау түкке тұрмайды, біз үшін ерсі.

Біздің қазақ үлкеннің атын қалай да атамау үшін «Сәке, Бәке»- деп қолпаштаған. Әйтеуір қайтсе де, әсіресе, келін үлкеннің атын атамаған. Сөйтемін деп небір тапқырлық танытқан келіндер болған. Ел аузында осындай әдепті, жақсы келіннің мына бір қылығы елдің күлкісі мен ризашылығын қатар туындатады.

Келін ауыл алдындағы өзеннен су алуға барады. Жалғыз аяқ жол қамыстың арасынан өтеді екен. Сол жолмен жүріп, қамыстан шыға келсе, өзен жағасында бір қойды қасқыр жеп жатыр екен. Келін дереу кері қайтады. Үйге кірер-кірместен төрде отырған үлкендерге қарап тұрып айтты дейді:

- Аталар мен апалар, сылдыраманың ар жағында, сарқыраманың бер жағында маңыраманы ұлыма жеп жатыр.

Ауыл қарияларының ішінде Қамысбай, Өзенбай, Қойбай, Қасқырбай есімділері бар екен, бәрі қамыстың ар жағында, өзеннің бер жағында қойды қасқыр жеп жатқанын түсіне қойыпты.

Неткен тапқырлық!

Біздің жастарымыз да өзге ұлттың үрдісімен үлкеннің атын көзін бақырайтып (өкініштісі, үлкендеріміз бұған үйреніп кеткен, қабақ шытуды қойған) атын атағанша, ана келін құсап сарабдалдық танытпағанымен, «аға, әкпелерімізді» айтса да жетіп жатыр ғой.

Бір ескеретіні: мен мүнда қазіргі БАҚ-та жазылып жүргендей, «әпке» деп емес, «әкпе» деп жазып отырмын. Нағашы апам емшектен шығысымен бауырына салған шешемді «әкпе» деп тілім шыққан, ол тоқсанға келіп, дүние салғанша «әкпе» деп сөйлеген мен туысқан үлкен қызды, жалпы өзімнен үлкен рулас әйелдерді «әкпе» деймін.

Кезінде осы сөз жөнінде қазақтың ақтаңгер жазушысы Сейдахмет Бердіқұловпен пікірлескенім бар. «Қазақ қыздың үлкенін әкпе дейді»,- деген Сейде-ағаң.

Менің 1970 жылы «Жалын» баспасынан жарық көрген «Шаншар атай» хикаятымда шешем, өзім айтатындай, «әкпе» деп жазылған. Кейін енді редакторлар мені «әпке» деп түзейтін болды.

Осы екі арада Дулат Исабеков «Әпке» деген пьеса жазды. Қолына қалам ұстағанның бәрінің ықыласы Дулатқа ауды. Дулаттың «Әпкесі» жүр енді ел аузында.

Өздерін әдеби тілдің иесіміз деп санайтын солтүстік қазақтары қыздың үлкенін «әпке» де, «әкпе» де демейді, «апа» дейді.

Сонда Дулат екеуміздің «әпке» мен «әкпеміз» диалект болғаны ма, жоқ, әдеби сөз бе? Не болса, о босын, жылы сөз.

Қазақтың құлағына жылы сөз жаққан.

«Жылы-жылы сөйлесең, жылан інінен шығады»,- деген рас сөз.

* * *

Бүгінде осы есімдерді ести сала жұрт ішегін тартып таңданатын болды. Сондағы айтатындары: «Ойба-а-ай, әкесі сексенге, тоқсанға, жүзге келгенде қалай туғызған мұны?! Осынша жасқа келгенде перзент сүю сұмдық қой, сұмдық!»

Мен де таңданамын, бірақ Сексенбай, Тоқсанбай, Жүзбайдың әкелеріне емес, қазіргі адамдардың сонша аңғалдығына, қаттырақ айтсам, дымбілместігіне таңданамын. Әкелер-ау, бұл есімдер балаларға әкелері сексен, тоқсан, жүзге келгенде туған соң емес, «есіктен еңкейіп енген ұл шалқайып шыққанша» сексен, тоқсан, жүз жыл өтсін деп ізгі ниет етуінен қойылған.

Мысалы, бізден ілгерілер мен кейінгілер жақсы біледі, әне бір жылдары облыстық баспасөз құралдарында Тоқсанбай Жабайылдаев деген жігіт еңбек етті.

Екеуміз бір ауылдың төлі едік, менен үш-төрт жас кіші болатын. Керемет жақсы жігіт, қаламы жүрдек журналист болып қалыптасты. Еңбек жолын өзі туған Шу аудандық газетінде корректор болып бастаған Тоқсанбай әдемі өсу жолынан өтті. Жоғары партия мектебін бітірді, облыстық «Еңбек туы» (қазіргі «Ақ жол») газетінің Шу, Мойынқұм аудандардағы меншікті тілшісі, Жамбыл аудандық «Шұғыла» - «Радуга» газетінің бас редакторы болды.

Мен Тоқсанбайдың әкесі Асқар қарияны да, шешесі Қамиымжамал апайды да жақсы білетінмін, әкпесі Раиламен мектеп есігін бірге ашқанмын. Тоқсанбайдың әкесі мен шешесі - момын, Құдай деген жандар еді.

Раиладан кейін қара шаңыраққа ие болар ұл туғанда Асқар атай тоқсанда емес, ердің жасы - елуге де жетпеген-ді. Баласының кенжелері екенін жақсы білген Асқар қария оған Тоқсанбай деген есім береді, сондағы Құдайдан сұрағаны - балам көп жасасын, тоқсанға келсін!

Барлық Сексенбай, Тоқсанбай, Жүзбайлар - бір ғана осы тілектің жемісі.

Тоқсанбай әкесі мен шешесіндей кіршіксіз таза, аузын ашса, көмекейі көрінетін ақкөңіл жігіт болды, бірақ көп жасамады, қаскүнемдердің қолынан ажал тапты. Өкінішті-ақ! Ең өкініштісі, Тоқсанбайдың тоқсанға келген шешесі баласының өлігіне отырды!

Аруана аңырап отырып, Тоқсанбайдың аузынан түсіп қалғандай ұқсас немересі Серікті дертке қуат етгі.

Сексенге, тоқсанға, жүзге келіп, қаусап отырған ешкім де өмірге перзент әкеле алмайды, есімін көп жасасын деп қойған балаларының тілеуін тілеп отырады.

Үлкеннің балаға тілеуінің үлкені - Көп жаса!

Жалбарынып сұрайтыны - Атамды атсаң, ат, Құдай, ботамды атпа!

Айналайын, Құдай, тілеуін бере көр құлыңның!

* * *

«Жиен ел болмайды, желке ас болмайды».

«Ел болмайдының» екі түрлі мәні бар. Біріншісі - тікелей мәні, яғни жиен нағашы жұртына сіңбейді, сол елдің санатына қосылмайды. Екіншісі - жиен де күйеу сияқты дұшпан, қыздың баласы деп қанша жақсы көрсең де әйтеуір бір жері қисайып тұрады.

Жиеннің ел болмайтыны жөнінде халық әбден көзі жеткен соң айтқан, әрине, бұл мақалды.

Ал, мақал-мәтел - өмір шындығының қысқа да нұсқа тұжырымы.

Облысқа белгілі, атпал азамат Смағұл Әбілеков айтыпты деген мынандай сөз бар: «Түске дейін шымыр, түстен кейін сыйқым болдым». Мәнісі Смекең нағашы жұртында атақты Керімбай болыстың үрім-бұтағы саналып өскен, есі кірген соң елін тапқан.

Мен түске дейін сыйқым, түстен кейін шымыр болдым. Таратып айтсам, мен нағашы апамның бауырында өскенмін. Нағашы атам Ыдырысты көрген емеспін, ол кісі ерте қаза тапқан. Апам өле-өлгенше мені жиені емес, өз баласы санап кетті. Мен де апам барда өзімді оның баласы санаудан танған емеспін.

Апам жоқта да «Мен - апамның баласымын» атты роман жазып, апамнан айнымағанымды айттым.

Алайда, «Жиен ел болмайды» екен, міне, енді күнту болып жүрмін.

Мен апама опасыздық жасаған жоқпын, ол - шешемнің шешесі, менің апам. Ол қызын қалай жақсы көрсе, мені де солай жақсы көрді. Ал, мен болсам, апам мен шешемді таразының екі басына салып көрген емеспін, екеуі маған бүтін біртұтас ұғым.

Сүйегім күнту болған соң, қайтейін, сыйқымға жиенмін.

Жігіттің үш жұрты бар: өз жұрты, қайын жұрты, нағашы жұрты.

Өз жұртың - күншіл, бар болсаң, көре алмайды, жоқ болсаң, бере алмайды.

Қайын жұртың – сыншыл, басқан-тұрғаныңды аңдып отырады.

Нағашы жұртың - жанашырың, еркелігіңді көтереді, есерлігіңді кешіреді.

Мейлі, қанша айтқанмен, жиен, қанша малды, қанша жағымды болғанымен жиен күйінде қалады, аталасың бола алмайды.

«Күйеу - дұшпан».

Қазақ бұл жерде күйеуді жау деп отырған жоқ. Бұл - «сүйгенін шұнағым дейдінің» кері. Баласын «күшігім», құрдасын «ит-ай»- деп еркелеткені сияқты десе де болады, тіптен.

«Күйеу атымен күл тасы»,- деп күйеуге аяусыздық та білдіреді.

«Жиеннің ел болмайтынының», «күйеудің дұшпан болатынының» бір ұштығы қалжыңға барып тіреледі. Қалжыңға қазақтай жүйрік халық некен-саяқ. Қазақ - майдан қыл суырғандай шебер, сыпайы, мәдениетті, сонымен бірге керемет усойқы етіп қалжыңдауға ғажап ұста.

Қазақта бір-бірімен қалжындаспайтын адам жоқ. Сыпайылықтың ұшар шыңы - ата мен келін. Бұл екеуінің сыйластығының жазылмаған, бірақ керемет қатал калыптасып, орныққан өлшемдері бар. Қалжыңбас халық: «Әзілің жарасса, атаңмен ойна»,- деп соның өзін де бұзуға итермелейді. Әрине, ата мен келіннің қалжыңы әдептен озбайтын жақсы жарастық табады.

Қазақта қалжыңға құмарлық танытпайтындар - бөлелер.

Бөлелер - апалы-сіңлілердің балалары. Неге екенін, осы бөлелер сыйластығы ерен болады.

«Екі аяқтыда бөле тату, төрт аяқтыда бота тату».

Қандай әдемі, дәл айтылған, шіркін!

Тек білгін, сөйт-дағы ой түй, байлам жаса.

Қазақ айналайын туысқандық, жекжат-жұраттық, тамыр-таныстық атауларға сұмдық бай. Оның бәрін білу - зерделілік, әрқайсысының алыс-жақындығына қарай жолын ұстау - ұсынықтылық. Бұлардың жөн-жосығын білмей, өзімді қазақпын деу - бекер.

Біз - тілімізге ғана емес, осы бай жөн-жосығымызға да қауіп төнген халықпыз. Дегенмен, ауылда жұрнағы бар, әлі де «қайным-ау»- деп қылымситын «жеңге», «жиен»- деп желпінетін нағашы, «жезде»- деп күлімдейтін балдыз кездеседі.

Салт-дәстүр, жөн-жосық, адамға ерте жұғысты болған, тіптен сүтпен біткен десе болады.

«Сүтпен біткен мінез сүйекпен кетеді».

Егер халық нағашы-жиен, күйеу-балдыз болып қалжыңдаспаса, жарылып өлер, ағайын-туыс, жекжат-жұрат болып сыйласпаса, айуанға айналар. Тек осыларды біліп, ұстанар ұрпақ өскей!

* * *

- Біз не көрмедік, Аққайнарды да көрдік,- депті бір ағамыз.

Әпендінің сөзі дерсің, бірақ осыны айтқан ағамыз бақытты.

Неге? Себебі ол аз көрген, аз былғанған. Қулық-сұмдықтан ада, төрт құбыласы түгел.

Көпті көргеннің көсем болатыны рас.

Көсем – көшелі адам, сұңғыла, жеті қабат жердің асты мен жеті қат көктегінің бәрін біледі, бірақ ана аңғал ағамыздай бақытты емес. Себебі ол қызметте өсе түссем, тұрмыста байи түссем дейді, көксейтіні – түйені жүгімен, биені түгімен жұту. Өзі сияқты оның отбасының барлық мүшесі – қорқау, тойымсыз. Ал, тойымсыз адам – бақытсыз.

Аңқау ағамыз Абай айтқан адам баласы асық болатын бес нәрсенің үшеуінің - еңбек, қанағат, рақымның жолымен жүреді. Оған осы үшеуін ұстану жетіп жатыр.

Ал, көсем бес нәрсені де - талап, еңбек, терең ой, қанағат, рақым - барлығын да ұстанады.

Аңқау ағамыз. Абай айтқан адам баласы қашық болатын бес нәрсенің - өсек, өтірік, мақтаншак, еріншек, бекер мал шашпақтың бір де біреуін қасиеті етпеген. Ол - бір құдайға қараған, қой аузынан шөп алмас адам.

Көсемге бұл бес қасиеттің бәрі тән. Ол - мұның бәрінің ұшығына шыққан, аспандағыны алмап, жердегіні жалмап отырған адам.

Дана Абай адам асық және қашық болатын қасиеттің бәрін сарқып айтпаған. Барлық адам сияқты Абай да өз заманының перзенті. Дана қанша жерден уақыттан озық болады дегенімізбен, өмірде атымен жоқ қасиеттер жөнінде пікір айта алмайды. Абай да сөйткен, өз кезінде асқынып тұрған, адамды бұзатын және түзейтін қасиеттер жөнінде айтқан. Абай дүниеден озғалы бергі жерде өткен бір ғасырдан астам уақытта адамды асқан және азған жолға түсіретін, қаншама қасиет-қылық қалыптаспады десеңізші! Абай ескертіп, ұрпақ ұрынбасын деген жаман әдеттер шегінен асып асқыңды.

Қазір Абай ескерткен өтірік ерекше ерен өріс алды. Сөздің бісмілләсі, өкінішке орай, өтірік болды. Өтірік айтпайтын адамды күндіз қолыңа шам алып жүріп іздесең де таппайсың. Өтірік - жазасы жоқ қылмыс. Тілі енді шыққан баладан еңкейген кәріге дейін өтірікті судай сапырады, алданған адамның көзін бір алартқаннан басқа айласы жоқ.

Біз - құқықтық қоғам орнатып жатқан елміз, небір әдемі заң шығып, өмір сүрудің ұңғыл-шұңғылына қанығып келеміз. Заң білмеген адам -жарымжан. Ол көп сүрініп, көп жығылады. Заң білген адам - алымды. Ол алып та жығады, шалып та жығады. Заң алдында еңбектеген баладан Елбасына дейін теңбіз. Біздің бәріміз заңды сыйлауымыз керек. Заң ешкімді алалап-құлаламайды, бәрімізді тең дәрежеде қорғайды.

Бүгінде өшпейтін өртке айналған өтірікті бір тоқтатса, заң тоқтатады. Ол үшін біздің елімізде де кейбір қатал мемлекеттер тәрізді қатаң заң қабылдануы керек. Біздің заңгерлеріміздің өтірік айтқан адамды жазаға тартатын заңды, оның түрлі баптары мен тармақтарын тұжырымдай алатыны ешқандай күмән туғызбасқа керек. Олай болса, осы жағын заң шығарушы органдар мықтап қолға алатын кез әлдеқашан келген. Әйтпесе, соттардың куәлерге жалған мағлұмат бергені үшін жазаға тартылатынын ескертіп қойғаны мүлдем аз. Бұл, айта берсеңіздер, адамдарға сот процесі кезінде ғана шын сөзіңді айт, қалған уақытта өзің біл деген емеурін білдіргенмен пара-пар емес пе. Жоқ, заң адамдардан барлық уақытта, өмірдің барша иірімдерінде өтірікке жоламауын талап етуге тиіс. Өтірік айтқан адамға өтірігі келтірген моральдық нұқсан және материалдық шығынның деңгейіне қарай жаза белгіленуі керек.

Менің бұл айтқандарым кейбіреудің құлағына кірмес, бірақ өтіріктің осыншама өрістеп отырғанына жөндеп зер салған адамның менімен келісетіні ешқандай шүбә келтірмейді.

Тегі, өтірік өрбіп, өріп жүрген елдің келешегі кемел болады деп айту қиын. Өтірік - қоғамның басты байлығы - адамның берекесін алып, құтын қашыратын құрт. Қазіргі кейбіреулер әуес әуенге салып, өтіріктің тегін өткен қоғамдық құрылысқа телудің қажеті жоқ. Өтірік те біз түсін түстеп жүрген адамға тән басқа да қасиеттердің бәрі тәрізді қанымызда болады. Ол - адамның бәріне тән қасиет. Өтірік айтпайтын адам о заман да бұ заман болған емес, келешекте де болмайды. Алайда, адамның бәрі өтірікші емес. Өтірік айтуды өмір нормасына айналдырып алған адам, әне, сол біз күрес ашатын адам.

«Өтірік өрге баспайды». Бұл - ел өтірікке онша үйір емес кезде айтылған ұзын арқау, кең тұсау мәтел. Өмір сүру өте қарапайым бұрынғы кезде өтіріктің өрісі тар, біреуді біреу алдау ғана болатын. Қазір енді өтіріктің бүлдіргіш күші адам айтқысыз артқан. Өтірікпен адамды өлтіріп қана қоймай, қоғамдық сілкініс жасауға да болады. Міне, сондықтан ғой біздің өтірікті өгейсітетін заң қабылдау қажеттігін айтып отырғанымыз.

Қайткенде де өтірікшіні ағаш атқа теріс қаратып отырғызатын кез келді.

«Бас кеспек болса да тіл кеспек жоқ»,- деп қайсар ұл айтқан.

Өтірікші, ездің аузынан мұндай сөз шықпайды, шынымен өстер деп қорқады.

Өтірікшінің тілін, ұрының қолын кесетін, тіптен оларды өлім жазасына кесетін елдер бар.

Мұндай шаралардың қаталдығы мен босандығын заң анықтағаны жөн, әрине.

Сонда да өтірікшінің тілін кессе, сауап!

Әй, бірақ қазіргі адамды тілсіз сайрататын ғылыми-техникалық құралдар тұрғанда өтірікші тілсіз-ақ талай нәрсені бүлдірер.

Оны айтамыз, екі қол, қас-қабақ тұрғанда адамға тіл білмей-ақ түсінісу анау айтқан қиындық туғызбайды.

Ана бір жылы, нақтылап айтқанда, 1996 жылы Атлантада өткен олимпиадалық ойындарға барудың сәті түсті. Облысқа белгілі азамат Смағұл Әбілековпен сапарлас болдым.

Біздің туристік бұл сапарымыз Американың ең түстік, ең ыстық қаласы Майамиден басталды. Қонақүйге тоқтап, ес жиған соң Смекең екеуміз көшеге шықтық. Айналаның бәрі дүкен, кафе, бар. Дүкендерге кіріп, әр нәрсені бір көріп, бағасын сұрап дегендей, ерігіп жүрміз. Бір дүкенде екі жігіт сауда жасап тұр екен, Смекең шалбардың бағасын сұрады.

Сатушы еркектің жыныстық мүшесін былш дегізіп, қарап тұр.

Смекең, заты, қызба кісі, ауызға келгенді қайта тартпай, батыл айтатын адам.

- Мыналарды қайтсем екен ә, ауыздарын артына қаратып жіберсе, болар еді, қап!-деп сілкінді.

Білемін, бұл Смағұл Әбілековтің қолынан келеді. Смағұл аға - жас кезінде атақты Әбілсейіт Айхановпен белдескен палуан. Қазақстанда Әбілсейттен басқа адамның бәрін жыққан Смекең әлі де қарулы. «Қап!»- дейтіні - бөтен елдің азаматына қол тигізуге болмайды, пәлеге қаласыз.

Мен жейденің бағасын сұрадым.

Екінші сатушы шімірікпестен әйелдің жыныстық мүшесін сарт дегізді.

Смекең де, мен де, түсіндік.

Бұл – орыс туристерінің оңбағандығының жемісі. Оспадарсыздар мына әңгүдіктерді алдаған, осылай үйреткен. Қарашы енді, өтіріктің мына екі жігітті қандай күйге түсіргенін. Әлбетте, ойланбай соғып тұрған сөздерінің шын мағынасын білген есі дұрыс адам соншама ерсі сөйлемес еді.

Біз енді мына екі жігітті кінәлай алмадық.

* * *

Қалжың үшін айтылатын өтірік бар.

Оны ел көбінесе біздің халқымызға жат, өзге жұрттан енген «Күлкі күні» деп аталатын 1 сәуірде гулететін болды. Күлкі - дәру. Күлкі үшін айтылатын өтірік зиянсыз. Алайда, біздің кейбір жосықсыздар қалжыңның жөні осы екен деп, шектен шығып кетеді.

Биылғы күлкі күні, яғни 1 сәуір сенбіге тұспа-тұс келді. Төсектен енді тұрып жатқанбыз, телефон шылдырлады.

Трубканы алып сөйлескен Бану бәйек болды да қалды. Себебі, білім және ғылым министрлігінен комиссия келеді деп күтіп жүрген, сол келіпті.

Қазақ-түрік дарынды ұлдар интернаты директорының оқу ісі жөніндегі орынбасары болып істейтін Бануға жұмысқа тез жетуі керек екен. Апыл-ғұпыл киініп, интернатқа қарай ұшты. Барса, комиссия жоқ. Хатшы қыз:

- Әкпей, бүгін күлкі күні ғой. Соны да білмейсіз бе?- деп Банудың өзін жазғырады.

Бану не дерін білмей, басын бір шайқап үйге қайтады.

Құдайым-ау, осындай да өтірік бола ма? Мұның төркіні - қалжың, әзіл, ал бірақ мына жағдайда шектен шығу. Мұндайда қазақ «Жаманның ойыны жаман, бұқаның мойыны жаман»- деген. Мынадай оңдырмай ойнаған қызға не дерсің, «Ойнап сөйлесең де ойлап сөйле» деген жөн шығар.

Өткен аптаның сенбісінде теледидардан «Алдар көсе» фильмі көрсетілді. Қанша көрсең де көре бергің келетін фильм ғой бұл. Шәкен Аймановтың ғажап сомдауындағы Алдар ағамыздың бірде шат, бірде қайғылы, бірде аңғал бірде дана кейпі әрі таңдандырып, әрі ойландырып, әрі толқытып, үлкен әсерге бөледі. Классикалық шьғармаларды қайталап көрген сайын жаңа ой түйіп, жаңа әсер аласың. «Алдар көсені» көргенде де сөйттім. Атының өзі алдайтын адам екенін білдіретін Алдекең адамдарды тектен-тек алдамайды. Зорлық-зомбылық, жоқшылық, кедейшілік, т.б. қорлық атаулыдан құтылу үшін жанын жалдайды. Алдекең алдаса екен, иландырса екен, пәледен құтылса екен деп тілеулес боласың. Теңдесі жоқ өтірік. Өрелі өтірік. Мұндай өтірікті халық жек көрмеген, күліп, мәз болған.

Біздің Алдекеңе әлемде бір астар бола алса, тек суайт Мюнхаузен ғана болар. Ал қырық өтірікті өлеңмен түйдектетіп төгетін тазша балаға теңдес жоқ.

Олардың өтірігіне риза боласың.

Ал, Остап Бендердің өтірігі - қауіпті, зиянкес өтірік. Бұл кәззәп небір
иман жүзді адамдарды тақырға отырғызып кете береді. Алаяқтығында шек жоқ.

Шошып, сақтанатын өтірік, міне, осы Остаптікі. Остаптың қылығы құқық қорғаушылардың құрығына өз-өзінен сұранып тұр. Остаптың өмірі - үрей.

Біздің шошып, әңгімелеп отырған өтірігіміздің жөні бөлек, ол - қазіргі адамдардың шын сөзді ұмытып, бір-бірін болар-болмасқа алдап, құрдымға жіберіп жатқандығына күйзелу.

Осы ойды өрбітерде, яғни сөзіміздің басында айттық, қазір қоғамды өтірік жайлап алды. Оны ешқандай иманды сөзбен тоқтата алмайтын дәрежеге жеттік.

Қайталап айтуға тура келеді, бізге өтірікті тоқтататын заң керек. Егер тереңірек бойлап қарасақ, ондай заң бар, бірақ түрлі заңдардың ішінде жүр. Айталық, бопсалау, өтірік үрейлі хабар тарату, т.б. қылықтар заңмен жазаланады. Бұлардың бәрінің төркіні - өтірік. Өтіріктің үлкен-кішісі болмауы керек, барлығы заңмен жазалануы тиіс. Сонда ғана адамдар аяғын аңдап басып, тілін тарта сөйлейтін болады.

* * *

Қазақ - етек-жеңі кең халық. Қазақтың барлық тірлігі - иманды.

Ана бір жылдары «Коммунизм құрылысшыларының моральдық кодексі» деген бір әдемі тұжырымдар жиынтығы болды. Соның әрбір тұжырымы қазақтың тұрмыс-салтына айны-қатесіз сай келетін. Біздің қазақ - ешқандай кодексіз-ақ қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заманды аңсаған халық. Асан қайғы атамыздың желмаяға мініп, Жерұйықты іздеуінде үлкен сыр бар. Жақсы адамдар жақсы жерде тұрған. Асанқайғы атамыздың өз халқының жер жәннатында өмір сүруге лайықты екеніне көзі жеткен.

Жерімізге жат жұрттықтардың аяғы тигелі бергі өткен жылдар ішінде қазақ ділінде адам айтып тауысқысыз өзгерістер болды. Ғылыми-техникалық революция жемістерін ешкімнің жекеменшіктеуге құқы жоқ. Ол «Біз сендерді оқыттық, сауаттарыңды аштық, жеріңде поезд жүргіздік, көгіңде ұшақ қалықтаттық» деп отырған халықтың өзін де екпініне біздің ар жақ-бер жағымызда қосқан. Демек, өркениет жолына түсу - заңдылық. Бір елді бір ел жетектеп қосты деу - бекер сөз.

Осы өскелең өркениеттің сөзсіз игіліктерімен қатар көзсіз тірліктері де бар. Солардың кейбереуі асқынып, халқымызда жоқ әдет-ғұрыпты зорлап таңып, еліктегіш жастарымызды есінен тандырып отыр. Нәтижесінде әрқайсысы бір-бір ауыз толтырып айтарлық әңгімеге татитын жөн-жосықсыз қылықтар пайда болды. Соның бірі - мирасқорлық, яғни мұрагерлік.

Біздің халықта бұл мирасқорлық дегеніңіз ешқандай проблема туғызып көрген емес-тін. Әке баласы ер жеткен соң келін әперіп, еншісін бөліп беріп, «ноқтасын сыпырып» қоя беретін. Әкенің ауылы - үлкен ауыл, үйі - үлкен үй, баланікі - пәлен мырзаның ауылы, отау үй аталатын. Әке үйіне яғни қара шаңыраққа кенже ұл ие болатын. Осымен бітті, жас өсіп, жарлы байып жататын.

Әкеден қалған мал-мүлікке таласу деген атымен болмайтын. Содан да мирасқор, мұрагер деген сөздер адам өмірін жалғастыратын жастың барын ғана білдіретін. Ал, қазір әкенің тірісінде мал-мүлкіне көзін сүзетіндер, өлгенде таласатындар көбейіп барады.

«Атадан мал қалғанша тал қалсын»- дегенді үлгі етіп айтар еді үлкендер. Осы тұрақты сөз тіркестерінде қазақтың тым жомарттығы, ерен мәрттігі жатыр. Қазақ отаулары қазан түбінде жуынды қалды демей, өз шаруасын шалқытуға жан-тәнін салып кіріскен. Сондағы ойлайтындары «қара қазан, сары баланың қамы» болған.

Қазіргі жастар сырттан келген өмір салтының салқынына ұрынып, өзі шыққан орданы ойран етіп тонаудан тайынбайтын дәрежеге жетті.

Мұның аяғы жақсылыққа апармайды.

Теледидардан мен қазір екі шетелдік сериал көріп жүрмін. Аттары -«Күнәнің жүзі» («Цвет греха»), «Тәтті ұрық» («Сладкий плод»), Құдайым-ау, адамдар мұрагерлік үшін қандай зұлымдыққа, алдау-арбауға бармайды десеңізші! Небір пәлелер көз алдыңда өтіп жатады, жағаңды ұстап, таңданбасқа лажың қалмайды. Мынандай азғындықтан аулақ болсақ екен, дейсің.

Бірақ «Жақсыдан - үйрен, жаманнан жирен»,- деп қанша айтқанымызбен, жастарымыз жамандыққа ентелеп тұрады. Міне, енді жоғарыдағыдай сериалдардың, дүниеқоңыз, кесепаты көп халықтардың қылығынан үлгі алып, азғындағандар әке-шешесінің байлығына жасырын да, ашық та таласатынды шығарды.

Әкем айтар еді: «Біздің атаның балалары енші бөліскен емес». Жас күнімде естіген сәтте-ақ бұл сөздің терең мағынасын әжептеуір ұққандай болғанмын, есейе келе, тегімнің қасиетті екеніне әбден көзім жетті. Әкеміз бізге ғибрат аларлық қандай, қаншама сөз айтпады, соның ішіндегі ең бір асылы осы ғой деп ойлаймын. Балаларына «тату бол»- деп тақылдап жататындардікінен әкемнің мына сөзі мың есе салмақты еді.

Жуырда мынадай бір әңгіме естідім, қора-қора қойы, үйір-үйір жылқысы, келі-келі түйесі бар бір кісінің он екі баласы бар екен. Балалары жас кезінде сүттей ұйыған отбасы екен. Қазір балалары өскен, үйлі-баранды болған. Енді сол балалар әкесінің малына таласып, мазасын алатын көрінеді. Қария қазір малдан да, баладан да безіп отыр дейді. Он екі баласын да шақырып алып, барлық малды тең бөліп беріп, басына азаттық, жанына тыныштық алғысы келеді екен.

Осыған орай, әкемнің бұрынғылар айтқан дейтін «Артық дәулет - бас қайғы» деген аталы сөздің шындығына таңданғаннан басқа не демексің.

«Ағайын тату болса, ат көп,

Абысын тату болса, ас көп»,- дегенді білмей өскен ұлдары мен келіндері қайран қарияның арқа еті арша, борбай еті борша болып жүріп жинаған малының ту-талақайын шығарайын деп отыр. Өкінішті-ақ. Ағайын араз болса, ауыздағы кетедінің кері - бұл.

Кердең ұл мен кер келіннің ата жолынан айнығаны осындай-ақ болар. Дүние - боқтың бірлігімізге атылған оқ болғаны-ай, қап!

Бұл - өте жаман кесел, бақ талас. Бақ талас деп әдейі бөлек жазып отырмын. Жетесіздер әкенің бағына, малына таласып жатса, басқаша қалай жазбақсың. Ал, мұның түп-төркіні - бақталастық, содан туындаған көре алмаушылық, қызғаншақтық, қорқаулық. Тізе берсе, бұл тараптағы сөз өте көп.