Қазақ Әдебиетінің алтын ғасыры. Зерттеу. Астана,

Пьесада күрескер Абай, демократ, дана, ойшыл Абай, ақын Абай драмалық қуатты әрекеттермен жан-жақты бейнеленеді. Трагедияның алғашқы қойылымында Абай рөлінде ойнаған Қ.Қуанышбаев ақынның психол. Ішкі сезім толғанысын, шабытының шырқау сәтін нанымды ашып, дәл жеткізді. Трагедия 1962 ж. 29 мамырда Қазақ драма театры сахнасында 2-рет қойылды (реж. – Ә.Мәмбетов, суретші – А.И.Ненашев). Бұл қойылымда актер Ы.Ноғайбаев күрескер Абай бейнесін сомдаса, М.Сүртыбаев ойшыл, гуманист ақынның тұлғасын жасауға күш салды. Трагедия Қарағанды, Семей, Жамбыл, Шымкент, Атырау, Қызылорда обл., театрларының сахналарында қойылды. 1968 ж. Алматыдағы орыс драма театрының сахнасында көрсетілді.

Табиғатынан аса дарынды туған талапты бала Ахмет 1882-84 ж. әуелі көзі қарақты адамдардан өз үйінде хат хат танып, артынан жақын жердегі ауыл мектебінен сауат ашады да, 1886-91 ж. Торғай қаласындағы екі класты орысша-қазақша училищеде, 1891-95 ж. Орынбордағы мұғалімдік мектепке оқып, білім алады. 1895 жылдың 1 маусымынан бастап мұғалім болады. Ақтөбе, Қостанай, қарқаралы атырабында бала оқытады, өмір, тіршілік күйбеңіне араласады, әділет үшін күреседі, жуандарға, байларға қарсылық білдіреді, патшаның отаршылдық саясатын айыптайды. Ауылдық, болыстық, кейін екікласты мектептерде ұстаз бола жүріп, 1901 жылдан бастап қолы бос кездерде өзі ізденіп, сан алуан кітаптар оқиды, әдебиетпен айналысады, оқулықтар жазады, аударма жасайды, өлең-жыр тудырады, фольклор нұсқаларын жинайды. Ел ішінде жас оқыған, еркін мінезді батыл ойшылдың беделі, атағы өте бастайды. Полиция тыңшыларының жаласымен күйе жағылып, губернатор Тройницкийдің жарлығы бойынша Қарқаралы екі класты училищесінің меңгерушісі Ахмет 1909 ж. 1 шілде күні Семей абақтысына алынып, сотсыз, үкімсіз, нақақтан нақақ 8 ай бойы азап қорлық көріп, торығады, қиналып, ширайды, ақыры күреске белді бекем буады. Бостандық аңсаған күреске шақырған өлеңдер жазады. Ақыры Қазақстан тұру хұқынан айрылғандықтан, 1910 ж. 21 ақпанда түрмеден шығып, наурыз айында Орынбор ө-на келеді. Бұдан кейін Б.өмірінде ең күрделі, қызықты, қажырлы кезеңдер басталады. 1913-16 ж. арасында “Қазақ” газетінде болып, орасан зор әлеум.-тарихи қызметт атқарады, халық өмірінің сан алуан көкейкесті мәселелерін көтереді, елді прогреске, өнер-білімге үндейді.

Алаш қозғалысы тұсында (1918-19 жылдан басы) Ахмет күрестің алғы шебінде болады. Енді жаңа өткел, соны өріс іздейді. Азапты толғаныс, өзгеру эволюциясынан өтіп барып, 1919 жылдың наурыз айында бұрынғы ұлт интеллигенциясының көптеген өкілдерін өзімен бірге алып, Кеңес өкіметі жағына өтеді – Қазақ өлкесін басқару жөніндегі Әскери-рев. К-ттің мүшесі ретінде оның жұмысына белсене араласады.

Республика оқу халық комиссары, Бүкілодақтық Орталық Атқару Комитетінің мүшесі (1930-26 ж.), Қазақстан Академиялық Орталығының жетекшісі, Ташкент, Алматы жоғарғы оқу орындарында профессор болады, сөйтіп, жаңа заман үшін күреске түседі.

Адамгершілік нормалар бұзылып, сталинизм қылышынан қан тамған кезеңде Б.әуелі 1929 ж. бір ұсталып, абақтыға қамалады, лагерь тепкісінде ұзақ азап көріп, 1936 ж. қайтып келеді, бірақ 1937 ж. тағы да репрессияға ұшырап, 1938 ж. атылады. Б-тың Абайға арнаған негізгі еңбегі “Қазақтың бас ақыны” (“Қазақ”, 1913, № 39-41) деп аталады. Бұл мақалада көптеген мәселелерге мән берілген. Абай шығармаларының Семей, Ақмола облыстарына таралып, Торғай жағында белгісіздеу болу себептері ашылады. Абайдың әдебиет тарихындағы орнын зерттеуші дәл анықтап, оны қазақтың бас ақыны деп көрсетеді. Шыққан тегін, бабалары Ырғызбай, Өскенбай, әкесі Құнанбай, анасы Ұлжан, нағашылары Қаракесектің Бошан руынан шыққан Қаздауысты Қазыбек ұрпағының Бертіс би тармағынан өсіп-өнген күлдіргі, қалжыңның әйгілі ұсталары Қантай, Тонайт екендігін таратады, Абай қайда, қанша жыл оқыды, әлеум. Іске қашан араласты деген сауалдардың жауабы бар. Жер аударылып келген оқығандар Е.П.Михаэлис, С.С.Гросс кеңесімен ақынның орыс жазушылары А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов, Н.А.Некрасов, А.Н.Толстой, М.Е.Салтыков-Щедрин, Ф.М. Достоевский, В.Г.Белинский, Н.А. Добродюбов, Д.И.Писарев, Батыс оқымыстылары Спенсер, Льюс, Дрепер шығармаларымен танысқандығы айқындалады. Зерттеуші Абайдың жастық, жігіт шақтағы қалжың, ғашықтық өлеңдерден бірте-бірте терең мағыналы ғажап көркем поэзияға келгендігін дәлелдейді. Ақын шығармаларының үлгілеріне мән беріліп, “Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы”, “Көк тұман алдындағы келер заман” өлеңдері талданады. Ұлы Ақы шығармаларын қазақ баласына түгел таныту үшін насихаттау, көпке тарату жолдары айтылады.

“Әдебиет танытқыш” (1926) теориялық еңбегінде Б.сөзбен қалай сымбаттауға, кескіндеуге болатының көрсету үшін, Абайдың “қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы…”, “Сұр бұлт түсі суық қаптайды аспан…”, “Көңіл құсы құйқылжыр шартарапқа…” өлеңдері тексін берген. Сөз өнері табиғаты, өлең айшықтары, ағындары, түрлері, бунақ, тармақ, шумақ, ұйқас үлгілерін көрсеткенде, Абай шығармаларынан мысал алған. “Қырық мысал”, “Маса” кітаптарында ұлы Абайдың көркем ойлары, поэтик. үлгілері, өлең өлшемдері жаңғыра құлпырып, жандана түсті, жаңашыл дәстүр ілгері жалғасты.

Ауыл мектептерінде мұғалімдікпен өткен алты-жеті жыл ішінде, оң мен солын танып, өмір күресі, тірлік тартысына түсіп, ұлт қамы үшін ширығып, соны сүрлеу іздеген Міржақып алдындағы ақыл-ой ағалары Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсыновтарды тауып, олармен пікірлес, ниеттес, мұраттас болып шығады. Осы алаш азаттығы үшін бағышталған ерен достық олардың бүкіл тіршілігінің өзегіне айналды.

Д.1904 ж. Омбы, 1905 ж. Қарқаралы, 1906 ж. Орал, Петербор барып, төңкерісшіл ағымдарға араласып, патша отаршылдығына ашық қарсы шығып, жер мәселесін көтеріп, мұсілмандықты қудалауға тыйым салуды талап еткен ағартушы-демократиялық бағыттағы қазақтың ұлттық озық оқығандарының алдыңғы легінің маңдай алдынан көрінді. Ол өз заманындағы көзі қарақты қазақ баласына қолынан келген қамқорлығын, достық-махаббатын аямаған. Алдыңғы қатарлы татар, орыс зиялыларымен де араласқан. Бұл қатарда Н.Н.Потанин, Ә.Диваев, Крымский, акад. В.А.Гордевскийлер де бар.

Өлең жинағы, роман кітабы басылып жазушылық даңқы шыққан Д-тың “Қазақ” (1913-18) газетінде Ахмет Байтұрсыновпен тізе қосып, тең редактор болып, еңбек еткен жылдары – ұлтының сол дәуірдегі қоғамдық-әлеуметтік проблемаларын жан-жақты көтеріп, оларға дұрыс жауап берген көкейкесіті публицистика тудырған, қазақтың еркін журналистикасының негізін салған, оның жанрлық формаларын жасаған, баспасөз мәдениетін, тілін қалыптастырған ең жемісті, ең бақытты жылдар.

Ұлттық ояну, Алаш қозғалысы, Алащ партиясы, Алаш өкіметі, Алаш әскері (1905-20) – бұлардың бәріне де Д. бел буып, білек сыбанып қатысқан, оның әр түрлі ұйымдарына сайланған, ұран жазған, күнделікті шаруаларын іске асырған, баспасөз бетінде насихаттаған, қажет десеңіз, керек болса, қолына қару алып та күрескен – осылардың іздері сақталған көптеген тарихи құжаттар, анық деректер толып жатыр. Ол бұл жолда адастым, сандалдым демеген, имандай ұйыған берік сеніммен әрекет еткен.

Кеңес дәуірінде басқа да бұрынғы Алаш басшылары секілді Д.-қа да үлкен іс тапсырылған жоқ, қайта қудаланып, 1922 ж. Кеңес түрмесіне қамалып барып шығады, ол Орынборда педагогтық қызметте, Семейде сот мекемесінде, Ташкентте, Қызлордада газетте елеусіз қатардағы қызметтерде болды да (1920-1928) 1928 ж. ұсталып, содан абақты тауқыметтерін көре-көре, ақыры 1935 ж. 5-қазанда Ақтеңіз-балтық каналының бойындағы Сосновец лагерінде опат болды. Арада 58 жыл өткен соң ақын сүйегі туған жеріне алып келініп, ақ жуып, арулап қойылды.

Д-тың даңқын қазақ арасы ғана емес, Россиядағы түрік әлеміне тұтас жайылған “Оян, қазақ” 1909 ж. Уфада шығып, 1911 ж. Орынборда екінші рет басылды. Бұл – қазақ әдебиетінің тарихындағы ең көп қудаланған шығарманың бірі. Кітаптың бірінші, екінші басылымдарын патша өкіметі жинатып алдырып, авторды 1911 ж. маусым айында Семей түрмесіне қамап, 19 ай бойы абақтыда ұстаған. Архивтерден осы істердің қалай қозғалғаны, ақыр соңына тыншылардың қалай түскені туралы көптеген материалдар табылып жатыр.

“Терме” (1913), “Азамат” (1915) жинақтары жарық көрді. Прозадағы атышулы шығармасы “Бақытсыз Жамал” романы 1910 ж. Қазанда басылды. Мұның үстіне көптеген оқулықтар, аудармалар, қазақ кітаптарының көрсеткішін қоссаңыз, қысыл-таяң ауыр заманда, үнемі қудалауда жүріп Д-тың, қаншама көп іс тындырғанын көресіз. Ұзақ жылғы үзілістен кейін 1991 ж. Алматыда Д-тың поэзия, проза, драматургия, публицистикалық шығармаларының басын қосқан бір томдық шығармалары жарияланды.

Өзінің көркем шығармаларымен, мақалаларымен, қоғамдық істерімен жас күнінен бастап туған елінің махаббатына бөленген Д.алаштың өзі тұрғылас азаматтары секілді Қазан төңкерісінен кейін аз уақыт қана бостандықта әрекет етіп, артынан жазықсыз қараланып кете барды. Олардың еңбектері жойылып, аттарын атауға тыйым салынды. Сонда да Міржақып өмірі, мұрасы туралы Кеңес елінде бір ауыз жылы сөз айтылмай тұрғанда Түркияда басылған белгілі күрескер, жазушы, публицист Хасен Оралтайдың “Алаш” кітабында онды, жағымды баға берілуін зерттеушінің көрегендігі деп бағалау керек. Қазақстан бостандық алғаннан кейінгі Міржақыптануда ақынның қызы Гүлнар Дулатова, арнаулы диссертация қорғаған Марат Әпсеметов, ғалым Жұмағали Ысмағұлов өз үлестерін қосты.

Қазақ қауымының сан-алуан әлеуметтік, қоғамдық тіршілігі, тұрмыс-салт, шаруашылық жағдайы, мінез машықтары, арман-мүдделері, отарлық езгінің кесепаты туралы толғамдарын әдеби шығармаларында түрлі бейнелер, көркемдік тәсілдер арқылы, кейде астармен, жұмбақпен, ишарамен білдірген Д. журналистика, публицистика формаларымен өз заманы, күнделікті көкейкесті мәселелер, тарих сабақтары жөніндегі ойларын қолма-қол ашық, айқын етіп айтып беріп отырды. Бұл тарапта туған мақалалардың негізгі тақырыптары Қазақстанның отарлануы, шаруашылық, жер мәселесі, 1916 жыл оқиғасы, тарихи тұлғалар – әдебиет, театр, баспасөз, оқулық жасау, халықаралық жағдай, ұлттық мінез сипаттары секілді толып жатқан салаларды қамтиды.

Дулатовтың Абайға арналған алғашқы қысқа ғана мақаласы татардың “Уақыт” газетінде 1908 ж. жарияланған. Ақынның ой-өрісі, білім деңгейі, туған туған жері, шыққан ортасы айтылып, әдеби мұрасына жалпылама баға беріліп, оның орыс әдебиетімен, әсіресе Лермонтовпен үндестігі ескертілді. 1914 ж. “Қазақ” газетінде басылған “Абай” мақаласы ақынның опат болғанына он жыл толуына орай арналып жазылған. Мұнда әдебиеттің, оның көрнекті өкілдерінің халық тарихында алатын орны айрықша бағаланады. Абайдың қадірін білмеу, оны елеп, ескермеу ұлттың үлкен кемшілігі ретінде аталады, әдебиет елдің жаны деп көрсетіледі. Абайдың ғұмыр жолын қысқаша баяндап, тұңғыш кітабының шығу тарихы, оған Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов және ақын балалары мен інідерінің қатысуы, Семейде Нәзипа Құлжанова өткізген әдеби кеш туралы сөз болады. Ең құнарлы ой – Абай қазақтың жаңа әдебиетінің басы, негізін салушы деген тұжырым, алғашқы жарық жұлдыз деген балама. Орыстың бірінші жазушысы Ломоносов деп санап, Абайдың өз халқының тарихындағы орны онымен қатарлас деген салыстырма жасайды. Абай шығармаларын жариялау, насихаттау, оның есімін мәңгі есте қалдыру үшін мұражайлар салдыру керектігін толғап сөз етті.

Абайдың қазақ халқы тарихындағы мәртебелі орнын басқа елдер әдебиетімен сабақтастықта алып қарап, дәл тауып, дұрыс бағалап берген Д. келешек заманда ұлы ақынның атақ-абыройы, мерей-даңқы өсіп, жаңа буынмен емірене табысатынын ерекше әулиелікпен көре білген. Дөрекі социлогиялық, таптық, атеистік көзқарас, дүниетаным тұрғысына түскен кезде зерттеушілер абайтануды толып жатқан солақайлыққа, сан-алуан қателікке ұрындырғаны белгілі. Ал Кәкітай Ысқақов, Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов Абайдың шығармаларын тануда ұлттық, халықтық, эстетикалық таза талғаммен ешқашан мәнін жоймайтын бағалы байламдар жасай алды. Абай шығармаларындағы сарын-әуезді, ой-пікірді, идея-нысананы алаш азаматтары терең сезіп, тебірене насихаттай білген.

Әдебиеттің барлық жанрында бірдей қалам тартқан қаламгер, қоғамдық-әлеуметтік іске жанын салып араласқан қайраткер Міржақып Дулатовтың өмірлік мақсатының биік нысанасы, тапжылмас темірқазығы – біркүндік даңқ, өтпелі дәулет, баянсыз шен емес, туған халқының бостандығы, өзін-өзі билеуі, отарлық езгіден құтылуы. Ол қуғын-сүргін көріп, түрмелері азабын тартып жүрген азапты күндерінің өзінде де, ақтық демі біткенше бұл жолдан тайған жоқ. Қазақ жұртының бүгінгі, болашақ буындарын алаш деп ұран салып, келешек үшін арыстанша алысқан Міржақып Дулатовпен бауырындай етіп табыстыратын, айналып келгенде осы мәңгілік жасайтын асыл қасиеттер.
ЖҰМАБАЕВ
ЖҰМАБАЕВ Мағжан (1893-1938) – қазақтың ұлы ақыны. Ж.Солтүстік Қазақстан облысы, Бұлаев ауданының жеріндегі Сасықкөл мекенінде іргелі, әйгілі шаңырақта дүниеге келген. Өз әкесі Бекен, бабалары Жұмабай қажы, Шонай, Өтеген, Өтеміс – бәрі де исі Атығай ішінде даңқы шыққан белгілі, көшелі кісілер. Мағжан өзімен емшектес Мүсілім, Қаһарман, Мұхаметжан, Сәлімжан, Қалижан, Сабыржан, Күләндам, Гүлбарам деген бауырларымен құлын-тайдай тебісіп, анасы Гүлсімнің бауырында ауыл баласының қызықты, романтикаға толы тәтті, қимас шағын бірге өткізген. Кәрім, Мұхаметжан молдалар, Данияр қажы, Ахитден мұғалім – болашақ ақынның тілін сындырып, хат танытқан, арабша, парсыша, түрікше, орысша оқытқан алғашқы ұстаздары. Алдымен Қызылжарда медресе де Хасен молдадан дәріс алған Мағжан Уфа қаласына барып, медресе Ғалияда татар халқының ұлы жазушысы Ғалымжан Ибрагимовтан оқыды. Алғашқы әдеби тәжірибе басталып, тырнақалды, көк қауырысын жырлар тудырды.

Жаңа заман рухы бойын билеген, тырнақалды “Шолпан” (1912 ж., Қазан) кітабы шыққан асау жүрек,жас сұңқар орысша білім алуға ерекше талаптанып, 1913 ж. Омбы қ-на келіп, семинарияға түседі, оны 1916 ж. бітіріп шығады. Бұдан кейін ел өміріндегі ұлы оқиғалар жас азаматты көгала толқынына тартып әкетеді. Үш революция дүмпуі, Алаш қозғалысы, дүниетанымдағы сілкіністер, қоғамдық-әлеум. тартыстардың поэзиядағы көріністер, жеке бастағы шырғалаңдар – осылардың баршасын көре жүріп, Мағжан да 1919 жылдың көктемінен бастап, жаңа құрылысқа бел шешіп, білек сыбанып кіріседі. Қызылжардағы “Бостандық туы” газетінде редактор болады (1919). Ташкентте Қазақ-қырғыз институтында сабақ береді (1922). Москвада Күншығыс баспасында аудармашы. В.Я.Брюсов атындағы көркем әдебиет институтында оқиды (1928), Бурабайда техникумда, Қызылжарда кеңес-партия мектебінде сабақ береді. 1929 ж. жазықсыз жала жабылып, түрмеге қамалады, содан Карелияға жер аударылады. М.Горькийдің және оның әйелі Е.Пешкованың араласуымен 1936 ж. айдаудан босап шыққанымен, қайта ушыққан репрессия тырнағына ілініп, жазықсыздан жазықсыз 1938 ж. 19 наурызда атылып кетеді. Өзі ғана емес, ағалары Мүсілім, Қаһарман, інісі Мұқаметжан да репрессия отына шалынады. Әкесі Бекен 1934 ж.. анасы Гүлсім 1943 ж., дүние салған.

Мағжаннан қалған әдеби-шығармашылық мұраның көлемін, сапасын, сақталуына қатысты әңгімені нақты айтуға мүмкіндік бар. Талантты ақынның алғашқы өлеңдері Уфадағы, Омбыдағы қабырға газеттерінде, қолжазба журналдарда, өз кезіндегі мерзімді баспасөз беттерінде жарияланып жүріп, көзге түседі, елеп-ескеріледі де, жұртшылық назарын аударады. 1912 ж. Қазанда “Шолпан” деген өлеңдер жинағы шыққанда Мағжан он сегіз-он тоғыздардағы уылжып тұрған қыршын жас. Абай кітабының басылғанына үш-ақ жыл өткенін ескерсек, жас ақынның даңқы қазақ сахарасы аспанында қалай көтерілгенін ұғу қиынға соқпас. Бұдан кейінгі кезеңде дүниеге келген қазақ газет-журналдарының бетінде Мағжан шығармалары, 1929 ж. жаламен күйіп, абақтыға түскенге дейін үздіксіз жарияланып тұрды. Негізінен ақын өлеңдері екі-ақ рет жинақталып, топталып, оқырман қолына тиді. Бірінші рет 1922 ж. Бернияз Күлеев Қазанда бастырып, екініші рет осы кітап толықтырылып Сұлтанбек Қожановтың алғы сөзімен 1923 ж. Ташкентте шықты. “Педагогика”, “Сауатты бол” (араб, латын әріптерімен бірнеше рет басылған) кітаптары,аудармалары басылды. Қысқасы, Ж-тың, қаламгерлік сапары бас-аяғы жиырма жылға жетпей, тым ерте үзілді, он жылдай өмірі абақтыда, лагерьде, қуғын-сүргінде, азап-қорлықта өтті.

Мағжанның “Алтын хакім Абайға” (1912) деген өлеңі 6 шумақ, 24 тармақтан тұрады, 11 буынды қара өлең ұйқасымен жазылған. Салған жерден жас талапкер ақын Абайды қарадан хан шыққан хакім, оның сөзі мың жылда да дәмі кетпес деп бағалайды. Абай өлеңдеріндегі кейбір оралымдарды құбылта пайдаланады, “тыныш ұйықта қабіріңде, уайым жеме”, “қор болды қайран сөзім босқа деме” деген жолдардың төркіні белгілі, ұлы ақын сөзі мәңгі жасайтынына ерекше сенім бар.

Ұлы Абайдың поэтик. мектебінің тағылымдарының ізі Мағжан жырларында сайрап жатыр. Қазақ өлеңінде Абай әкелген жаңа өлшем, үлгілерді, соны бейне, сөз тіркестерін Мағжан кеңінен қолданады. Ең терең жақындық – ақындық, көркемдік мұраттардың туыстығында. Абай барған мәңгілік тақырыптарға Мағжан да барған, өз талантына, өз заманына лайық жаңаша көркемдік игіліктер жасаған. Әсіресе Мағжан қазақ әдебиетінде Абайдан кейінгі дәуірде табиғат, махаббат, философия лирикасының ең үздік үлгідерін тудырды.

Мағжан бала күнінен халық фольклорына, ауыз әдебиетіне, елдің дарынды сөзіне сусындап өсумен қатар, қаршадайынан арабша, орысша хат танып, артынан арнаулы оқу орындарын аяқтап, сүйегіне біткен сұңғыла, зерек, қиялшыл қасиеттеріне орай, Шығыс пен Батыстың поэзиясын терең біліп, көңілге тоқып, жүрекке ұялатып, бойына сіңіру арқасында таза талғаммен биік парасатқа, көркемдік нысанға тіпті ерте жеткен. Ақын таланты шын мөлдір қасиетін сақтап, табиғат-ұста соққан қалпында қалған. Бала – бозбала, оқушы-шәкірт қолынан шыққан, әр нәрсенің басын шалған, шөпті де, шөңгені де өлең еткен әрекеттен ада, европалық үлгідегі мәдениетті ақынның, қаламгерлік жолы басталған. Алғашқы күннен Мағжан қара сөзбен айтуға болатын, мақаламен көмкеретін жәйттерге өлең арнамайды; үгіт-насихат сарынынан, ғақлия-өсиет мақамынан, терме-қисса арнасынан бойын мүлде аулақ салады; аз күндік, ұранға ілесе жазылған қошемет, мадақ жыр, біреуді марапаттаған қолпаш өлең атымен жоқ. Тоқ етерін айтқанда, қазақ поэзиясының аспанына көтерілген жаңа жұлдыз – Мағжан салған жерден ақындықты көз жасы, жүрек қанынан сорғалайтын – асыл сөз, дарынды сөз, қасиетті өнер, шарапатты өнер деп біліп, бұл сапарды туған жерге, Отанға, халыққа қызмет етудегі киелі жол санайды.

Табиғатпен сырласудан туған толғанысты жырлары – көзіңді арбап, жүрегіңді тебірентетін мұңлы пейзаж, ғажайып суретші қолынан шықан картина секілді тізіп, шолып, термелеп айтқан, жер бедерін баяндай көрсеткен тұрмыс-салт көрінісі, маусым кескіні емес, қайта әр түрлі сезім-түйсік арқылы қабылданған психологиялық астарлы сырлары бар реалистік пейзаж үлгілеріне қоса кей тұста фантастикалық сурет, пері, періште, тәңір араласып кетеді. Әлем поэзиясы классиктерінің шығармалары қалай, менің туындым қалай дегендей, ақын әр түрлі үлгілерді қатар жарыстырып беріп отырады.

Ақын шыққан аса биік эстетик. Тұғырлардың бірі – пейзаж лирикасы. Абай дәстүріндегі жыл маусымдарына қатысты әлеуметтік терең сарындардан алынған үлгілерді дамыта келе Мағжан табиғат көріністерін бейнелеуде әлем поэзиясындағы классиктік тәжірибеге ден қоя отырып, жаңа көркемдік игіліктер жасады. Бұл топтағы жырларда кескін өнерінің тәсілдері, сәуле мен көлеңкені ойнату, уақыт пен кеңістік диалектикасын көрсету, панорама, әр түрлі ракурс, этюд, түрлі астастыру принциптерін пайдаланғанын байқауға болады.

Алдымен жазғы не қысқы сахараның аумақты, мол көрінісі алдыңнан шығады: кең дала, асқар тау, саумал бұлақ, ақ қайың. Бірте-бірте ақын жалпы суреттен жеке бейнеге, нақты детальға, дәлді бейнеге көшеді. Мұның үстіне ашық, жарқын сәулелі бояулар азайып, қара, қорқынышты, үрейлі таңбалар молаяды, дауыл соғады, нөсер төгеді, боран ұлиды. Ақырында аштан бұралған, үсіп өлген, түтекте адасқан, ажал жұтқан пенде. Әуелде кісіге дос, жақын етене табиғат бірте-бірте тасбауыр тартады, өлімге пейіл береді. Қуаныштан, рахаттан, ләзаттан басталған пәк дүние соңы – апат, қырғын, зобалаң, нәубет, селебе.

Осындай күрделі, қат-қабат, өмір-болмысты, табиғат-ортаны екі ұдай болып жарылған, ақыры құрдыммен аяқталған қанқырғын трагедиялық сипатта көру – үлкен ақынның көркемдік танымындағы тұтас суреткерлік жүйе екенін ашып айту керек.

Мағжан поэзиясының мәңгі өлмес, ұрпаққа жалғасар алтын көпір, асыл қазына, інжу-маржаны – махаббат, сүйіспеншілік, ғашықтық хикаясының сан алуан тылсым, жұмбақ күйлерін шерткен, терең ақындық шабыттан толқып туған, адам жүрегінің мың сан дірілін шеберлікпен бейнелеген, ішкі мазмұны мен түр кестесі жымдаса ұласқан, ықшам, жинақы, жұп-жұмыр дүниелері.

Ақын лирикасындағы қыз, әйел, қай жағынан алғанда да, жігітпен, еркекпен тең, иықтас, деңгейлес. Көп ретте әйел адамгершілік – ізгілік, махаббат сезімдері тұрғысынан суреткер үшін дүниедегі ең қасиетті, ең ардақты, ең құрметті адам, торыққан, қиналған, тапталған кездерінде медет сұрап, сыр бөлісіп, қайырым тілеп, әйелге тіл қатады, ақтық демі таусылып, ажал тырнағына ілінер сәтте де айтылар сөз сүйген жарға, туған анаға арналады.

Мағжан поэзиясындағы көкжал толқынның, көгал да ағыстың бірі – өмір мен өлім, тіршілік пен ажал айқасы, екеуінің бетпе-бет келуі. А.Данте, И.В.Гете сарындары, Дж.Байрон, А.С. Пушкин, М.Ю.Лермонтов әуездері, А.А. Блок, А.А.Фет, Д.С.Мережковский ырғақтары түйісіп, тоғысып келіп, қазақ ақынының қайғысына қайғы қосып, жүрегін тербеп, жаңа соны, бой түршігерлей күйлер тудырған. Періште, тәңір, пайғамбар, құдай, көк аспан, жер, ай, жолбарыс, арыстан, толқын, жел, теңіз, өзен, алдаспан, алмас қылыш, тұлпар, жүрек – міне осы секілді көптеген сөздер, ұғымдар Мағжан поэзиясында үнемі қайталанып отырады. Олардың жинақтаушылық, эстетикалық, бейнелік символдық, көркемдік орасан зор мәні бар. Өз ортасынан үздік шығып, уақыттан озып, кезеңінде замандастарына танылмай, жұмбақ болып, арада көп жыл өткесін, көп дүние өзгергеннен кейін жаңа қауыммен емірене табысқан өнер иелері әр халықта, әр топырақта, әр ғасырда бар болса, Мағжан поэзиясының бірқыдыру сыры осы арнадан табылса керек.