ҰСТАЗҒА ҚОЙЫЛҒАН 12 СҰРАҚ

Сонымен, ғалым, жазушы, журналист ағамыздың айтқан пікірлерінің мұртын бұзбай оқырман қауымға ұсынып отырмыз.

1. – Аға, студент кездеріңізден естелік болар жайттарды еске түсірсеңіз…

– Студенттік күндер – адам өмірінің ең бір жарқын кезі. Білімге, мәдениетке, жаңалыққа ұмтылған жылдар. Сондықтан ол күндердің әр бір сәті әсте ұмытылмақ емес. Қайсы бірін айтып тауысасың, жазыла қалса, тұтас кітап боларлық оқиғалары бар.

2. – Енді өзіңізге білім мен ғылымға жөн сілтеген, әсер етіп, ықпалын тигізген ұстаздарыңыз жайлы әңгімелеп берсеңіз.

– Адам ұстазын ұмыта ма? Бірінші сыныпта әліппе үйреткен тұңғыш ұстазым марқұм Шәмшия Жүзбаева, кейін сабақ берген Нағима Құмарова, Роллан Мусин, Роман Григорьевич Грилборцер, Кәрім Аханбаев, Ерғали Дайрабаев, Мүткен Ошыбаев, Қашура Елеусізова, Құдайберген Базарбеков сияқты мұғалімдердің түр-түсі, мінез-қалпы көз алдымда, дауыстары құлағымда. Университетте ұлы Әуезовтің алдында отырдық, қазақ филологиясының аталары Ісмет Кеңесбаев, Мәулен Балақаев, Темірғали Нұртазин, Есмағамбет Ысмайыловтардан лекция тыңдадық. Гербстман, Мадзигон шетел әдебиетін, Қанафиева, Жовтис орыс әдебиетін, Бекхожин, Амандосов, Қожақеев журналистиканы оқытты. Қолымнан жетектеп үйіне апарып, дәм-тұзын беріп, баласындай еркелетіп, ғылымға баулыған, екінші курста оқып жүрген кезімде ғылыми зерттеу жаздырып, сол кітапшаны өзі тең автор болып жариялатқан профессор Бейсенбай Кенжебаевтың ғылымдағы, өмірдегі – рухани әкем екенін мақтанышпен айтамын.

3. – Өнерде, ғылымда қылаң беріп қалатын жайттар болады. Мәселен, біреудің еңбегін біреудің пайдалануы…

– Өзім ешкімнің ала жібін аттаған адам емеспін, Біреу мені тонап, көшіріп алып жатыр деп те айта алмаймын.

– 4. – Талантқа көзқарасыңыз?

– Бір сөзді білесің ғой: – “Талант қалтаңдағы ақша секілді. Бар болса – бар, жоқ болса – жоқ” – осыған қосылам.

5. – Шәкәрім қажы “Өлең – ар түзейтін ғылым” деген, ал Пушкин, “Поэзия ардан да жоғары”, – депті. Осыған алып-қосарыңыз бар ма?

– Дәл де жақсы айтылған. Шәкәрім қажыны айтам. Пушкин сөзін ойлану керек.

6. – Қазіргі қазақ қоғамында жастардың көпшілігіне азып бара жатқан ұрпақ деп кінә артып жатады. Олардың осындай болуына не түрткі болып отыр? Аға ұрпақ өкілдері тарапынан олардың проблемаларын шешуге көмек, қолдау қажет пе, қажет болса, қандай жолмен көрсетілуі керек деп ойлайсыз?

– Қай заманда да алдыңғы толқын кейінгілерге осқырына қараған. Кішілер туралы үлкендері сөзі: “Бұзылған, азған, тозған”. Қазір де осылай деп жүр. Бүгінгі жас буын марқайғанда олар да осылай дейтін болады. Бұдан шошитын ештеңе жоқ. Әр буын өз проблемасын өзі шешеді. Барлық уақытта, барлық елде солай болған. “Өзіңе сен, жас ойшыл!”

7. – Өз салаңыз – Әуезов тағлымы тақырыбына біраз сыр шертіп, әңгіме қозғаңыз.

– Былтыр “Әуезов және Алаш” деген кітабым шықты. Осы сұрақтың жауабын сол кітаптан алуға болады.

8. – Таяуда қажылық сапардан оралдыңыз. Қажылыққа жол азабын көріп, мехнатын шегіп, өз қаражат, мүмкіндігіңмен бару керек дейді. Қазіргідей қажылыққа бару үрдісі қажылықтың қадір-қасиетін төмендетіп жібермес пе екен?

– Алла бұйырды, сәті түсті, дәм жазды. Сол зияратқа бара қояйын деп қаражат жинағаным жоқ, ешкімнің есігін қағып, алдына да барғаным жоқ. Бес уақыт намаз оқып, сәждеге жығылып, сопы болып кетпесем де, тұңғыш рет қазақ тілінде мұсылман дінінің тарихын, негізгі ұғымдарын, басты шарттарын ғылыми тұрғыда баяндап берген “Ислам энциклопедиясын” шығарған еңбегімнің бодауы Сауд Арабиясы королінің Қазақстаннан арнайы шақырған екі жүз адамының бірі болуыма шапағаты тиді ме екен деп іштей есеп жасадым. Ал дінге мойынсұну, қажалыққа бару-бармау әркімнің өз ұжданының ісі. Сондықтан бұл төңіректе теледидардан, газеттен қызыл тілді сүйрендетіп, ғайбат айту – күнә болмақ. Бойды тартқан дұрыс.

9. – Өзіңіз “Лениншіл жаста” істеген кезіңіз бен қазіргі қазақ журналистикасының ара салмағы қалай болуы керек, нені алып, нені қосу керек деп ойлайсыз?

– Жағымпаз журналистика, жалпақ шешей журналистика өлуі керек. Жауынгер журналистика, жүректі журналистика өрге шықсын, ой айтылсын, сын айтылсын.

10. – Халықаралық терминдерді аудару оларға балама табу ісі жөнінде қандай пікірдесіз?

– Бояушы, бояушы дегенге сақал бояудың қажеті жоқ. Мәдениетті, дамыған елдер үлгісімен жүрсе, дұрыс болмақ. Термин жасаудың әбден қалыптасқан ғылыми жолдары бар, сол ізбен жүріп отырсақ, қателеспейміз.

11. – Қазақ энциклопедиясында неше жыл істедіңіз, ол жерден неге кеттіңіз? Ол жылдарыңызға өкінбейсіз бе?

– “Қазақ энциклопедиясында» Бас редактор болып 11 жыл істедім. Мен Семей полигонының кіндігі – Дегеленде тудым. 1949 жылғы атом бомбасының тұңғыш сынағын 20 шақырым жерден көріп тұрдық. “Гитлер капут! Мы победили!” – деп айғайладық. 1954 жылғы сутегі бомбасын сынағанды да көзбен көрдік, ішінде болдық. Содан 1957-жылы Алматыға оқуға кеткенше, радиацияның қанша дозасын алғанымызды бір Алланың өзі ғана білетін шығар. Сол зардап па, 1990 жылы қатты ауырып, жар жағасына бір барып қайттым. Кейінгі кезде көз ауырады, диагнозы – полигон кеселі. Алты томдық жаңа ұлттық Алаш энциклопедиясын шығаруды жоспарлап, сөздігін дайындап Нұрсұлтан Назарбаевтың арнайы нұсқауымен оған қаржы бөлінген кезде, мен денсаулығыма байланысты өз өтінішіммен редакторлықтан босатуды сұрадым. Министр А.Сәрсенбаевтың мақтау-марапатын алып, университетке ұстаздық-шығармашылық жұмысқа ауыстым. Бас редактор әрі мақалалар авторы болып алпыстан астам энциклопедиялық басылым шығардым. Оның ішінде “Абай”, “Ислам”, “Боздақтар”, “Шаңырақ”, “Негеш”, “Қазақ ССР”, “Алматы”, “Қарағанды” секілді күрделі еңбектер «Философиялық сөздік», «Ислам» түрлі сөздіктер, Ә.Бөкейханов, М.Әуезов шығармалары т.б. бар. Энциклопедияда жұмыс істей жүріп, Мемлекеттік сыйлық алдым, Ұлттық академияға корреспондент-мүше болып сайландым. Кітаптарым шықты. Ел көрдім, жер көрдім. Неге өкінем? Өкінбеймін. Қайта энциклопедияда өткен жылдарым өмірімнің бір мағыналы, сапалы жылдары деп тәуба етемін.

12. – Өзіңіз оқыған, бұл күнде шәкірттер оқытып, еңбек етіп жатқан қара шаңырақ – Қазақ мемлекеттік ұлттық университетінің 50 жасқа толғалы отырған “Қазақ университеті” газетіне қандай тілек айтар едіңіз?

– Тоғызыншы сұраққа берген жауабым – жаауап.

– Әкем Нұрғали Байзолдаұлы (паспорт бойынша Файзуллин) шындығында 1897 жылы Қарқаралы уезінің Дегелең болысында туса керек. Екі нөліне қызығып документімді 1900 жылы туған деп өзгертіп алғанмын деп күліп отыратын. Ұзақ өмір сүрді, тоқсанның жуан ішіне кіріп, 1991 жылы тамызда дүние салды. Семейдегі бес кластық қалалық училищені бітірген; 1916 жылы тыл жұмыстарына алынған; алғашқы кеңестік болыстардың бірі; Қарқаралы ауданындағы алғашқы совхоз директоры; 1937 жылы халық жауы деп айыпталып, сотталып, 1939 жылы М.И.Калининнің араласуы бойынша босатылған; Абыралы, Шар аудандарының атқару комитеттерінің төрағасы; Егіндібұлақ, Шұбартау аудандарында жауапты қызметтерде істеген. Жүсіпбек Аймауытов, Мұхтар Әуезовтермен Семейде бір мезгілде оқыған, әр кезде Әлиханды, Ахметті, Міржақыпты көрген, дастархандас болған, сөздерін тыңдаған, Қажымұқан, ауылдастары Сапарғали Бегалин, Жүсіпбек Елебековтермен дос болған, көзі қарақты адам еді. Менің қазақ тарихына, Алаш азаматтарына деген көзқарасым ең алдымен өз әкемнің ықпалымен қалыптасты.

Шешем Нұрғайша – ел арасында көп құрметіне бөленген сұңғыла адам, ғұлама молла Әшімбектің қызы еді. Отыз үш жасында, 1950 жылы баладан қайтыс болды. Өте діндар адам еді; өле-өлгенше мені қойнына алып жататын. Ол кісіден естіген шариғат әңгімелері әлі күнге есімде. Менің балалық күндерім әкем Нұрғалидың шешесі Рабиға әжем мен Байзолданың інісі Шоқымет атамның бәйбішесі Күлшім шешемнің әлдиімен өтті. Рабиға әжем алдымен қолын сабындап жуып, одан кейін домбырасын қолға алатын күйші кісі еді. Күлшім әжемнің ертегісі таусылмайды. Алтау едік, ағам Тұрсынғали алпысқа жетпей, інілерім Жеңіс пен Айғали қырықтың о жақ, бұ жағында полигон құрбан болды. Әсия, Нәсима деген қарындастарым бар.
Мықты мектепте оқыдық
– Қандай мектепте оқыдыңыз? Сабақ берген мұғалімдер есіңізде қалды ма? Кластастарыңыздан белгілі азаматтар шықты ма?

– Әкемнің қызмет бабына орай әртүрлі мектептерде оқуыма тура келді. Бірінші класқа Семей облысының Шар стансасындағы қазақ мектебіне бардым. Әуелі орыс мектебіне апарған. Абыралы ауданынан көшіп келгенбіз. Бір ауыз орысша сөз білмеймін. Басқа балалар да, мұғалімдер де мені мылқау екен деп ойлапты. Үш күн үндемей отырып, төртінші күні бармай қойдым. Қазақ мектебінде Шәмшия Жүзбаева деген Семей педагогика техникумын бітіріп келген жас қыз алғашқы ұстазым болды. Ғұмыры қысқа екен, марқұм дүниемен ерте қоштасты. 5-7 кластарды Абыралы ауданы, Қайнар орта мектебінде оқыдым. Кейін Семей финанс техникумының директоры болған Роллан Мусин, “Білім және еңбек” журналында редактор болған Талап Сұлтанбеков секілді талантты педагогтардан оқыдық. 1954 жылы жетінші класты үздік бітіріп, Семей геология-барлау техникумына түсіп, бірер ай оқығаннан кейін Абыралы ауданының жерінде полигон ашылып, ел жан-жаққа тарап, біздің үй Шұбартау ауданына көшетін болғандықтан, әкем мені техникумнан шығарып алды. Сөйтіп 1955 жылдың қаңтар айынан бастап, Баршатас орта мектебінде оқыдым. Әдебиетті қазір Қазақ мемлекеттік ұлттық университетінде педагогика профессоры болып істейтін Ерғали Дайрабаев, химияны бүгін жоғары оқу орындарында қолданылып жүрген “Жалпы химия” оқулығының авторы, марқұм Кәрім Аханбаев, физиканы кейін Алматы жоғары оқу орындарында доцент болған Мүткен Ошыбаев оқытты. Математиканы Кәрімберген Құдышев, тарихты дарынды педагог Қашура Елеусізова берді. Олар бізді жоғары оқу орнының алғашқы курстарының программа, оқулықтарымен оқытқан екен, кейін білдік. Ол кездегі Баршатас мектебінің деңгейі өте жоғары еді. Кімдер шықты? Жазушылар Мұхтар Мағауин, Төлек Тілеуханов, Несіпбек Айтов, тарих ғылымының докторы Жанұзақ Қасымбаев, биология ғылымының докторы Блок Шәйкенов, мемлекет қайраткерлері Сиязбек Мұқашев, Нина Бөлепова, математик Әбен Аязбаев, мал маманы Теңдік Сламғажин, философ Өкен Тәттібеков, дәрігер Төлеу Мұқашев – сол мектептің түлектері. Тың көтеру деген науқанның дүрілдеп тұрған кезінде 1957 жылы мектеп бітірдік. Алтын медальға ұсынылған М.Мағауин екеуміздің құжаттарымыз Семейден күміс медаль болып келді. Мен “ск” деген суффиксті дұрыс тасымалдамаппын.

Төлек Тілеуханов екеуміз дақапыртқа елігіп, ел экономикасын көтеретін мамандық аламыз, өмір көреміз, содан кейін жазушы боламыз деп Қазақ ауылшаруашылық институтына түстік. Екі-үш-ақ айға шыдадық. Көңілде – әдебиет. КазГУ-ге қарай береміз. Сөйтіп екеумізде СХИ-ды тастадық. Мұхтар Мағауин бірден филология факультетіне түскен болатын. Әбіш Кекілбаев, Оразбек Сәрсенбаев, Сонарбай Таңқаев, бәрі бірге оқыды. Келесі жазда 1958 жылы олардың қатарына мен де қосылдым.
Буын сипаты
–60-жылдар буыны деген ұғым қалыптасты ғой. Сізде сол толқынның өкілісіз. Осы ұрпақтың бойындағы ерекшеліктерді айтып беріңізші.

–Елуінші жылдардың аяғы, алпысыншы жылдардың басында Қазақстанның әлеуметтік, мәдени, әдеби өміріне аяқ басқан буынның баршасына ортақ сипаттар бар екені рас. Ең алдымен бұлардың балалық шағы соғыс жылдарының азапты күндерімен, қиыншылықпен, жоқшылықпен бірге өткен. Бұлар – әкелері майданда шейіт кеткен жетім ұрпақ . Оларды өсірген – жесір ана, өлмелі кемпір, қаусаған шал. Қиындық қазанында қайнап шыныққандықтан олардың өмірге деген құштарлығы, табандылығы орасан зор болды.

Қазақстанның төрт бұрышынан арман қуып аттанған жастар Алматыдан рухани байлық, мол сұлулық, зор білім тапты. Болашақ қалам иелері әдебиетті Мұхтар Әуезовтен, тілді Смет Кеңесбаевтан, тарихты Мұсатай Ақынжановтан, шетел әдебиетін Михаил Мадзигон, Александр Жовтистен оқып білді. Күндіз аудитория, кітапхана, кешке драма, опера театрлары, филармония, консерватория залдары, сурет көрмесі – білім берді, талғам қалыптастырды. Ол кездің зерек студенттері кітапханалардың сирек, ерекше рұқсатпен кіретін қорларынан бастарын бәйгеге тіге жүріп тиым салынған кітаптарды оқыды. Ахмет, Әлихан, Мағжан, Міржақып, Жүсіпбектермен танысты; Булгаков, Кафкаларды біліп алды; Одақтың бас әдеби журналы “Новый мирдің” санын жібермей танысты. Жаңа американ, неміс, француз, жапон әдебиетін жас қазақ әдебиетшілері жақсы білді. Мұның үстіне олар әлем музыкасы, сурет өнері, сәулет өнері үлгілерін терең ұқты; Бах, Бетховен, Моцарт, Чайковский, Штраус, Энрико Карузо, Марио Ланц, Федор Шаляпин пластинкалары тыңдалмайтын кеш болмайтын. Рембранд, Репин, Суриков қана емес, Клод Моне, Ренато Гутузо, Пикассо суреттері қызықталатын.

Империялардың пайда болуы, отаршылдық тамырлары, азаттық идеялары бұл төңіректердегі том-том кітаптар ақтарылды. Жазушылар Одағы секцияларында, баспаларда, газет-журнал редакцияларында жаңа шығарма, кітап талқыланып жатады. Күнде әдеби кеш, әдеби мәжіліс, мерей той. Басылған еңбекті, шыққан шығарманы атау, жуу рәсімі бар. Сөз сөйленеді, пікір айтылады, ой толғанады. Осылардың бәрі қосылып келіп, алпысыншы жылдардың әдеби атмосферасын жасаған болатын. Ең бастысы алланың бұйрығымен талантты, дарынды қалың шоғыр қуат-жігерін еліне, оның өнеріне қызмет етуге арнаған еді.

–Сонда да кімдер етене жақын жүрдіңіздер?

–1966 жылы жазда Әділ Шәріпов Жазушылар одағының бірінші хатшысы болып келді. Ылғи жастарды жұмысқа алды. Одақ аппаратында, “Қазақ әдебиеті” газетінде, “Жұлдыз” журналында, “Жазушы” баспасында Сайын Мұратбеков, Жұмекен Нәжімеденов, Қадыр Мырзалиев, Мұқағали Мақатаев, Ақан Нұрманов, Мұхтар Мағауин, Рамазан Тоқтаров, Мағзұм Сүндетов, Қабдеш Жұмәділов, Сәкен Жүнісов, Қоғабай Сәрсекеев және мен бір мезгілде істедік. Киностудиядан Әкім Тарази, Әбіш Кекілбаев, Қалихан Ысқақов, Асқар Сүлейменов келеді. Әрбір бас қосу – әдеби мәжіліс, айтыс, талас. Одақта, көшеде, ресторанда, үйде, далада жалғасқан ұзақ әңгіме, күндер мен түндер, айлар мен жылдар.

–Университеттің 5 курсында оқып жүргенде, 1962 жылдың 1 қазанында курстасым Мәткерім Әкімжанов, досым Болат Бодаубаев екеуімізді “Лениншіл жас” (қазіргі “Жас Алаш”) газетінің редакторы Әбсаттар Бөлдекбаев іздеп, шақырып жатқанын айтты. Бардық. Баспасөзде жарияланған бірен-саран дүниелеріммен таныс екен. Ұнатыпты. Қолма-қол жұмысқа алды. Диплом алатын кез таянғанда профессор Бейсенбай Кенжебаев “бізде журналист болғанбыз. Бұл шет-шегі жоқ, ауыр жұмыс. Жазу-сызуға төселіп қалдың. Енді газетті қой. Ректормен келістім. Аспирантурадан бір орын беріледі. Ғылыми Кеңестің шешімімен сені қалдырамыз”– деді. Күнде жазасың, күнде басыласың, күнде гонарар аласың – газетті қимаймын. Үш жыл бос уақыт, не оқисың, не жазасың өз еркінде – аспирантураның барлық емтиханын ойдағыдай тапсырдым. Шешім айтылатын сәтте ректор Асқар Закарин: “Бір орынға он адам документ беріп, емтихан өткізді. Ең жоғары балды университетті бітіріп отырған, Ғылыми Кеңестің шешімімен аспирантураға қалдырылған, студент кезінде жазған ғылыми еңбегі жеке кітапша болып басылған Р.Нұрғалиев алып отыр. Ол әлі еңбек тәжірибесінен өтпеген жас маман. Ал екінші бір талапкер Жезқазған шахтасында көп жыл кенші болған жұмысшы әрі ақын Әбулақап Райымбеков. Ол кісі өз жағдайын айтып Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетіне арыз түсірген. Сол документке идеология хатшысы Н.Жанділдин жұмысшы ақынды аспирантураға алу керек деп қол қойған. Орталық Комитет нұсқауы біз үшін заң. Сөйтіп Әбулақап Райымбеков аспирантураға қабылданады”,– деп қарап тұр. Шешім солай болды. Бейсекең онда-мұнда жүгірді. Қосымша орын сұрады. Бәрі бір түк шыққан жоқ. Мойныма су кетіп қайтадан “Лениншіл жасқа” бардым, өзім сұранып Солтүстік облыстар (ол кезде тың өлкесі дейтін) бойынша тілші болып, Целиноградқа кеттім. Ол бір тамаша күндер болды. Сарыарқаны армансыз шарладым. Ел көрдім. Жер көрдім. Жаздым. Бір жарым жылдай уақыттан кейін Алматыға қайтып келдім. Аспирант болдым.

– Неге болмасын. Айтайын. 1973 жылы мамыр айында Қазақ университеті филология факультетінің Ғылыми Кеңесінде “Қазақ драматургиясының поэтикасы” тақырыбында докторлық диссертация қорғадым. Жасым 32-де. Ол кез үшін бұл үлкен сенсация. Қазір екінің бірі отызда докторлық қорғап жатыр. Кеңестен бөгеліссіз өттім. Бір аптадан кейін университеттің Үлкен Ғылыми Кеңесіне бардық. Бұл жерде диссертацияның қалай қорғалғандығы, өткендігі баяндалады. Содан кейін дауыс беріледі. Маған келгенде, пәле басталды. Әуелі таяуда ғана доктор дипломын алған бір әдебиетші сөйледі. Жұмыс аяқталмаған, саяз, құранды, шикі деп соқты. Жаңалығы жоқ, сапасы төмен, әрі саяси қателері бар, сондықтан доктор дәрежесін беруге болмайды деді. Бұдан кейін профессор математик, профессор тарихшы сөйледі. Үш профессор филолог мінбеге шықты. Көп шу болды. Дауласты. Жұмысты Кеңестің күзгі мәжілісіне қалдырды. 1973 жылдың желтоқсан айында Университеттің Үлкен Кеңес жұмысымды мақұлдап, Мәскеуге Жоғары Аттестациялық Комиссияға жіберді.

Үстімнен неше түрлі жала жапқан, қаралаған арыздар ұйымдастырылды. Қол қоймай жіберілген домалақ арыздар өз алдына, Ә.Тәжібаев, Ә.Шәріпов, Р.Рүстембековалардың қолдарын өтірік сырттарынан қойып жіберген арыздар да болды. Бір қызылкөз пәле Өзбекстаннан бірнеше хат түсірді. Диссертация көптеген сараптан өтіп, енді бекиін деп тұрғанда “алашордашыл, ұлтшыл авторларды мақтаған” деген мықты арыз барды. Сол арыз ақыры алғашқы докторлық диссертацияны өлтірді.

Екінші рет 1983 жылы қорғап, сол жылы диплом алдым. Ауыр күндерде орыс академигі В.Челышев, грузин академигі Г.Ломидзе, өзбек академигі И.Сұлтанов, башқұрт профессоры Ғ.Рамазанов қолдады. Бір қазақ профессор: “Әлі жассың, қиыншылықты көргенің дұрыс”,– деді, екінші қазақ профессор: “Алашордада атаңның басы бар ма еді? Сотталмағаныңа рахмет айт”,– деді. Бір жазушы: “Ғылымды қайтесің? Проза жазып кетсеңші”,– деді.

–Алғашқы кітапшам 1961 жылы профессор Бейсенбай Кенжебаевпен телеавторлықта жарияланды. Өзіме тиісті бөлімін жазғаным болмаса, қалай басылды, қалай шықты білмеймін. Күзде каникулдан келгенде доцент Темірбек Қожакеев “Әй, профессормен кітапша шығаратын мықты, сабақтан неге кешігесің?” дегенде бір-ақ білдім.

Кандидаттық диссертация материалдары болып табылатын “Трагедия табиғаты” (1968), Жұмат Шанин және театр мәселелеріне арналған “Талант тағдыры” (1969) кітаптарым шыққанда қиындық көрдім деп айта алмаймын. Әрине баспа талаптары, лито екшеулері орындалды. “Қилы заман”, “Хан Кене”, “Әдебиет танытқыш” туралы жұмбақтап жазбақ болған беттер алынып тасталды. “Трагедия табиғаты” шығып кеткеннен кейін барып, Шәкәрімнің жендеті Қарасартов деген Қарағандыдан арнайы келіп үстімнен арыз түсіргені, бірталай әуре-сарсаңға салғаны бір бөлек әңгіме.

Докторлық диссертация ретінде жазылған “Күретамыр” деген монография “Жазушы баспасының 1972 жылғы тақырыптық жоспарына кірді де, ең соңғы саты да менің еңбегім тізімнен өшіріліп, жоспар тізімінен өшіріліп, орныма Н. фамилиялы басқа бір жазушының кітабы қосылды. Әр жерге барып, айтып көрдім. Нәтиже болмады. Еңбегім 1973 жылдың жоспарына қосылып, қолыма кітаптың сүйінішті данасы тиіп, қуанып отырғанда, “Жазушы” баспасына шақырған суық үнді телефон шалынды. Директор сіз-біз деп сөйлейтін, бұрын Орталық партия комитетінде ұзақ жылдар істеген, сыртқа сыпайы адам, бас редактор тарс-тұрстау, бұрын шекара әскерлерінің офицері болған қатқылдау кісі. Екеуінің де түсі өзгеріп кеткен. Мұздай. Менің кітабымда бірде-бір партиялық құжатқа сілтеме жоқ екен. Редактордың тікелей нұсқауымен қосылған, Лениннен алынған цитатаның өзінен қате кетіпті, көсем сөзі бұрмаланған. Сондықтан кітаптың терілген барлық тиражы жыртылады. Бұл сөздерді естігенде зәре қалған жоқ. Қате қалай кетті екен? Асығып жүріп, өзім аудара салдым ба? Мүмкін емес. Тексеру керек.

Жарты сағат рұқсат сұрап, кітапханаға жүгірейін, Ленинді іздейін, сөздерді тексерейін. Партия тарихы институты бекіткен текст екен. Өкпемді қолыма ұстап баспаға жетсем, директор мен бас редактор менің кітабымды жойып жіберуге бұйрық дайындап жатыр екен. Ленин томын алдарына тастай салдым. Кітаптың аман қалғанына қуанудың орнына бұрынғыдан бетер шошып кетті. Өлген адам тіріліп кетсе, мұндай шошымас. Кейін ойлаймын: екеуі де сауатты, көшелі кісілер қатарында, сондай күйге неге түсті екен? Анда-санда жоғары жақтың алдында өздерінің адал, берілген екендігін дәлелдеу үшін кейбір кітаптарды, авторларды құрбандыққа шалып, қан шығарып отыру қажет болған уақыттың мінезі шығар.

Айтпақшы, сол оқиғадан кейін жеті жыл бойы “Жазушы” баспасының есігін ашудан қалдым. Басқа баспалардан кітап шығардық.

–Бір кезде академик Мұқамеджан Қаратаев басқарған Қазақ энциклопедиясының басына қалай келдіңіз? Кімдер қолдады? Дінмұхамед Қонаевпен қатысыңыз болды ма? Араласып сөйлесіп көрдіңіз бе? Қонаев не деді?

–Мені қырық жасқа дейін партияға алмады. Ұлтшыл, алашордашыл деген сөзді парткомға сыбырлап кететіндер бар, содан кейін өткізбейді. Партия мүшесі болмағандықтан қызмет берілмейді. Докторлық диплом алғаннан соң академик Өмірбек Жолдасбековтің тікелей қолдауымен, екінші жағынан зорлауымен деуге де болады, Қазақ университеті филология факультетінің деканы болып істеп жүргенде Орталық партия комитетіне шақырды. Бөлім меңгерушісінің бірінші орынбасары Көрік Дүйсеев жасы елуге жетпеген менен басқа қоғамдық ғылымдар сарасында ғылым докторы жоқ екендігін, ал Мәскеу бұл қызметке сондай адамның керектігін нұсқағанын айтты. Сөйтіп Димекеңнің, Дінмұхамед Қонаевтың алдынан бір-ақ шығарды. Бұл 1986 жылдың сәуір айы еді. Алды кең адам екен. Менімен жарты сағат сөйлесті. Аты-жөнімдегі ғалиларға қарады ма, әуелі “оралдықсың ба?” деп сұрады. Әке-шешем, арғы тегім, туыстарыма байланысты көп нәрселерді анықтады. Қазақтың алғашқы инженерлерінің бірі Жармақ Төленовпен ауылдас, аталас екенімді естігенде, әжептәуір қуанып қалды. Жармақ аға кезінде репрессияға ұшыраған, ұзақ жылдар түрме азабын көрген кісі болатын. Кезінде Мәскеуде Қадыржанов, Қонаевтармен қатар оқыған екен. Түрмеден қайтқан соң Жармақ ағаға Димекең көп жақсылық істепті: қызметке орналастырған, пәтер бергізген. Қайтыс болғанда басына ескерткіш орнаттырыпты. Қоштасарда Димекең “Сен менің жақсы досымның інісі екенсің. Ағаңа тартсаң жаман болмассың, Энциклопедияның Бас редакторлығы үлкен де ауыр, жауапты да қиын жұмыс. Жолың болсын. Қажетті кезінде келіп тұр. Көмекшіге тапсырып қоям”,– деді. Мен 1986 жылғы сәуірдің жиырма төртінде Қазақ энциклопедиясының Бас редакторы болып тағайындалдым. Одан кейін Димекең алдын көргем жоқ. Ол кісі жыл аяғында, желтоқсанда қызметтен кетті ғой.

–Империя құлады. Бір қазаннан ас үлестіретін заман өтті. Әркім өз қотырын өзі қаситын болды. Көз көріп, құлақ естімеген өзгеріс келді. Біреу гүрілдеп байып барады, біреу құрдымға кетіп барады. Кім кінәлі? Не істеу керек? Мен бұл сұрауларға жауап бере алмаймын. Бірақ…

Егін өсірмей, мал бақпай, өнім өндірмей, аяқ астынан бай болып шыға келгендерге күдікпен қарау заңды нәрсе. Кеше ғана ел қатарлы қызмет еткен, жалақы алған, табыс тапқан қоңыртөбел бүгін темекі сатып, арақ саудалап қана миллионер болды дегенге бала да сенбейді. Дәл қазір біз көріп жүрген көптеген малтабарлардың (бизнесмен емес) үлкен байлығы – үлкен ұрлық. Оның аржағында үлкен пара, бұрынғы мемлекет мүлкін талап алу, мол несиені сіңіріп кету, сыбайласқан жемқорлық сияқты қылмыстар барлығын түсіну үшін экономист, сот, прокурор болудың қажеті жоқ.

Біз көреміз бе, көрмейміз бе, ол алланың қолындағы іс, бірақ, заман жақсарады, дүние оңалады, дәулет келеді, бақ қонады деген сенімсіз өмір сүруге болмайды, өйткені үмітсіз шайтан.