ҚАЗАҚҚА ЭНЦИКЛОПЕДИЯ КЕРЕК ПЕ?

– Арман таусылса, адамның да таусылғаны. Менің орындалмай жатқан бір арманым бар. Өзің көріп тұрсың, міне, қора-қопа том-том қалың қағазға белшемнен батып отырмын. Энциклопедияға келгелі бір байқағаным, ұлттың бас кітабын әзірлеу емес, соны басып шығарып, оқушыға ұсыну шаршатады екен. Мынау сөре-сөре үш папкі болашақ “Абай” энциклопедиясының қолжазбасы… Бүкіл түркі жұрты әзірге жеке адамға арнап бүйтіп энциклопедия шығара қоймаған. Абайдың өз басы, оның ортасы, сол кездегі қазақ өмірінің басты белгілері, салт-санасы, ғұрып тұрмысына дейін түбегейлі хатқа түсірген қыруар еңбек бұл. Ал анау жатқан “Қазақстан мәдениеті мен тарихи ескерткіштерінің шежіресі” деп аталынатын көп томды энциклопедиямыздың Оңтүстік Қазақстанға арналған алғашқы томы. Ахмет Яссауи, Арыстан бап дейсің бе, Отырар дейсің бе, Қазақстанның тарихы, мәдени ескерткіштері сықа толы кен қоржыны, інжу-маржан, қазынасы осы кітаптың ішінде. Республиканың өзге де топырағы, құнарлы аймақтары осы кезекпен келешекте де шыға береді. Әттең, осы том бұл күнде түстікке келіп жатқан туристер мен тәу етушілердің, ең алдымен, есін жаңа-жаңа жиып, оң-солын бағамдап жатқан қалың бұқараның қолына тисе қане! Оның орнына менің кабинетімде тұтқын болып, құлыпсыз қамалып жатыр. Ең қиыны, кезінде тікұшақпен әуеден түсірілген құны алтынға парапар түрлі-түсті слайдтар өшіп барады. Себеп біреу-ақ, қаржы жоқ! 1986 жылы шаруашылық есеп деген шудың әлегімен энциклопедия өзін-өзі қаржыландыруға шығып қалған. Басқа-басқа, ұлттың бүкіл түйсігі мен білімін, тұрмысы мен өткен-кеткенін жинақтап, бас-аяғын түгендеп, тасқа басып беретін энциклопедияны бүйтіп қара суға қамағанды кім көрген? Бұл бірде-бір өркениетті мемлекеттің жасамаған, жасауға батылы бармаған шаруасы. Осының кесірінен біз қазір қол жайып, қайыр сұрауға шақ қалдық. Сенбесең, міне, республиканың премьер-министрі С.Терещенкоға жазған №113 хатымызды оқып көр. Жаңа ғана қол қояйын деп отыр ем. Әлгі томды шығаруға алты-ақ миллион сом керек екен, соны сұрап жыланамыз, қайтеміз. Түстік жаққа қолқа салып көріп ек, “Жылу жинау көбейіп кетті” – деп тондарын теріс киді. Рубасыларының шашпа-төкпе асын беруге келгенде алдымызға жан салмаймыз, ақшаны аямаймыз. Ой-санамыздың қай дәрежеде екені осыдан-ақ белгілі. Қаржыдан қақтығып Қайым Мұхаметханов, Мекемтас Мырзахметов секілді мүйізі қарағайдай абайтанушыларды жұмыстан шығардық, онсыз да аз штатты қысқарттық. Шетелді былай қойғанда, мына тұрған Қазан, Мәскеу, Санкт-Петербург архивтеріне адам жіберейік десек, командировкаға ақша жоқ. Бұдан кім ұтты, кім ұтылды?

– Ашынып-ақ отыр екенсіз, Реке. Шынында да мынау басқа жұрт естімейтін, естуге тиіс емес ұят жағдай екен. Осы жақында ғана Алматының бір тұрғыны төрт бөлмелі пәтерін 9 миллион сомға сатып, Ресейге көшіп кеткенін естіп едік. Осыдан соң: “Арманыңыз бар ма?” деп сұрақ қойғанымызға бір ұялып отырмыз. Дегенмен тірі адам тірлігін істейді. Сол тарапта не істер едіңіз.

– Сегіз томдық “Қазақ ССР Қысқаша энциклопедиясының” (қазақша, орысша) кезінде оқушы қолына тигенін өзің білесің. Кемшілік, жетістігіне оқушы қауым төреші. Өз басым, ондағы ең үлкен олжамыз –қуғын-сүргінге кезінде жазықсыз ұшырып кеткен зиялы азаматтарымыздың жарық бейнелерін энциклопедия бетіне түсіргеніміз – деп есептеймін. “Шаңырақ” атты тұрмыстық хал-ахуалға арналған том қолдан-қолға тимей тарап кетті. Өткен жылы Түркияға барып ек, соның Кония уәлаятының Селім деген ауылында тұратын қазақ азаматының төрінен “Шаңырақты” көріп қатты қуандым. “Қазақ энциклопедиясының” үш томы, “Ғажайып құбылыстардың” үш томы Бежинде “Ұлттар” баспасында араб әрпінде жарық көрді. Орысша-қазақша, қазақша-орысша, ағылшынша жарыққа шыққан қалта сөздіктер өз алдына. Қазір “Қазақ тілі”, “Отбасы” балаларға арнап “Ұлан” энциклопедияларын, сондай-ақ пәлсафалық, политехникалық сөздіктерді әзірлеп жатырмыз. Қысқасы, кезінде арман секілді тәуелсіздікке қолы жеткен жұртымыздың қолына, қайталап айтамын, ұлтымыздың Бас кітабы болып табылатын томдарды түйенің ботасын күткеніндей көпке созып алмай, дер кезінде қолына тигізіп отыру, 70 жыл бойы қордаланып қалған ой-түсініктерді тазартуға шама-шарқымыз келгенше септігімізді тигізу ғой. Бізде одан өзге қандай арман бар дейсің.

– Энциклопедия жайлы әңгіменің басын біраз шиырып тастаған секілдіміз. Сөйтсе де, Сізге қойған алғашқы сұрақтарға қайтып оралсақ қайтеді?

– Ғылым жолы соқтықпалы, соқпақты екенін әркім біле берсе де, оның тауқыметін сол жолға түскен адамның өзі ғана біледі. 27 жаста кандидат, 33 жаста доктор болыпсыз деп отырсың, оның бәрі рас, бірақ осы жаста көзге ерте ілігіп, сапқа тұрғаным көп адамның көзіне тікенектей қадалғаны тағы рас. 1966-жылы “Қазақ әдебиеті” газетінде жарияланған “Қилы заман” қандай туынды?” деген мақаламнан бастап, үстімнен арыз жаңбырша жауды. Мұхаңның көп жыл бойы көмбеде беті жабулы жатқан шығармасына шырылдап ара түскен сол мақала көп жерде талқыланып, ақыры “Қазақ әдебиетінен” Нығмет Ғабдуллин бас редакторлықтан, Зейнолла Серікқалиев бөлім меңгерушілігінен, ал мен Қазақстан Жазушылар одағындағы қызметімнен босатылдым. Құйрыққа байланған сол шала кейін де көп жыл бойы бықсып, көз ашытып жүрді. Басқаны былай қойғанда, “Трагедия табиғаты” кітабымда Шәкәрімнің “Еңлік-Кебек” поэмасын ауызға алғаным үшін әйгілі қанқұйлы жендет Қарасартов Алматыға әдейі келіп, менің өзімді де, кітабымды да сотқа бермек болды. Одан аман алып қалған қадірлі Бейсекең, профессор Бейсенбай Кенжебаев, ғылым тарапында менің рухани әкемдей болып кеткен Бейсекең Павлодар облыстық газетінде бас редактор болып қызмет атқарып жүрген кезде Қарасартов қол астында істеген екен, соны алға тартып, Қарасартовқа костюм жауып, жолына ақша беріп, бетін зордың күшімен әрең қайтарды ғой. Үш әріптің үйге келіп, кітаптарымды ақтарып, тексергені де шындық. Жастықтың ластығы ма, сонда да қоймай, Ахмет Байтұрсыновтың “Әдеби танытқышын”, Мағжан Жұмабаевтың 1923-жылы Ташкентте шыққан кітабын, Жүсіпбек Аймауытовтың “Өнер таңдау”, “Жан жүйесін” қолтықтап, лекцияға ала барушы ем. Ол жылдары бұл кітаптар үшін бас кететін. Мені осы үшін де қамап қоюға болатын еді. Әйтеуір, құдай сақтады. Осындай пәле-жаланың кесірінен докторлығымды екі рет қорғауыма тура келді. 20 жыл бойы партияға алмай, бір орында шегендеп, тапжылтпай ұстады. Тек жариялылық, демократия заманынан соң ғана еңбегім ақталғандай болып, ауыздық босап, тұмылдырық алынып, жоғарыда өзің айтқан лауреаттықтар, ғылыми атақтар пешенеме жазылды. Ең бастысы, бес алып бастаған зиялыларды ақтайтын үкіметтік комиссияларға мүше болып, ақтандақтарды жоюға қолқабыс еттім. Бұған және қосып айтатыным: сол бір қиын-қыстау жылдары жаһанда жалғыз тентіреп алған жоқпын, менің ұстаз ағаларым болып табылатын Бейсекең, Бейсенбай Кенжебаев бас болып М.Қаратаев, Е.Ысмайлов, М.Ғабдуллин, Т.Нұртазиндер шама-шарықтары келгенше қолдап-қолпаштап, керек десе, мен үшін қолдарын жанып тұрған отқа тықты.

– Қоғамдық қызметіңіз ғалымдық жолыңыздан бұра тартып, таразының тең басы бұзылған жоқ па, Рым аға?

– Ел іргесі бекіп, қазақтың ой, дүние танымының шырағы қайта маздай бастаған мына заман қара басыңның қамын ғана күйттеп, үстел құшақтап, қалам сықырлатып отыратын уақыт емес. Қазақпын дейтін әр азамат қазір ат үстінде. Түн қатып, түс қашып, бетімізді дұрысқа түзеп, сара жолға тебінгіге тер қатып, бір түссек, ғалымдық қайда қашар дейсің.

– Сөзіміздің пісімілләсында әуелі энциклопедияның жалпы табиғатына сипаттама жасап, осынау әмбебаптық еңбектің бүкіл әлемдік тарихына бірсыпыра тоқталып өтсеңіз.

– Өркениеттілік санатқа ілігудің белгілеріне лайық көрсеткіштің бірі – энциклопедия. Кітаптардың кітабы саналатын энциклопедия әр халықтың тілі мен тарихын, ғылымын, әуен-сазы, сәулет өнері, әдебиеті, салт-санасын танытатын бірегей еңбек. Мұндай күрделі еңбектердің дүниеге келуінде ұлттың қоғамдық және рухани даму деңгейінің көрсеткіш бағанасының биіктеуіне байланысты жүзеге асатын бір заңдылық бар. Бұл тұрғыдан еңбектердің тарихы тым көне дәуірлерден басталады. Алғаш қытай жазбаларында (б.з.б. ХІІ-Х ғ.) пайда болған. Біздің заманымыздан бұрынғы екі мың жылдықтың екінші ширегінде Мысырда сөздік жасалған. Ежелгі Грецияда Демокрит пен Аристотель еңбектерінің энциклопедиялық сипаты болды. Әбу насыр әл-Фарабидің араб тілінде жазылған “Ғылымдар тізбегі”, Ибн Синаның “Білім кітабы” трактаты, Махмұд Қашғаридің “Диуани лұғат – ат түрк” сықылды кітаптар энциклопедиялық еңбектің бастапқы үлгісі іспетті. Әйтсе де энциклопедия шығару ісінің толысып, кемелдене бастаған тұсы он сегізінші ғасыр. Атақты философ Дидро шығарған француз энциклопедиясының өркениетті ықпалдастыққа тигізген әсері аса зор. Он тоғызыншы ғасырдың аяғы мен жиырмасыншы ғасырдың басында энциклопедиялық еңбектерді шығару жаппай өріс алған кезде Ф.Павленковтың “Энциклопедиялық сөздігі”. Ағайынды Гранат бастырған осы тақылеттес сөздіктерінің маңызы айрықша. 1925 жылы қазіргі “Ресей энциклопедиясы” (Бұрынғы “Совет энциклопедиясы”) баспасының негізі қаланып еді.

– Қазақ энциклопедиясының қаз тұрып, алғаш қадам жасай бастаған кездері істің басы-қасында білікті мамандар, білімді адамдар отырған екен. Дегенмен де осындай күрделі еңбектерді басып шығарудың алғашқы тәжірибесіне көп жайлар ескерілмей ұмыт қалуы да мүмкін-ау.

– Ұлттық Ғылым академиямыздың жанынан 1968 жылы 1 қаңтарда Қазақ Совет энциклопедиясының Бас редакциясы құрылып, оған ғылыми-зерттеу мекемесінің мәртебесі берілді. Осынау жауапкершілігі зор ұлан ғайыр ауқымды іске республикамыздың ғалымдары, халық шаруашылығының мамандары, әдебиет, мәдениет, өнер, қоғам қайраткерлері, ғылыми-зерттеу институттарының, баспасөздің, мұражайлар мен архивтердің қызметкерлері жоғары оқу орындарының оқытушылары тартылды. Тұңғыш энциклопедиямыздың басшылығына академик М.Қаратаев тағайындалып, оның Бас редакциясы танымал мамандардан, ғалымдардан жасақталды. Атап айтқанда, жазушылардан С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Ә.Тәжібаев, Ә.Шәріпов, ғалымдардан М.Ғабдуллин, С.Бәйішев, Ә.Кеңесбаев, С.Зиманов, О.Жәутіков, Ә.Марғұлан, А.Қонаев, А.Нүсіпбеков, С.Балмұқанов, өнер қайраткерлерінен Е.Рахмадиев, С.Мәмбеев, Қ.Телжанов және басқа көптеген қадірменді азаматтарымыз атсалысқан болатын. Мұндай еңбекті басып шығарудың алғашқы тәжірибесіндегі көп жайлардың ескерілмей қалуының әр түрлі себептерін сөздің ретіне қарай айта жатармыз. Қазақ энциклопедиясының әр томын әзірлеуге орта есеппен 850-1200 автор қатысты. Мұндайлық көпшілік әдетте зауыт-фабрикаларда, ірі кәсіпорындарда ғана еңбек ететіні белгілі. Жиырма бес жылдың ішінде осынау әмбебап еңбектің әр томын шығаруға жұмсалатын қыруар күш, ақыл-ой, зерде мен зейін, ұйымдастырушылық-бағыттаушылық шаралардың орасан салмағы тұтастай редакция ұжымының мойнына түсетіні де аян. Ендеше қазақ энциклопедиясының кезінде бас редакторлары болған М.Қаратаев, М.Қозыбаев сынды көрнекті ғалымдардың, кезінде жауапты хатш болған белгілі әдебиетші-ғалым Р.Бердібаевтың, бөлім меңгерген Қазақстан халық жазушысы Ә.Нұршайықовтың редакциямызда әр жылдары қызмет істеген танымал жазушылар Д.Исабеков, М.Сқақбаев, Қ.Сегізбаев, Қ.Құрманғалиев, музыка зерттеушісі Жиенбек Рсалдин, белгілі әдебиетшілер Н.Төреқұлов, Б.Майтанов, А.Мусинов, А.Егеубаев. журналистер Б.Қожабеков, Н.Шәкеев, Қ.Әбілханов, М.Құлмұхаметов, К.Есмағамбетов, Ж.Ертілесов, Б.Мергенова, С.Әсіпов, сол сияқты өмірден ерте кеткен Әбен Сатыбалдиев пен Қажығұмар Қуандықовтардың есімдерін бүгінгі таңда ерекше құрметпен атап қойған ләзім. Қазақ энциклопедиясының бас редакциясы қалыптасу кезеңдерінің әрқилы қиын сәттерін тез арада артқа тастап, ширек ғасыр уақыттың ішінде есейіп байсал тартқандықты танытып, 3 миллион 600 мың дана таралыммен 55 энциклопедиялық басылымды жұртшылыққа ұсынып үлгірді.

– Осы әмбебап көп томдықтар біртіндеп жарық көре бастаған кезде мерзімді баспасөз беттерінен айтылған пікірлердің арасынан әр түрлі сын-ескертпелер де кездесіп отырған шығар?

– 1972 жылы тұңғыш энциклопедиямыздың бірінші томы жарық көруіне орай республикамыздағы қазақ-орыс тілдерінде шығатын басылымдадың барлығы дерлік жар сала жария еткен мақалаларға көп орын берді. Қалай болған күнде энциклопедия томдары қолға тие бастаған кезде зиялы қауымның көптеген өкілдері қоңсылас түркі халықтарын былай қойғанда, ежелгі дәстүрі бар армян, грузин елдерін де артқа тастап, сол кездегі бүкіл Кеңес Одағы республикаларының ішінде тап осындай бірегей еңбек украин мен белорусьтан кейін тек бізде дүниеге келгені – рухани жан әлемімізге эйфориялық көңіл-күй сыйлағаны да мәлім. Мұның өзі бүкіл өркениетті қауымдастыққа қосылуға мұрындық болатын парасаттық мүмкіншілігімізді паш еткен тұтас бір кезеңнің қорытындысының тәуір жемісі еді. Әйтседе “Жұлдыз” журналының 1986 жылғы 11 санында Қайым Мұхаметқановтың “Келелі іске кемелдік жарасады” деген мақаласында он екі томдық энциклопедиядағы кейбір кемшіліктер, дәл емес жәйіттер атап көрсетілген еді. Жиырма бес жылдың ішінде өз энциклопедиясын жасаған қазақ халқы жоғын түгендеп, барын қастерлеп-қадірлейтін жаңаша салт-санаға бет бұра бастады. Демек бүгінгі таңның қаталдау өлшем безбенімен қарағанда, әрине, халқымыздың тағдырына қатысты біраз ақиқаттарға ылғи да жағымсыз рең беріліп, тек қара бояумен сипаттауға оңай тұратындық ыңғай анық сезіледі. Анығын айтқанда Алашорда қозғалысы мен Алашорда үкіметінің тарихын баяндауда туп-тура сондай әдіс қолданылған. Қазақ қауымы зиялыларының демократиялық мұрат-мақсаттарына, көздеген дербестіктеріне жала жабылып, коммунистік сыңарезу көзқарастардың үстемдігі арқылы біржақты баға берілген. Әйтпесе егжей-тегжейлі талдап, мән-жайды шынайылықпен көрсете алатын мақала берілуі жөн емес пе еді. Міне мұның бәрінің есесін кейіннен қайтардық. Бірақ кезіндегі бақылау қысымшылығына партиялық өктемдіктің өрескелдіктеріне тұсалып қалуға мәжбүр болдық.

– Коммунистік тәртіптердің заманында мұқым ұлттық баспасөз партиялық бақылауға алынып отырғаны белгілі.

– Бұл жағынан Қазақ совет энциклопедиясы қатты зардап шеккен жайы бар. Оның алдын-ала жасаған бүкіл іс-жоспары, кітапқа баратын материалдар мен оған енетін адамдарға дейін Орталық Комитеттің қатаң қадағалауында тұратын. Солардың мұқият сұрыптауынан өтіп барып бекітілетін. Мәселен, мен қол қойған “Қазақ ССР. Қысқаша энциклопедиясының» төрт томы түгел идеология хатшысының тікелей қадағалауында болды. Кімді алып, кімді қосу тек соның еркіндігі шаруа еді.

– Энциклопедияға кіру үшін сонда қандай өлшемдер қойылды?

– Ол өлшемдердің талғамдық өресі, өз перзенттерін бағалап, қадіріне жетудің кісілікті нұқалары көп бола қойған жоқ десем, қателеспейтін шығармын. Партия өз құрылым жүйесіндегі әр түрлі дәрежедегі шенеуліктерді енгізуді ұмытпады. Тіпті жазушылар мен өнер қайраткерлерінің дарыны, халыққа танымалдығы, ізденістеріндегі елеулі табыстары әсте ескерілмейтін. Ұлы Отан соғысына қатысқандары үшін ғана бірталай кездейсоқ адамдардың кіріп кеткен жағдайы да кездесті. Тұрпайы социологияның кесірінен айрықша қолтаңбаларымен көрінген орта буынның бірқатар өкілдері еленбей қалды. Оның есесін қайтарып, кейін төрт томдыққа енгізудің сәті келгенімен, мұндай бақылаудың барынан мүлде хабарсыз жұрт бұған басылымның басында отырған адам кінәлі деп біледі.

– Қой үстінде бозторғай жұмыртқалаған тыныш заманның өзінде энциклопедия партиялық назардың, қатаң бақылауында болса, әйгілі Желтоқсан оқиғасынан кейін қадағалау тіпті асқынып кеткен шығар?

– Көп томдық әмбебап энциклопедиялық еңбекті шығарудың қалыптасқан халықаралық жүйесінде біздікінен айтарлықтай айырмашылықтар бар шығар?

– Энциклопедия жалпы ауыс-түйісі көп еңбек. Барлық елде ежелден қалыптасқан бір ізді жүйе бойынша жұмыс істейтін дәстүр бар. Орыс, ағылшын, жапон, француз материалдары бір-бірін жатырқамастан кірігіп кете береді. Сондықтан да өгейсіген кірпияздықпен қарау жарамайтын нәрсе. Керек десеңіз Түркия өзге елдер энциклопедиясын өз тілдеріне аударып алып, ұлттық кәдесіне жаратып жатыр. Түрік жұртшылығының бұл орайдағы зиялылық ісінің өнегесі баршылық. Тек түрік сұлтандарына арналып шығарылған энциклопедия барын айтсақ та жеткілікті. Тегінде энциклопедия ұлттың сана көрсеткішін анықтайтын жиынтық мәні бар аса үлкен сала. Күні кешеге дейін бір мемлекет құрамында болып келген Белоруссияда энциклопедия туралы кандидатық диссертация қорғалуы мұндай қомақты істің ғылыми объектіге лайықтылығын көрсететін құбылыс. Бір миллионға жетер-жетпес адамы бар шап-шағын эстон халқы кезінде энциклопедиясын жүз мың данамен шығарып таратқан тағлымы да ойлантпай қоймайды. Ал біздің тұңғыш энциклопедиялық еңбектеріміз – қырық мың дана болып шығып, жер-жерлерге тіпті күштеп жөнелтуге дейін барған жағдай кезедсті. Есесіне біздің бұл еңбегімізге дүние жүзілік мәдени жұртшылық айрықша мән беріп, көптомды энциклопедиямызды әлемнің қырықтан астам елі сатып алды. Қытайдың Ұлттар баспасы қазір оның алты томын араб қарпімен басып шығарды. Қытай сияқты орасан көп ұлтты үлкен елде алты томдық энциклопедиясы бар қазақтан басқа халық жоқ қазір. Жерлерінде соғыс жүріп жатқанына қарамай, армян, азербайжан, грузиндер энциклопедияларын шығаруға жанталаса кіріскендерінде рухани мәселенің маңыздылығын шын мәнінде түсінгендік жатыр. Ал бізде экономикалық мәселені шешіп алуға деген құлшыныстың басымдығынан рухани шаралардың маңыздылығы екінші кезекке қарай еріксіз ысырылып кетті. Ал шындап келгенде біздің де атқаратын шаруаларымыз шаш-етектен. Өйткені бұрынғыдай орталыққа жалтақтап, солардың ауыз әуеніне төңкерілетін заман келмеске кетті бұйырса. Тарихи тұрғыдан да, ғылыми негізінен де, әлеуметтік жағынан да әділеттікті орнықтыратын және қазақ ұлтының бүкіл өмір тынысын тұтас қамтитындай энциклопедия шығаруға қажеттілік қайтадан туып отыр. Қоғамдық құрылыс бүтіндей өзгеріп, ұзақ жылдар бойына пір тұтып келінген идеология тәрк етілген соң қазақ мемлекетінің тарихы, мәдениеті мен өнері, тұрмысы мен салты, экономикасы, демографиялық ерекшеліктері, медицинасы, спорты сықылды сан қилы салалары толық көрініс табатын ғылыми негіздегі ізденістердің ауқымдылығы қажет. Демек осы уақытқа дейін жасалған ұлан ғайыр еңбектерді екшеп, сұрыптайтын жұмыстардың үлкен кезегі тұр.

– Біздің рухани дүниеміз құдды, сынақ алағы болған сияқты екен ғой қарасақ. Осының алдында жаңағы сіз айтқандай қатаң бақылау, партиялық өктемдік тұрса, мінеки енді көп нарықтың қатты қыспағына тап болыппыз. Барлық жердегі қиындықтар сіздерді де айналып өтпеген шығар? Сөйте тұра бүгінгі таңда не шығарып, не дайындап жатырсыздар?

– Алдын-ала дайындап қойған көп дүниелер басылмай кезегін күтіп жатыр. Мәселен “Қазақстанның тарихы және мәдениет ескерткіштер шежіресі” атты аса қомақты еңбектің түрлі-түсті слйдылары ескіріп, өшіп бара жатқаны өкіндіреді. Қандай жағдай болса да құр қол қарап отырған біз жоқ. Бір томдық “Абай” энциклопедиясы – жеке адамға арналып шығарылатын тұңғыш айтулы еңбек болғалы тұр. 1915 жылға дейін шығып, “Айқап” журналы, «Қазақ» газеттерінде басылған дүниелерді өз қалпында қайта жарияламақпыз. Жеке-жеке том болмақ. «Ислам энциклопедиясы” Мәскеуде Шығыс әдебиетінің Бас редакциясы дайындап шығарған осы аттас энциклопедиялық анықтамалықтан алынып, оған Халифа Алтайдың Стамбулда жарық көрген “Ғылымхал”, Шәкәрім Құдайбердиевтің “Шариғат туралы” трактаты, Ыбырай Алтынсариннің “Мұсылманшылықтың тұтқасы” қосымша ретінде беріліп отыр. Сонымен қатар “Қазақ тілі”, “Қазақ әдебиеті мен өнері”, “Өнер”, “Математика”, “Отбасы”, “Ақотау”, “Шәкірт”, “Ұлан” және басқа көптеген әмбебап энциклопедиялық еңбектері кітап қойылды. Біраз уақыт сабыр етсек бұл дүниелер де қолға тиіп, ой көкжиегін кеңейте түсуге бір септігін тигізер деген ниеттеміз.

Өмірді ұстап тұрған тұрақты да қасиетті ұғымдардың көбін тәрік етіп, рет-кезектегіден гөрі сонау алыс қияндағы орындалмайтын, мақсат, мұраттарға өне бойы үндеп, соған ғана ұмытлдырып келген коммунистік идеологияның қатаң тәртібі де келмеске кетті. Бір-екі жылғы еркіндік тіршіліктің арқасында қазақ қауымының көз жеткізе түскен нақты шындықтарының бірі – өмір талабына жақындап, ұлттық құнарлықпен қайта табысу. Ал ұлттық құнардың қайнар көзі - ендеше ұлттық энциклопедия. Демек әмбебап еңбектер баспалардың қорғасынды тозаңдарында көп бөгеліп қалмай шетінен жарық көре беретін күнге жақындата түскей.