Қазақ Әдебиетінің алтын ғасыры. Зерттеу. Астана,

– Реке, қазақтың ұлттық әмбебап энциклопедиясының 15 томы және басқа да энциклопедиялық туындылар (барлығы 55 том екен) оқырмандарымыздың игілігіне айналғаны шынында да зор ғанибет. Ұлттық ғылымдарымыздың үлкен жетістігі деп бағаланатын болар. Өзіңіз басқарып отырған Бас редакцияның бұрған дейінгі атқарған қызметіне, тындырған шаруасына, ұжымдық еңбектің нәтижелеріне ширек ғасырлық белесте тұрып, ой көзімен үңілсеңіз.

– Жөн. Жалпы энциклопедия жасау, оны жүйелеп шығару – ұлттық сананың жетілген, өскен тұсында жүзеге асады. Қазақ энциклопедиясының да алпысыншы жылдардың аяғы, жетпісінші жылдардың басында қолға алынуы тегіннен-тегін емес. Бұл кезең тоталитарлық жүйе қаншалықты дәуірлеп тұрғанымен, Қазақстандағы ұлттық ақыл-ой, сана-сезімнің шамырқанған, буырқанған тұсы болатын. Басқа одақтас республикалар сияқты Қазақстан да ұлттық әмбебап энциклопедиясын жасау ісін қолға алды. Бұған сол кездегі республика үкіметі тарапынан да көп көңіл бөлінді. Қаржы аударылды. Жаңа ұжым құрылды. Игілікті іске жол ашылды. Әдебиет пен өнердің мәдениет пен ғылымның көрнекті өкілдері ел мүддесі үшін орындалатын күрделі жұмыстың күрмеуін шешуге өз үлестерін қосты. Қазақстан тұңғыш көп томдық әмбебап энциклопедиясын әзірлеп, басып шығару үшін Қазақстан Ғылым академиясының жанынан 1968 жылы қаңтарда Қазақ совет энциклопедиясының Бас редакциясы құрылған еді. Сөйтіп республикада энциклопедиялық кітап шығаруға негіз қаланды. Бас редакцияның құрамындағы ғылыми-салалық 11 редакцияда 130 адам болды. 29 ғылыми-салалық алқалар мен ғылыми-кеңесшілер тобында 313 маман-ғалымдар қызмет атқарды. Қазақ энциклопедиясының әр томын әзірлеуге орта есеппен 850-1200 автор қатысыпты. Осыдан-ақ энциклопедияшылардың еңбегі теңіз түбінен маржан теретіндердің бейнетіндей ауыр жұмыс екенін аңғаруға болатын шығар.

Қазақтың тұңғыш әмбебап көп томдық энциклопедиясын әзірлейтін Бас редакцияның бас редакторы болып академик М.Қаратаев бектіліп, белгілі білгір ғалымар мен мамандар бас қосты. Ұлттық Ғылым академиясының барлық ғылыми-зерттеу институттары, жоғары оқу орындарының оқытушы-ғалымдары да бұл жұмыстан шетқақпай қалған жоқ. Ұжымдық еңбектің нәтижесінде әмбебап энциклопедияның бірінші томы 1972 жылы жарық көрсе, соңғы он екінші томы 1978 жылы оқырмандар қолына тиді. Содан соң бұған қосымша орыс және қазақ тілдерінде энциклопедиялық анықтамалық сөздік және бір томдық “Алфавиттік пән-есім көрсеткіші” шықты. Сонымен он бес томдық тұңғыш Қазақ энциклопедиясын шығару ісі онжылдық ішшінде толық жүзеге асты. Ал мұндай энциклопедияны бұрынғы одақтас республикалар ішінде бізден бұрын Ресей мен Украина ғана шығарған еді.

Бұдан кейін төрт томдық “Қазақ ССР” қысқаша энциклопедиясы да қазақ және орыс тілдерінде жеке-жеке жарық көрді. Барлығы 8 том үш томдық балалар энциклопедиясы “Ол кім? Бұл не?”, “Қазақша-орысша сөздік”, “Қысқаша орысша-қазақша сөздік”, “Орысша-қазақша тілашар”, “Шаңырақ” т.б. ғылыми еңбектер жарық көрді. Бұл жиырма бес жылда Қазақ энциклопедиясының Бас редакциясы үлкен жолға шықты, тәжірибе жинақталды.

– Қазақстан ғылымының тарихында бұрын түрен түспеген энциклопедия жасау ісіне белсене атсалысқан ғалымдар мен мамандар көп болғанын айттыңыз. Солардың көшбасындағы көрнекті өкілдерінің қатарында кімдер болған еді?

– Қазақ энциклопедияшыларының сол тұстағы қыруар ізденістері, тарих қатпарларында қалып қойған, өшуге айналған сан алуан деректерді тірілту жанкешті еңбек еді.

Ғылымның, мәдениеттің әр саласының мамандары үлкен біліктілікпен қатыспаса қысқа мерзімде ойға алған күрделі де көлемді жұмысты тындыру қиын еді. Бұл ретте елдігіміздің айғағындай, дәлеліндей осы маңызды шежіре үшін жеке шығармашылық шаруаларын былай ысырып қойып, қажет жерінде ақыл-кеңесімен де, қалам қарымымен де көмек берген зиялы қайым өкілдері – асыл ағалардың еңбектері елеулі. Бұлардың қатарында көрнекті жазушылар С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, ғалымдар Ә.Марғұлан, О.Жәутіков, А.Сызғанов, Б.Бірімжанов, А.Нүсіпбеков, актерлер Ш.Айманов, Е.Өмірзақов, суретшілер Қ.Тельжанов, С.Мәмбеев, композитор Л.Хамиди т.б. болғаны қандай ғанибет. Қазіргідей ғылым мен техниканың өркендеп, дамыған шағында энциклопедия жасау қаншалықты ғұлама болса да бір адамның қолынан келетін шаруа емес. Бұған озық ақыл-ойдың тоғысуы, сан салалы ғылым арналарының барын қосып, қажетті жетістіктерін ашып көрсету қажет болды. Алғашқы қазақ энциклопедияшылары сол міндет биігінен табылды деп айтуымызға әбден болады.

– Энциклопедияның басқа да баспа өнімдерінен өзіндік ерекшелігін, әзірлеу барысындағы айырмашылық жөнінде де айта кетсеңіз.

– Әлемдік тәжірибенің көз жеткізгендей, энциклопедияға бір күндік, науқандық басылым деп қарауға болмайды. Көпсөзділікті, жеңіл шолуды, атүсті байламға бой алдыруды көтермейді. Әр жерден цитат алу, дәлелденбеген, тексерілмеген фактілерді орынсыз тықпалауға жол жоқ. Біреулерді орынсыз мақтауды немесе орынсыз даттауды көтермейтін басылым. Әуелі британ, неміс, француз энциклопедияларына назар аударсаңыз, осындай талап қойылған.

Қысқа, дәл тұжырымдар арқылы мол мағлұмат, айқын ақпарат жеткізілуі керек. Қазақ айтатын “Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін” табу керек оқырман энциклопедиядан.

– Реке, осы орайда, тіл ұшында тұрған бір сауалды қойғым келеді. “Қазақ совет энциклопедиясы” деп аталатын көп томдық еңбектің коммунистік идеология ықпалына қатты шарпылғаны, компартияның мүддесіне көбірек қызмет ететіні қазір айқын байқалады ғой. Бұл жөнінде не айтар едіңіз?

– Рас, тұңғыш төл энциклопедиямызды тоқырау деп аталатын кезеңнің мұзы сіресіп жатқан кезде, қызыл саясаттың қылышы қылпып тұрған тұста жасауға тура келді. Әр нәрсеге тек кеңестік көзқараспен баға берудің салқыны қатты тигенін, ұлттық тарихымызға, салт-дәстүр, наным-сенімімізге қатысты ақтаңдақтардың мол екенін жасырмаймыз. Әсіресе, ХХ ғасырдағы қазақ ұлттық ояну дәуірінің басы болған, ұлттық дамуының негізгі нысанасын белгілеген – Алаш қозғалысы, Алаш ұлттық партиясы, Алашорда өкіметі жөнінде, оның ірі қайраткерлері туралы дұрыс баға берілмеді. Жала жабылды, күйе жағылды. Жаңсақ тұжырымдар жасалды. Тіпті, оларды тарихымыздан мүлде сызып тастауға жақын қалдық. Компартияның сойылын соғып, жүйесін, тұйық шеңберді қалыптастырғанын көптеген ғылыми мақалалардан да байқауға болады. Тәуелсіз мемлекет, еркін ел болып, бүкіл тарихымызды қайта жазып жатқан тұста энциклопедия томдарына да көптеген түзетулер, толықтыруалар кіргізуге, сөйтіп қайта басып шығаруға тура келеді. Қазіргі өтпелі кезең, өлара шақ қиындықтарын артқа тастап, қосымызды түзегеннен кейін бұл шаруа да жедел қолға алынғаны жөн деп ойлаймын. Іргесінде, өз ішінде соғыс өрті тұтанып, шырқы бұзылып жатқан Грузия, Армения, Әзірбайжан сяқты елдердің өзі кеңес дәуірінде шығарған энциклопедияларын қайта басып шығарудың қамында көрінеді. Бұдан бұрын Президентіміздің қабылдауында болғанымда бұл мәселеге қатысты ойдарымды айтқанмын. Өркениетті елдерде энциклопедия томдары Библия, Құран сияқты қастерленеді. Әр шаңырақтың төрінде тұратын кітап деп танылған. Біз болашақ ұрпаққа азаттық энциклопедиямызды қалдыруымыз керек. Дамудың жаңа жолына түскен жас мемлекетіміздің ұлттық шежіресі қамқорлыққа алынады деп ойлаймын.

– Ал Қазақ энциклопедиясының басына бұлт үйірілген кездер болды ма?

– Осы орайда 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасынан кейінгі СОКП Орталық Комитетінің “Қазақ ұлтшылығы” жөніндегі әйгілі қаулысын айтуға болады. Бұл ұлттық намысымызға тиген, аққа қара күйе жаққан құжат болғаны өз алдына, оның ызғары ұлттық мекемелеріміздің шаңырағын шайқалта жаздады емес пе? Әсіресе, осы кезде кейбір әпербақан шенеуніктер ұлтшылдықтың ұясын іздеп әуре-сарсаңға түсті. Сонда Қазақ энциклопедиясына көз аларта қарап, саусағын шошайтқандар да табылады. “Ұлтшылдыққа” тәрбиелеп отырған энциклопедия томдарын жыртып, өртеп жіберудің аз-ақ алдында қалдық. Құдай сақтап, бір нәубеттен аман-есен шықтық, әйтеуір.

– Нарық қыспағын Қазақ энциклопедиясының Бас редакциясы қалай сезінуде?

– Әрине, басқа да ғылыми мекемелер, баспалар сияқты біздің ұжым да көптеген қиындықтармен бетпе-бет келді. 1986 жылға дейін энциклопедия да үкімет тарапынан бюджет арқылы қаржыланатын мекеме болса, одан кейін өзін-өзі қаржыландыру, шаруашылық есеп дейтін заман ағымына, нарық талабына сай арнаға көшті. Бірақ шыққан кітаптарымыз, бағасын қанша жоғары қойсақ та, өзін-өзі ақтамайтын болды. Тіпті, түгел өтіп кеткен күннің өзінде пайда әкелудің орнына тек зиян шектірді. Сондықтан бәрібір мемлекет көмегіне мұқтаждықты сезінудеміз. Мәселен, “Қазақстан тарихы және мәдениет ескерткіштері шежіресі” дейтін көлемі 60 баспа табақ кітап дайын тұр. Бұл қазақ даласындағы құнды тарихы және мәдени ескерткіштерге жан-жақты сипаттама беретін 10 томдық бірегей басылымның алғашқы томы. Беташар том халқымызды материалдық және рухани мәдениетінің ежелгі орталықтарының бірі ретінде төрткүл дүниеге таныма болған аймақ – Оңтүстік Қазақстан облысының аумағында орналасқан археологиялық, тарихи, сәулет және монументальды өнер тарихына қатысты ескерткіштерге арналған. Ежелгі жылнамаларда “ақ өзен үстіндегі қала” деп сипатталатын Испиджап (Сайрам), моңғол басқыншыларына жарты жыл бойы алдырмай, қарсылық көрсеткен қаһарман тұрғындар қаласы Отырар, қазақтың үш жүзінің хандары мен сұлтандары, билері мен батырлары жоңғар басқыншыларына тойтарыс беруге пәтуаласқан қасиетті төбе Ордабасы шоқысы, атақты әмірші Ақсақ Темірдің жарлығы бойынша бой көтерген киелі ғибадатхана Қожа Ахмет Иасауи кесенесі, т.б. – көптеген жәдігерліктеріміз жөнінде құнды мәліметтер жинақталған. Керек пе? Керек!

Осыны өз күшімізбен шығара алмай отырмыз. Араға жылдар сала бастаған соң, түсірілгеніне біраз уақыт болған құнды слайды-суреттердің бояуы оңып барады.

Айта берсек, дайын тұрған еңбектеріміз көп. Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған “Негеш”, сондай-ақ “Ислам”, “Шәкірт”, “Ұлан”, “Қазақ тілі”, “Қазақ әдебиеті мен өнері”, “Өнер”, “Математика” энциклопедияларының қай-қайсысы да қыз жасауына қосып беретіндей құнды дүниелер боларына ешкім де күмән келтірмейді.

– “Қазақ энциклопедиясы” көрші Қытай елінде қайта басылып шығады екен дейтін сөз рас па?

– “Қазақ энциклопедиясын” Пекиндегі “Ұлттар” баспасы қайта басып шығарғалы жатыр. Бұл қытай, моңғол, қазақ, ұйғыр, корей, т.б. тілдерде шығаратын үлкен баспа. Солар “Қазақ энциклопедиясының” қазір алты томын басып шығарды.

Осы арада айта кеткен жөн шығар, таяуда Қытай Халық республикасы энциклопедиясының бас редакторы бізде қонақта болып қайтты. Біз де оларға барып келдік. Біз олармен бірлесіп қабырғаға ілетін 1994 жылдың күнтізбесін шығарғалы жатырмыз. Қазақ, орыс, ағылшын, қытай – төрт тілде шығатын күнтізбе. Бұл шығармашылық байланыстарымыздың бір ғана мысалы. Әрине, көне қытай елінде энциклопедиялық еңбектер көп болған. Бірақ еуропалық үлгідегі ғылыми энциклопедияны шығаруды қытайлықтардың қолға алғанына он-он бес жыл болыпты. Соған қарамастан олар 74 томдық энциклопедияларын шығарып үлгерді. Жеке баспалары бар. Пекиннің орталығында үлкен көп қабатты үйлері бар. Мыңдаған адам қызмет істейді. Бізді олармен салыстыруға келмес. Миллиардтан астам халқы бар мемлекеттің энциклопедияшыларға қамқорлығы кісі қызығарлықтай.

– Ұлы ақын, ойшыл, дана Абайдың туғанына 150 жыл толуын ЮНЕСКО деңгейінде атап өтетін болып, қазақ елінің мәртебесі тағы да аса түсуде. 1995 жылға дейін “Абай” энциклопедиясын шығаруды жоспарлаған едіңіздер. Бұл энциклопедияның сыр-сипаты қалай? Дайын ба? Қашан шығады? Биыл ақпан айында Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинеті өзінің көшпелі мәжілісін Семейде өткізді ғой. Сол мәжілісте халықаралық бизнес саласында жұмыс жүргізетін бір фирманың директоры “Абай” энциклопедиясына жұмсалатын қаржыны төлеуге әзір екендігін мәлімдеп, жар салған еді. Көмек болды ма?

– Жеке адамға арналған тұңғыш энциклопедиямыз – бір тодық “Абай” энциклопедиясы болмақ. Онда данышпан ақын, ойшыл, композитордың бай мұрасын талдауға мол орын беріледі. Оның әдеби мұрадарына, аудармалары мен қара сөздеріне жеке-жеке мақалалар арналған. Кітапта Абайдың дүниеге көзқарасы, эстетикасы мен поэтикасы, қоғамдық-саяси ой-пікірлері мен көркемдік әдісі туралы зерттеулер де жүйеленеді. “Абай және өнер”, “Абай және музыка”, “Абай және театр” сияқты бірқатар шолу мақалалар енгізіліп, ақынның әдеби мұраларының қайнарынан тұщынған суретшілер, сазгерлер, режиссерер мен актерлер, әдебиет пен өнер қайраткерлері туралы деректер бар. Энциклопедияда Абайдың өмірі мен шығармашылығына, оның отбасына, туыстары мен жақындарына, ізбасарлары мен шәкірттеріне қатысты мол мағлұматтар жинақталған. Оны түзуге Қазақстанның көрнекті ғалымдары, әдебиет зерттеушілері, тарихшылары, этнографтар мен өнер танушылары қатысты. Бұл кітап басуға дайын. Республика Үкіметі бөліп отырған арнайы қаржымен шығармақпыз. Ал кейбір фирмалар мен бизнесмендердің уәдесі құрғақ сөз болып қалды. Олардың қаржылай көмек алған жоқпыз.

– Фашизмге қарсы соғыстағы жеңістің 50 жылдығы қарсаңында энциклопедия Зерде кітабын шығармақшы деп естіген едік. Бұл шаруа аяқсыз қалмай ма?

– Сұрағың орынды. Кешегі 1941-1945 жылдардағы алапат соғыста талай боздақтар майдан даласында қалды. Олардың ерліктерін әспеттеп, есімдерін жадымыздан шығармау – перзенттік парызымыз. Энциклопедия ұжымының соңғы кездегі шұғылданып жатқан бір үлкен жұмысы осы. Қазір Қызылорда, Қарағанды, Көкшетау, Қостанай, Павлодар облыстарынан дайындалған кітаптар өндірісіне жіберуге әзір. Алдағы уақытта басқа облыстары да қамтылады. Зерде кітабы да көп томды. Жалпы атын «Боздақтар» деп атамақпыз. Бұған Баспасөз, Қорғаныс министрліктері де көп көңіл бөліп отыр.

– Реке, шетелдерге сапарлап шығып жүрсіз ғой. Жалпы, энциклопедиялық кітаптарға деген сұраным жоғары ма, төмен бе? Болашаққа үмітпен қарайсыз ба?

– Өркениетті, дамыған елдердің бәрінде де энциклопедиялық, анықтамалық кітаптарға сұраным өте жоғары. Ең өтімді товар – осылар. Рас, мұндай кітаптарды дайындауға көп күш жұмсалады. Бағасы да удай болады. Бірақ керек. “Керек тастың ауырлығы жоқ” деп туристердің өзі түрлі энциклопедиялық әдебиеттерді арқалап жүреді. Қазақ энциклопедияшыларының да еңбегі жанатын күн туады. Болашаққа үмітпен ғана емес, сеніммен қараймын.

– Энциклопедиялық кітаптар шығару – аса күрделі де қиын шаруа. Мұндай басылымдар қайсыбір елде болмасын білім-ғылымы, тіл-тарихы, әдебиетпен өнері, салт-дәстүрі дегендей, барлық қоғамдық және рухани жағынан дамуының барынша биіктеген кезеңдерінде дүниеге келген. Жинақталған, сараланған білім қорының жасалуы түрлі мақсат-міндеттерді көздейді. Ал ондай мақсат-міндеттердің тууына әрбір кезеңдегі қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық жағдайлар да әсер етеді. Сонау көне заманнан бүгінгі таңға дейінгі халқымыздың жүріп өткен тарихи жолын, республикамыздың әлеуметтік-экономикалық хал-жайын, ғылым-біліміміздің деңгейін, жалпы барлық сипатымызды жинақтап, бір жүйеге келтіру, сөйтіп қалың көпшіліктің барлық сауал-сұрақтарына жауап берер үлкен анықтамалық жасау міндетінің тұрғанын біліп, 1967 жылдың қыркүйегінде Қазақстан үкіметі “Қазақ энциклопедиясын шығару туралы” қаулы қабылдаған болатын. Осыған орай 1968 жылдың 1 қаңтарында Қазақ совет энциклопедиясының Бас редакциясы құрылды.

– Әмбебап энциклопедия шығару – ұжымдық еңбектің нәтижесі. Оқырман қолына тарап кеткен 12 томдық энциклопедияның алғашқы томы қалай әзірленді?

– Жалпы алғанда, Қазақ энциклопедиясының әрбір томын дайындауға орта есеппен 850-1200 автор қатысты. Оның басым көпшілігі – ғылым докторлары мен кандидаттары, белгілі мамандар мен әдебиет, өнер қайраткерлері. Олар өздері еңбек ететін ұжымдардың ұсынуы бойынша Бас редакция мен салалық редакция алқасының келісімімен іріктеп алынды. Ал энциклопедияны әзірлеу барысында 47 тақырыптық сөзтізбесі жасалып, әрқайсысы жеке кітапша ретінде басылды да, түрлі тиісті мекемелерге, оқу орындарына, жекелеген мамандар мен ғалымдардың талқысына ұсынылды. Осындай жолмен түскен 8 мыңға жуық ұсыныс-пікірлер елеп-екшеленіп, ғылыми кеңесшілер қолынан өтті. Жұмыс барысын бұлайша ұйымдастыру бағыт-бағдардың дұрыс екендігін білуге, түрлі кемшіліктерден арылуға жағдай тудырды. Міне, осындай жолмен әмбебап энциклопедияның 1-томы 1972 жылдың басында, ал соңғы томы 1978 жылы жарық көрді.

– Аталмыш әмбебап энциклопедияда аталмай қалған атаулар, енбей қалған есімдер, орын таппаған оқиғалар аз емес. Қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық өзгерістер заманы жаңа жұмыстар талап ететін сияқты.

– 12 томдық энциклопедияның жасалуы барысында ондай жағдайлардың орын алғаны рас. Оған ешкімді кінәлай алмаймыз. Тірліктегі барлық оқиғалар мен іс-әрекеті алақанында ұстап отыруға тырысқан сол кездегі саясаттың салқыны “Қазақ совет энциклопедиясы” Бас редакциясының да адымын аштырмады. Ол кез цензураның да тым дәуірлеп тұрған шағы болатын. Әмбебап энциклопедияға кірген барлық оқиғалар мен есімдер Орталық Комитеттің қатаң бақылауында болды. Қазақ және орыс тілдерінде қатар жарық көрген “Қазақ ССР. Қысқаша энциклопедиясында» ғана репрессиялық қуғын-сүргін, алапат аштық төңірегінде там-тұмдап сыр шерте алдық. Бүгінгі таңның биігінен қарағанда, әрине, ол жеткіліксіз. Оқырман қауымның жаңа талап-сұраныстарын қанағаттандыра аларлық жаңа әмбебап энциклопедия қажет. Алайда қоғамымызда орын алып отырған барлық ауыртпалықтар, қаржы, қағаз тапшылығы “Қазақ энциклопедиясының” да басына түсіп отыр. Соның салдарынан бірқатар энциклопедиялық басылымдар кейінге қалдырылды. Мәселен, “Абай”, “Айқап”, “Қазақстанның тарихы мен мәдениет ескерткіштер шежіресі”, “Ислам” энциклопедиясы, “Боздақтар” “Ақ отау”, “Шәкірт”, “Халық емшілігі” сияқты басқа да дайын тұрған еңбектер бар. Мұндай энциклопедиялық басылымдардың жарық көруіне үкімет тарапынан арнайы көңіл бөлініп отырмаса, жұмысымыздың алға жылжуы қиын-ақ. Қазіргі іскер бизнесмендеріміз бен коммерсанттарымыз да халықтық жұмысқа қол ұшын беріп жатса, нұр үстіне нұр болар еді.

– “Қазақ энциклопедиясының” Бас редакциясы өзінің жиырма бес жылының ішінде мақтанышпен айтарлықтай қандай еңбектер басып шығарды?

– Жаңа айтып өткен 12 томдық әмбебап энциклопедия мен 4 томдық “Қазақ ССР” Қысқаша энциклопедиядан» өзге де жарық көрген басылымдар аз емес. Шоқан Уәлихановтың бес томдық шығармалар жинағы, “Ол кім? Бұл ненің?” үш томдығы, “Алматы” және “Қарағанды. Қарағанды облысы” энциклопедиялық анықтамалықтары, “Алфавитті пән – есім көрсеткіші”, түрліше сөздіктер, “Әлемде талай қызық бар” кітабы, “Шаңырақ”. Үй-тұрмыс энциклопедиясы» және басқа үлкенді-кішілі еңбектер оқырман қолына тиді. Олар жайында кезінде мерзімді баспасөз беттерінде жақсы ой-пікірлер айтылған болатын.

– Аталған басылымдардың дүниеге келуіне және қазіргі таңда атқарылып жатқан жұмыстар барысына әдебиет өкілдерінің кімдер араласты?

– Ұлттық мәдениетіміздің биік деңгейін көрсетер күрделі басылымдарды әзірлеуге қатынасқан ақын-жазушылар, зерттеушілер, сыншылар жетерлік. “Қазақ совет энциклопедиясы” Бас редакциясының алғашқы Бас редакторы Мұхаметжан Қаратаев, Әбен Сатыбалдиев, Әзілхан Нұршайықов, Рахманқұл Бердібаев, Дулат Исабеков, Кәрібай Ахметбеков, Бақытжан Майтанов, Кәдірбек Сегізбаев, Қуанышбай Құрманғалиев сияқты көптеген қаламгерлеріміз татымды жұмыс атқарды, көпшілігі қазір де көмектесіп келеді.

– Халқымыздың мәдени өсу деңгейін энциклопедиялық еңбектері арқылы сырт елдерге таныта алдық па?

– Қазақ және орыс тілдерінде жарық көрген төрт томдық “Қаз ССР. Қысқаша энциклопедиясының» бұл орайдағы табысы аз емес. Бұл еңбек еліміздің тыныс-тіршілігін алыс және таяу шетелдерге таныстырған анықтамалық болды. Негізі, біздің энциклопедиялық басылымдарымыз әлемнің қырықтан астам еліне тарады. Ал Қытай Халық Республикасының “Ұлттар” баспасы 12 томдық әмбебап энциклопедиямызды басып шығара бастады.

– Әңгімеңізге рахмет. Ел мен жер тарихын, өміріміздің шежіресін жинақтап, көрсетудегі еңбектеріңізге тілек тілейміз.
Әңгімелескен Әнаурбек ИСЛАМХАНҰЛЫ,

Қазақ әдебиеті, 24 желтоқсан, 1993 жыл.

ЖУРНАЛИСТ ДЕГЕН ХАЛЫҚ БАР
Журналистер төл мерекесіне орай біз республика баспасөзінде есімі кеңінен танымал азаматтардың қысқаша жедел сұхбат ұйымдастырған едік. Көңіліміз қалаған бас редактор да сұрақтарымызға жауап беруге келісім берді. Әрине, қандай да бір ұзақ пікірлесуді, әңгімелесуді газет көлемінің көтере алатындығы белгілі. Бірақ бүгінгідей жеделдігі желден жүйрік зымыран заманда қысқа әңгімені қолай көрдік. Біздің бұл жолы сұрақтарымызға Қазақ энциклопедиясы Бас редакциясының бас редакторы, белгілі ғалым, профессор, Қазақстан Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Рымғали Нұрғалиев жауап береді.

1. Ұжым басшысы өз қол астында еңбек ететіндердің тұрмыс –ахуалдарын бір адамдай жетік білуі керек емес пе? Осы орайдағы алғашқы сұрақ: бүгінгі журналистеріміздің өмір-тіршілігі қандай деңгейде деп ойлайсыз?

2. Қазақ журналистері республикамызда қоғамдық өмірдің шынайы бейнесін оқырмандарына көрсете алып жүр ме?

3. Жалпы халықтың журналистерге деген көзқарастарын әлі дұрыс қалпында деп есептейсіз бе?

4. Мерекелік тілегіңіз.

Рымғали Нұрғалиев, Қазақ энциклопедиясы Бас редакторы:

1. Бұл сұрақ арқылы, сірә, қаламгерлердің тұрмыс-жағдайын айтып отырған боларсыз. Журналистер бұрыннан да бай болып аста төк ғұмыр кешіп, шекелерінің қызғаны шамалы. Жылдар бойы пәтер кезегінде тұрып, кісі есігінде жүрген бірнеше буын өкілдерін білемін. Жазғандары басылып, ел көріп, жер көріп, азды-көпті қаламақы алып, кітап шығарып – осылардың буына піскен күндер өткен. Енді журналистердің еңбекақысы жан бағуға да жарамайды, қаламақы түкке де тұрмайды, құны миллиондардың үстіне шығып кеткен пәтер дегеніңіз құр қиял секілді болып қалды. Осыдан барып қабілетті жастарды айтпағанда, орта, егде жастағылардың өзі ретін тауып, әр түрлі кеңсе қызметтеріне, шағын кәсіпорындарға, саудаға кетіп жатқандары жасырын сыр емес. Ашып айтар болсақ, “байтал түгіл бас қайғы” дейтін күндер туды.

2. Қоғамдық өміріміздің өзі дәл қазіргі таңда толқып тұр ғой. “Түске дейін – мүйіз, түстен кейін – киіз”. Сондықтан нақты шынайы бейнесі жоқ нәрсені журналистер қалай көрсете алады?

3. Журналист әлеуметті толқытып жүрген мәселелерді биік сапада саралап, бағалап бере алғанда ғана оның мерейі өспек. Ендеше, әр түрлі кезеңдерге жұртшылық көзқарасының өзгеріп тұруы да заңды болмақ деп есептеймін.

4. Қазақ журналистерінің тұрмыс қалпы, мамандық құралдары, ой-өрісі, шеберлік ауқымы, мәдениетті, өсіп-өркендеген елдердегі қаламдастарының деңгейіне көтерілуін нәсіп етсін дер едім.

“Өркеннің” тілшісі, 8 мамыр, 1993 жыл.

– Жазушы Әлібек Асқаров жетекшілік еткен біздің құрамда, атын атап, түсін түстеп айтсақ, “Жалын” баспасының директоры, жазушы Бексұлтан Нұржекеев, Шығысқазақстандық қаламгер Борис Щербаков болды. Сондай-ақ Орталық Азияны зерттеу мәселелері жөніндегі Делиде өткен ғылыми конференцияға қатысып қайтқан республикамыздың Ұлттық академиясының вице-президенті Жабайхан Әбділдин мен Жекен Қалиевтер де мәжілістерге қатысты.

Ал енді сапарымыздың мән-жайына келер болсақ, бізді шақырған да, қонақжайлықпен қарсы алған да – Үндістанның ұлттық әдебиет академиясы. Осы академияның тікелей басшылығымен ұлы Абайдың әлемдік тойы аясында тұңғыш рет хинди тілінде ақын шығармаларының бір томдығы жарық көрген екен. Реті келгенде айта кетейік, Үнді елінің тең жартысы (600 миллион) осы хинди тілінде сөйлейді. Бұл бір томдыққа ұлы ақынның өлең-поэмалары мен қарасөздері толыққа жақын қамтылғанын ескерсек, үнділік достардың бұл мәселеге қаншалықты үлкен мән бергенін пайымдау қиын емес. Негізгі жүк аудармашылар – Хэмчандра мен Варьям Сингхқа түсіпті. Қазір бұл кітап үнділік оқырмандар қолында. Біз келісімен үнді әдебиетшілері мен ғалымдары Абай мерекесі аясында үлкен ғылыми конференция өткізді. Онда белгілі ғалымдар: Абхай Морье “Абай шығармаларының негізгі идеялары”, Ансир Руми “Абайдың адамгершілік мұраттары”, Шанкар Басу “Абай – қазақ әдебиетінің жарық жұлдызы”, Девендра Чауве “Абай поэмаларының философиялық негіздері”, Варьям Сингх “Абай – өз уақытының қатал сыншысы”, Д.Бакая “Абай және Мұхтар Әуезов”, Жабайхан Әбділдин “Абайдың философиясы” және мен “Абай мұрасының негізгі арналары” деген тақырыптарда баяндама жасап, Абай мен оның шығармашылығы жайындағы ой-пікірлерді ортаға салдық.

Конференция және басқа да былайғы кездесу-жүздесулер барысында байқағанымыз, үнділік достар Абай шығармаларын тек аударып қана қоймай, оның терең де құпиялы жақтарына барынша назар аударып, өз тұжырым-түйіндері мен байыпты көзқарастарын байқатып отырды. Бұл жәй, әсіресе, осы бір аз күн ішінде бізбен бірге жүріп, бірге болған зиялы қауым арасынан анық көрінді. Олар Шығыстың рухани дүниесі, мұсылмандық әдебиеті мен философиясындағы сан-алуан сарындардың қазақтың данышпан ақынының шығармадларымен соншалықты әуендес, үндес екендігіне қызыға көңіл бөлді. Ал профессор Д.Бакая 1959 жылдың қыркүйек айында Алматыда болған кезінде әлемге әйгілі қазақ жазушысы Мұхтар Әуезов “Абай” романын өзіне сыйлағанын тілге тиек етіп, ұлы қаламгермен бірге болған сәтті, қазақ халқының қонақжайлық қасиеттерін конференцияға қатысушыларға тебірене әңгімелеп берді.

“Ұлыдан ұлағат, жақсыдан шарапат”, дейтініміз осы да, данышпан Абайдың бүгінгі мұрагері есебінде талай елдерді аралап, талай жерлерде болып жатырмыз. Әрине, мүмкіндігінше ел көргенге, жер танығанға не жетсін. Көргеніңді, алған әсеріңді көңілге буып-түйіп қана қоймай, оны көпшілікке айтып, сыр ашқың келеді. Мәселен, аталмыш конференция ағылшын, хинди және орыс тілдерінде қатар жүргізіліп отырды. Әрине, біз де бұл басқосуға құр қол барғанымыз жоқ. Ұлы ақынның 150 жылдық мерекесіне орай биыл жарық көрген “Абай” энциклопедиясын, ақынның орысша, қазақша жаңадан жарық көрген басылымдарын, басқа да қосымша әдебиеттерді ала барғанбыз. Міне, осылардың бәрін Қазақстан делегациясы атынан жетекшіміз Әлібек Асқаров үнділік достарға сый-сияпат ретінде табыс етті. Ал сөзіміздің бас жағында айтып өткен Абай шығармаларының хинди тіліндегі бір томдық аудармасының алғашқы – сүйінші данасының тұсаукесер рәсімі де айтарлықтай дәрежеде әсерлі өтті. Жалтылы көз жәуін алатын аса қымбат матамен оралып, беліне белбеу байланған бұл кітаптың тұсаукесер сәті, шынында да, бізге жақсы әсер қалдырды. Шын мәніндегі достық аясында өткен кездесулерде Қазақстанның Үндістандағы елшісі Рашид Ыбыраев екі ел арасындағы саяси-әлеуметтік, әдеби-мәдени байланыстардың бұдан былай да дами беретініне тоқталды.

Әдеби-мәдени байланыстар демекші, расын айтсақ, бұрынғы кездегі ішін-ара, оқта-текте ғана болып отырған қайсыбір қарым-қатынасты тілге тиек етпесек, бұл салада енді ғана бізге әлем есігі ашылып келеді емес пе? Өмірдің қай тармағында болмасын қашаннан өз үрдіс-дәстүрі бар, әлемге аты әйгілі Үндістанға енді ғана табанымыз тиіп отыр екен. Онда да, әруағыңнан айналайын, ұлы ақын атамыздың арқасында. Әйтпесе сонау Бабыр заманынан бері қарай аңыз бен ертегіге айналып, санатымызға сән қосып, санамызға сіңіп кеткен осы бір ел, шындап келгенде, бізге аса алыс та емес қой?! Кезінде, әлгіндей үздік-создық сапарлар нәтижесінде Мұхтар Әуезовтің “Үнді очерктері”, Тахауй Ахтановтың “Үнді дәптері”, Сафуан Шәймерденовтің аудармалары (Рабиндранат Тагор) дүниеге келді. Әнуар Әлімжанов пен Аманжол Шамкенов Неру атындағы халықаралық сыйлықты алды. “Бабырнаманың” да аударма кітабы қазір қолымызда. Ал үнділік достардың бізді – қазақ жұртын, оның әдебиеті мен өнерін танып-білуі ендің-енді ғана басталып келеді. Бұл орайда ұлы Абай тағы бір әлем есігін бізге айрықша ашып берді.

Үндістан – аңыз бен ертегі елі дедік. Шынында да, солай. Ал бірауық, қалт еткен бір мезгілде сол ертегінің ішіне еніп, аңызбен оңаша тілдескенге не жетсін?! Үнділік достар келген қонақтарды шаршата да, демалдыра да біледі екен. 12 миллионнан астам халқы бар бір Делидің өзі сіздің көңіл күйіңізді бірнеше күн бойы аулауға жарап жатыр. Әлімсақтан бергі архитектуралық ансамбльдер, сәулет өнерінің ең озық та қайталанбас үлгісімен салынған үйлер, мұражайлар, мешіттер, храмдар - бәрі-бәрі де менмұндалап тұрғанымен, бір көргенге ішкі сырын бүгіп қалады. Иә, олармен тілдесуге, сырласуға уақыт, білік керек. Делиден шеттеу Ағрадағы әйгілі Тәж Маһалдың бір өзі ғана неге тұрады?! Ол туралы аңыз да, ақиқат та жетерлік. Ақ мәрмәр, асыл тастан қаланып, өлмес өнерімен өрнектелген ақ жұмыртқадай осынау сән-салтанат Сарайы – мәңгі махаббат куәсіндей жанарыңды жаулап, жаныңды дуалап ерекше, бөлекше әсерге бөлейді. Кезінде мұны 200 мыңдай құрылысшы салған екен. Айдындағы аққудай осы бір әсем ғимарат өмірге келісімен әлгі құрылысшылардың қолдары кесіліп тасталған. Өнердің қатал да қайрымсыз заңы осылай – екінші Тәж Маһал қайталанбауы керек!

Көрген, сезгеннің бәрін дерлік жіпке тізе беру шарт емес. Дегенмен, ерекше әсерге бөлеген, есте қалған, назар аударған тұстарды да айтпай кетуге болмайды. Бұлар жайында реті келсе, алдағы кезде тағы бір оралармыз. Менің бір байқағаным, үнді жұрты да мына біз секілді кішіпейіл, қарапайым, қанағатшыл, сабырлы, төзімді ел екен. Осыдан ба екен, бізге – қазақ халқына деген ілтипаты мен ықыласы ерекше.

Тағы бір айта кететін жәй, сөз болған конференция материалдары алдағы күндері ағылшынша, орысша, қазақша жарық көретін болады. Абай рухы кеңістікті шарлап, Абай мерекесі әлемдік дәрежеде әлі де өз жалғасын табады. Оның ең бір мағыналы, мазмұнды мезгілін біз көне де жаңа Үнді елінен көрдік.

Сұхбаттасқан И.Сапарбай.

4 қаңтар, 1996 жыл.