Қазақ филологиясы факультеті Қазақ тілінің теориясы мен әдістемесі кафедрасы



бет7/10
Дата19.02.2017
өлшемі1,92 Mb.
#10497
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10

Өзгелік етіс. Өзгелік етіс қимылды субъектінің өзі емес, өзге субъекті (агенс) жасайтынын білдіретін етістің түрі. Етістің бұл түрінде логикалық субъект қимылды өзі атқармайды, қимылдың жүзеге асуына түрткі, себепші болып, сөйлемде бастауыш қызметінде көрінеді. Ал қимылды басқа субъекті, яғни, агенс, жүзеге асырады. Оның сөйлемге қатысуы міндетті емес, қатсыса қалса, барыс септігі арқылы жанама толықтауыш қызметінде келеді. Мысалы, Әкем хат жазғызды. Жазу қимылының иесі – әкем, жазғызу қимылының да негізгі субъектісі – әкем, бірақ қимылды өзі жасаған жоқ, хатты басқа біреу жазды. Әкем хатты әпкеме жазғызды деп сөйлемге істі орындаушыны қатыстырсақ, ол барыс септігі арқылы жанама толықтауыш қызметінде көрінеді. Яғни, хатты жазған – әпкем, оған түрткі болған – әкем. Сөйтіп, өзгелік етіс тұлғаларында логикалық субъекті саны кемінде екеуден кем болмайды. Оның бірі – негізгі логикалық субъект – істі өзі орындамайды, қимылдың жүзеге асуына түрткі болады, сөйлемде бастауыш қызметінде келеді; екіншісі – істі тікелей орындаушы, агенс, сөйлемге барыс септігі арқылы жанама толықтауыш қызметінде қатысады.

Өзгелік етіс тек сабақты етістіктерден ғана жасалады. Сабақты етістіктерге өзгелік етіс жұрнағын қосқанда ғана істі тікелей атқарушы қосалқы субъект, агенс, пайда болады. Мысалы, Мен ініме сабағын оқыттым. Қимылдың атқарылуына түрткі болған субъект – мен, сөйлемде бастауыш қызметінде келген, тікелей орындаушы агенс – інім, сөйлемде жанама толықтауыш қызметінде тұр. Ал етістіктің негізіндегі тура объекті етістік өзгелік етіске айналғанда өзгеріссіз тура толықтауыш қызметінде қалады: сабағымды оқыдым – сабағын оқыттым. Басқаша айтсақ, сабақты етістікке өзгелік етіс жұрнағын қосқанда, ол сабақтылық мағынасын сақтап қала береді.



Салт етістіктерге өзгелік етіс жұрнағын қосқаннан бірден өзгелік етіс пайда болмайды. Өзгелік етіс жұрнағын салт етістікке қосқанда төмендегідей семантикалық өзгерістер орын алады:

  1. Салт етістік сабақтыға айналады: кел –келтір, шық – шығар, піс –пісір, т.б.. Бұл құбылыс келесі өзгерістерге себеп болады.

  2. Салт етістіктің субъектісі сабақты етістіктің тура объектісіне айналады: ет пісті – етті пісірді. Салт етістіктің субъектісі болған сөйлемдегі бастауыш ол өзгелік етіс жұрнағы арқылы сабақты етістікке айналғанда тура толықтауыш болып келген;

  3. Сабақты етістіктің өз субъектісі пайда болады. Әйелдер етті пісірді. Мұндағы логикалық субъекті істі тікелей атқарушы да.

Сөйтіп, өзгелік етіс жұрнақтары салт етістікке бір қайтара қосылғанда, оны тек сабақты етістікке ған айналдырады, өзгеліс етіске тән грамматикалық мағынаны білдіре алмайды. Өйткені Әйелдер етті пісірді дегенде істі атқарушы субъекті саны – біреу-ақ, Мен ініме сабағын оқыттым деген мысалдағы сияқты екінші субъект көрінбейді. Ал осы салт етістіктен сабақтыға айналған етістікке тағы бір өзгелік етіс жұрнағын қоссақ, ол енді өзгелік етістің мағынасын білдіріп, логикалық субъект саны өседі. Әйелдерге ет пісіртті. Енді мұнда әйелдер істі тікелей орындаушы агенске айналып, толықтауыш қызметінде келген де, пісірту қимылына басқа субъект түрткі болған.

Сөйтіп, өзгелік етіс жұрнақтарының бір ерекшелігі – бір сөзге бірнешеуі бірінің үстіне бірі қосыла алады. Әкем хат жаздыртқызды. Бұл кезде енді істі орындауға қатысатын субъектілер саны да өсе береді. Әкем – істің жүзеге асуына түрткі болған негізгі субъект, ол әпкеме тапсырма берді, әпкем үшінші біреуден осы істің орындалуын сұрады, үшінші адам төртінші тұлғаға орындатты. Яғни хатты жазу әрекетін тікелей орындаған тек төртінші қатысушы болып шығады.



Ырықсыз етіс. Ырықсыз етіс – қимылды атқарушы субъект көрінбей, қимыл субъектінің ырқынан тыс орындалғанын білдіретін етістің түрі. Етістің бұл түрінде қимылдың логикалық субъектісі сөйлемнен көрінбейді (егер логикалық субъектіні сөйлемге қатыстыру қажет болса, ол тарапынан, жағынан сөздерінің жәрдемімен сөйлемге ене алады). Мысалы, Астық жиналды. Етістіктің негізі – жина. Бұл қимылдың логикалық субъектісі – астық жинаушы адамдар, шаруалар, астық – жинау әрекетінің тура объектісі. Ал жиналу қимылында жинаудың тура объектісі болған астық бастауыш қызметіне өткен (қимылдың иесіне айналған), субъект (астық жинаушы шаруалар) көрінбейді, сөйлемге қатыстырылмаған. Оны сөйлемге Астық шаруалар тарыпынан тез арада жиналды деп енгізуге де болады. Астық жиналды десек, астық субъектінің қатысынсыз, өз-өзінен жинала қалғандай мағына береді.

Ырықсыз етіс тек сабақты етістіктерден ғана жасалады және ырықсыз етіс жұрнағы сабақты етістікті салт етістікке айналдырып отырады.

Ырықсыз етіс жұрнағының ішінде дыбыстық құрамы жағынан өздік етістің жұрнағын қайталайтын қосымша бар екені белгілі: -ын, -ін, -н. Бұл қосымшаның өздік етістің қосымшасы ма, әлде ырықсыз етістің қосымшасы ма екендігін қалай ажыратамыз?

Біріншіден, аталған қосымшаны қабылдаған етістік формасының семантикасына терең үңілу қажат. Атап айтқанда, етістіктің негізі мен осы жұрнақты қабылдаған тұлғаның субъектілері мен объектілерін тауып, салыстырып бір шешімге келу керек. Яғни, өздік етісте субъект мен объекті – бір зат, ал ырықсыз етісте – оның негізінің объектісі субъект түрінде көрінеді. Екіншіден, лексика-грамматикалық мағыналары оларды бір-бірінен ажыратуға мүмкіндік береді: Өздік етіс жұрнағын қабылдаған етістік те, оның негізі де сабақтылық мағыналарын сақтайды, ал ырықсыз етіс жұрнағын қабылдаған тұлға салттылық мағынаға ие, оның негізі – сабақты етістік болады. Мысалы, Бала тазаланды – үй тазаланды. Бірінші мысалда бала тазалау қимылын өзін (үстін, киімін, денесін) қамтып жүзеге асырды және етістіктің негізі де (бала киімін тазалады), өздік етіс тұлғасы да (киімін, денесін тазаланды) сабақтылық мағыналарын сақтады. Екінші мысалда тазалау әрекетінің субъектісі тазалану қимылында көрінбейді, тазалау қимылының объетісі тазалану қимылында грамматикалық субъект түрінде көрінген және сабақты етістік (үйді тазалау) салт етістікке (үй тазаланды) өткен.

Ортақ етіс. Ортақ етіс – қимылды бірнеше субъект ортақтасып орындайтынын білдіретін етіс түрі. Етістің бұл түрінің бірнеше субъектісі бар өздік етістен семантикалық айырмашылығы мынада: өздік етісте қимылдың орындалуына бір субъект түрткі болып, келесі субъекті (агенс) оны орындайды, ал ортақ етісте қимылды бірнеше субъект бірге, тең дәрежеде жүзеге асырады. Мысалы, Олар хат жазысып тұрады.

Ортақ етіс жұрнағы – салттылық-сабақтылық категориясына бейтарап қосымша. Ортақ етіспен тұлғаланған етістіктер салттан сабақтыға, сабақтыдан салтқа өзгермейді, негіз етістіктегі салттылық, не сабақтылық мағыналарын сақтап қалады. Мысалы, жинасты, сөйлесті, барысты, тұрысты, т.б..

Ортақ етіс жұрнағының келесі бір ерекшелігі – қимылдың атауын білдіруге бейімдігі. Соның негізінде тілімізде айтыс, соғыс, жүріс, т.б. с.с. зат есімдер қалыптасқан.



Болымды-болымсыздық категориясы. Болымды-болымсыздық категориясы етістіктің болымды және болымсыз мағыналарынан тұрады. Қазақ тілінде болымды мағынаның көрсеткіші болатын грамматикалық тұлға жоқ, болымды мағына семантикалық тәсіл арқылы беріледі, яғни кез келген етістіктің негізі болымды мағынаны да білдіреді. Ал болымсыздық мағына етістіктің негізін түрлендіру арқылы алынады.

Болымсыздық мағына екі түрлі жолмен беріледі::



  1. Етістіктің негізіне: түбір немесе туынды тұлғалы етістікке, күрделі етістіктерге (не оның етіс тұлғаларына, сондай-ақ аналитикалық формаларына) –ма/-ме, -ба/-бе, -па/-пе жұрнақтарын қосу арқылы беріледі. Мысалы, келмеді, сартылдамады, қызмет қылмады, жүргізбеді, бармай қойды, бара қоймады, т.б.;

  2. Етістіктің есімше тұлғалы түрлеріне жоқ және емес (емен) көмекші сөздерінің бірі тіркесу арқылы беріледі. Мысалы, айтқан жоқ, айтқан емес, беретін емес, келер емес, тұрмақ емес, т.б..

Аналитикалық тәсілімен берілген болымсыз мағынаны болымды-болымсыздық категориясының аясына жатқызу-жатқызбау мәселесінде қазақ ғалымдарының пікірлері бірізді емес. Бұл тәсілмен алынған болымсыздық мағынаны аталған грамматикалық категорияға жатқызбау керек дейтін ғалымдар болымсыздық мағына беруші тұлғаның (жоқ және емес сөздерінің) ашық рай тұлғаларынан кейін келуін негіз етеді. Болымды-болымсыздық – лексика-грамматикалық категория болғандықтан, болымсыздық мағынаны білдіруші тұлға лексикалық мағынаға әсер ету үшін функциялы тұлғалардан (оның ішінде ашық рай тұлғасынан) бұрын тұруы тиіс деп есептейді.

Сонымен қатар, аналитикалық формалы етістіктер құрамында бірде негізігі етістікке, бірде көмекші етістікке, тіпті кейде екеуіне де қосылып келетін болымсыздық жұрнағының негізгі, я көмекші етістіктің қайсысына қосылғанына орай қимылдың болымсыздығын білдірумен қатар аналитикалық формант мағынасына да әсер ететінін байқаймыз. Ол үшін «тоқтату» мағынасындағы ұстау етістігін бір формантпен әр түрлі комбинацияда түрлендіріп көрейік. Мысалы, ұстай қалды – ұстамай қалды – ұстай қалмады – ұстамай қалмады. Бөгет суды ұстай қалды. Бірінші мысалда –й қал форманты болымды қимылдың ойламаған жерден, жеңіл, жылдам жүзеге асқанын білдіретін мағына үстеген. Бөгет суды ұстамай қалды, бұл мысалда аналитикалық формант етістікке болымсыз қимылдың кенеттен болғанын білдіретін мағына үстеген, бұл жерде «жеңіл, жылдам жүзеге асу» мағынасы көрінбейді. Бөгет суды ұстай қалмады. Енді болымды қимыл жеңіл, жылдам жүзеге аспағаны білдірілген. Бұл мысалда енді «кенеттен болу» мағынасы жоқ. Дәлірек айтсақ, істің нәтижесі ойлағандай болмады. Ал соңғы Бөгет суды ұстамай қалмады дегенде қимыл кенеттен емес, ойлағандай және жеңіл, әрі жылдам емес, біраз қиындықпен жүзеге асқанын байқаймыз.

Осы сияқты құбылыстарды болымсыздық мағына беруші тұлғалардың субъективті модальмен түрленген етістіктерді түрлендіруінен де байқаймыз. Мысалы, барғаның жөн – бармағаның жөн – барғаның жөн емес – бармағаның жөн емес. Ендеше болымды-болымсыздық категориясы етістіктің негізін ғана қамтымайды, оның аналитикалық формаларын да қамтиды. Атап айтқанда, негіз атайтын қимылдың болымды-болымсыздығымен қатар, қимылдың өту амалдарының да болымды-болымсыздығын, сөйлеуші пікірінің де болымды-болымсыздығын білдіретін мағыналардан тұрады.

Сонымен, болымсыздық тұлғалары етістікке (мейлі оның негізіне, мейлі көмекші сөзіне) бір қайтара қосылғанда, оған болымсыздық мағына жамап, қимылдың жүзеге асуын жоққа шығарып отырады, ал екі қайтара қосылса, қимылдың жоққа шығарылуы қайта жоққа шығарылып, аналитикалық етістік болымды мағына береді.



Етістіктің синтаксистік ерекшеліктері. Етістік – сөйлемде сөйлемнің барлық мүшесі бола алатын сөз табы. Етістіктің сөйлемдегі синтаксистік қызметтері оның функционалды тұлғаларымен тікелей байланысты. Етістік сөйлемде міндетті түрде түрленетін сөз табы екені белгілі, соның ішінде лексика-грамматикалық категориялардың тұлғаларымен әрқашан түрленуі міндетті емес, ал функциялық тұлғаларсыз қолданылмайды. Функциялық тұлғалар деп отырғанымыз – етістіктің қимыл есімі, есімше, көсемше және қимыл иесі деп аталатын ерекше тұлғалары мен таза грамматикалық категориялардың қатарындағы шақ, рай, модаль тұлғалары. Атап айтқанда, осы тұлғалардың бірі етістікке қосылу арқылы оның сөйлемдегі синтаксистік қызметін белгілейді. Дәлірек айтқанда, етістікке үстеген грамматикалық мағынасы арқылы сол етістіктің белгілі бір қызметке тұруына жағдай жасап, мүмкіндік тудырады.

Қимыл есімі. Етістіктің қимыл есімінің қосымшаларына -у, -с (-ыс, -іс), және -мақ (-мек, -бақ/-бек, -пақ/-пек) жұрнақтары жатады. Осы жұрнақты қабылдаған етістіктер қимыл есімі тұлғалы етістіктер деп аталады. Өйткені етістіктің негізі (түбірі) қимылды, іс-әрекетті атаса, қимыл есімі тұлғалы етістіктер қимылды емес, қимылдың атын білдіреді. Мысалы, сат – сату, сындыр –сындыру, ойла – ойлау, еңбек қыл –еңбек қылу, т.б.. Барыс-келіс қалай болып тұр? Алыс-беріс молайсын! деген сөйлемдердегі қосарлана жұмсалған етістіктердің әр сыңары да қимылды емес, қимылдың атын білдіріп тұр. Сондықтан бұлар да қимыл есімі тұлғасындағы етістікке жатады. Сол сияқты Алмақтың да салмағы бар. Ханның жақсы болмағы – қарашаның елдігі деген сөйлемдердегі етістіктер де қимылдың атауын ғана білдіріп тұр.

Қимыл есімі тұлғалы етістіктер заттық мағынаға ие. Мысалы, Сабаққа кіруге рұқсат сұрадың ба? сияқты сөйлемдердегі қимыл есіміне неге (немесе не істеуге) деп зат есімнің сұрағын қоя береміз. Мұндағы заттық мағына барыс септігінің қосылуы арқылы пайда болған құбылыс емес, керісінше септік жалғауы қимыл есімінде заттық мағына бар болғандықтан қосылып тұр. Рас қимыл есімі тұлғасындағы заттық мағына мен деректі зат есімдердің заттық мағыналары тең құбылыс емес, дегенмен қимыл атауы болатын сөздердің заттық мағынасы есеп, ой сияқты процеспен байланысты ұғым атауын білдіретін дерексіз зат есімдердің заттық мағынасына жуық. Қимыл есімі заттық мағынаға ие болғандықтан, зат есім сияқты етістіктің шақ, рай, модаль мағыналарына бейтарап жағдайда тұрады. Сондықтан олар ертеректегі оқулықтар мен ғылыми әдебиеттерде тұйық етістік аталып келді.

Қимыл есімі қосымшалары – етістікке заттық мағына жамайтын тұлға. Осы қосымшаларды тұлғаланған етістіктер заттық мағынаға ие болғандықтан, енді зат есімнің қосымшаларын еркін қабылдап, сол зат есімнің қосымшаларының мағыналары негізінде зат есімге тән синтаксистік қызметтерге тұра береді. Атап айтқанда, атау септігі арқылы бастауыш, ілік септігі арқылы анықтауыш, басқа септік жалғаулары мен септеулік шылаулар арқылы толықтауыш, не пысықтауыш қызметін атқарады. Мысалдар, Ол кітап оқуды көп ұнатпайтын. Жүрістері тым асығыс көрінеді. Ондай болмақ қайда деп, Айтпа ғылым сүйсеңіз.

Қимыл есімі кейде адъективтеніп (зат есімнің анықтауыш қызметінде келгенде сындық мағынаға ие болғаны сияқты), анықтауыш қызметіне де тұрады. Мысалы, Мектепті мерекеге қарсы безендіру жұмысы аяқталып келеді.



Етістіктің қимыл иесі тұлғасы. Етістіктің түрленген тұлғаларының ішінде таза заттық мағынаға ие түрі – осы қимыл иесі. Етістіктің қимыл иесі тұлғасы -ушы/- уші жұрнақтары арқылы жасалып, қимылды емес, қимылды жасаушыны, қимылдың иесін (агенсті) атап тұрады. Мысалы, бар – барушы, бер –беруші, кел – келуші, т.б.. Мұнда да етістікке заттық мағына қимыл иесі жұрнақтары арқылы жамалып, заттық мағынаға ие болған етістік одан әрі зат есімнің қосымшаларын қабылдайды да, зат есімше қызметке тұрады. Мысалы, Берушіге бесеу көп, алушыға алтау аз.

Етістіктің қимыл иесі тұлғасы да қимыл есімі сияқты адъективтенуге қабілетті. Мысалы, Күтуші жігіт бөлменің есігін ашуға беттеді.



Есімше. Есімше әрі есім сөздерге тән белгілері бар, әрі етістікке тән белгілері бар етістіктің ерекше түрі. Есімшені есім сөздерге жақындататын, есім сөздермен ортақ белгілері деп үш түрлі қасиеті көрсетіліп жүр:

  1. Есімше сын есім сияқты анықтауыш қызметін атқарады. Мысалы, көгерген шөп, барған жол, т.б.;

  2. Зат есімнің көптік, тәуелдік, септік жалғауларымен түрлене алады. Мысалы, Білгенге маржан, Білмеске арзан.;

  3. Есімшеге жіктік жалғаудың есім сөздерге қосылатын нұсқасы жалғанады. Мысалы, келгенмін, келгенсің, келгенсіз, келген.

Есімше есім сөздердің ішінде сын есімге өте жақын. Өйткені оның бойында грамматикалық сындық мағына бар. Мысалы, баратын кісі, қызарған орамал, т.б. с.с. анықтауыш қызметіндегі есімше тұлғалы етістіктерге қай кісі (қайтетін адам деп сұрақ қойылмайды) қандай орамал (қайткен орамал емес) деп сұрақ қоя береміз. Бұл сұрақтар сөйлем мүшесінде анықтауыштың, сөз табында сын есімнің сұрақтары. Сондықтан анықтауыш болып тұрған есімшенің бойында сындық мағына бар деп тұжырым жасай аламыз. Ал бұл сындық мағына етістікке есімше жұрнақтары арқылы жамалып тұр. Ендеше, есімше – етістікке сындық мағына жамап, оны анықтауыш қызметіне қоятын тұлға.

Ал есімшенің зат есімше түрленуі сын есімнің алдымен субстантивтеніп барып, зат есімнің қосымшаларын қабылдауына сәйкес құбылыс. Жақсы (адам) ісімен жақсы. Көрмес (адам) түйені де көрмес.



Есімшенің сындық мағынасы мен сапалық және қатыстық сын есімдердің сындық мағыналарынан айырмашылықтары да да, сәйкестіктері де бар. Егер сапалық сын есімдер заттың тұрақты, статикалық белгісін атаса, қатыстық сын есімдер сол затқа қатысы бар басқа затты (заттық ұғымды), немесе қимылды сол заттың белгісі етіп көрсететіні белгілі. Мысалы, ақ көйлек дегенде сын есім заттың түсіне қатысты статикалық белгісін тікелей атап тұр, ал түнгі жаңбыр дегенде түн деген уақыт жаңбырға қатысты болып, оның белгісіне айналған. Есімшенің сындық мағынасы қатыстық сын есімдердің сындық мағынасына өте жақын. Есімше заттың өз қимылын сол заттың өз белгісі, динамикалық қыры ретінде атайды. Мысалы, келген бала дегенде логикалық тұрғыдан келу әрекеті баланың өзі жасаған қимыл, бірақ мысалда қимыл (келу) зат (баланың) жасаған предикат белгі (бала келген нұсқасындағыдай) ретінде көрінбеген, баланы басқа балалардан ажырату үшін қажетті атрибут белгі болып тұр, яғни сөйлеуші үшін де тыңдаушы үшін (немесе оқушы үшін) де баланы басқалардан ажырату, ерекшелеу үшін оның статикалық белгілерінен гөрі бір кездері жасаған қимылын белгі қылып алу қолайлы, дұрыс шешім болып тұр. Сөйтіп қимыл заттың белгісі болса, тілде, сөйлемде оларды атайтын сөздерді, етістік пен зат есімді, қажетті грамматикалық (анықтауыштық) қатынасқа түсіру есімше жұрнақтарының мойнына жүктелген қызмет болып қалыптасқан.

Есімшенің етістікке тән белгілеріне мыналар жатады:



  1. Қимыл-қозғалысты атап, салттылық- сабақтылық мағыналарымен көрінуі. Соның негізінде септік жалғауындағы сөздерді меңгеру қабілетін сақтауы.

  2. Шақтық мағыналарын әрқашан сақтап, заттың предикат белгісін атаған етістікті баяндауыш қызметіне қойуы.

Есімше қай қызметте жұмсалса да (анықтауыш, баяндауыш, субстантивтеніп бастауыш немесе толықтауыш қызметінде келсе де) етістікке тән негізгі белгілерін жоғалтпайды: анықтауыш қызметінде келгенде сындық мағына жамалғанмен, қимылды атау қабілетінен айырылмайды, керісінше сол қимыл заттың бір белгісі екендігін білдіреді; салттылық, сабақтылық мағыналарын сақтап, тиісті септік жалғауындағы сөздерді меңгере береді, басқа сөздерді де (мысалы үстеуді) етістікке тән қасиетімен қабылдай алады, Мысалы, Кеше поездан түскен қонақтар...

Есімше қай қызметте жұмсалса да шақтық мағынасынан айырылмайды. Есімше етістікке сындық мағына жамап, оны анықтауыш қызметіне қойған кезде де өзінің шақтық мағыналарын сақтап тұра береді. Мысалы, соққан жел, соғатын жел, келер сәт, айтылмақ сөз, т.б.. Бірақ есімшенің шақтық мағыналарының анықтауыштың жасалуында үлкен рөлі жоқ. Шақтық мағыналар етістіктің баяндауыш қызметіне тұруында басты рөлге шығады.

Сонымен есімше тұлғаларының етістікті сөйлем мүшесі қызметіне қоюдағы қабілеттерін жинақтар болсақ:


  1. Есімше – етістікке сындық мағына жамау арқылы оны анықтауыш қызметіне қоятын ерекше тұлға;

  2. Есімше – етістікке шақтық мағыналар жамау арқылы оны баягдауыш қызметіне қоятын ерекше тұлға.

Көсемше. Көсемшеәрі үстеуге тән белгілері бар, әрі етістікке тән белгілері бар етістіктің ерекше түрі. Етістіктің үстеуге тән белгісі – сөйлемде пысықтауыш қызметін атқаруы. Етістіке тән белгілері – қимылды атап, салттылық-сабақтылық қабілетін жоғалтпай, басқа сөздерді меңгеруі және шақтық мағыналары арқылы етістікті баяндауыш қызметіне қойуы.

Көсемше – етістікке амал, себеп, мақсат, мезгіл, шарт/мезгіл мағыналарын жамап, сол мағыналары арқылы етістікті пысықтауыш қызметіне қоятын етістіктің еркеше тұлғасы. Етістікке амал мағынасын жамап, оны амал пысықтауышы қызметіне қоятын көсемшелер: -п (ып/-іп), (-ма)стан. Мысалы, жымиып күледі, қорықпастан жүгіре жөнелді. Етістікке себеп мағынасын жамайтын көсемше: -п. Мысалы, тоңып секіре бастады. Мақсат мағынасын үстеуші көсемше: -ғалы/-гелі, -қалы/-келі. Мысалы, татуласқалы келіпті, жауласқалы барды. Мезгіл мағынасын жамап, етістікті мезгіл пысықтауышы қызметіне қоятындар: -ғанша/-генше, -қанша/-кенше, -ысымен/-ісіме. Мысалы, көзінен жас шыққанша күлді, үйге келісімен іске кірісті. Етістікке шарт/мезгіл мағынасын жамайтын көсемше: (-ма)й, -(ма)йынша/-(ме)йінше. Мысалы, айтпай(ынша) бермейді. Көсемше адвербиалдық мағыналар жамап етістікті пысықтауыш қызметіне қойған кезде, одан шақтық мағыналар аңғарылмайды.

Көсемше етістікке шақтық мағыналар үстегенде, оны баяндауыш қызметіне қояды. Мысалы, Күн тез суытқандықтан, шөп те ерте солады.

Көсемше тұлғалары сабақтас құрмаластың бағыныңқы сөйлемінің баяндауышы құрамында келгенде шақтық мағыналарын да, адвербиалдық мағыналарын да сақтап тұрады, мұндағы шақтық мағына баяндауыштың жасалуына негіз болса, адвербиалдық мағыналар жай сөйлемдердің мағыналық қарым-қатынасына негіз болады. Мысалы, Көктем келіп, қар ери бастады.

Үстеу. Үстеу – қимылдың, іс-әрекеттің әр түрлі белгілерін: мезгілін, мекенін, себебін, мақсатын, амал-тәсілін және мөлшерін білдіретін сөз табы.

Үстеудің семантикалық ерекшеліктері. Үстеу мағынасына қарай алты топқа бөлінеді:


  1. Мезгіл үстеулері: бүгін, биыл, қазір, ала жаздай, ертең, күндіз, қыстыгүні, қыстай, кеш, әлі, ерте; лезде, бағанадан, баяғыда; кешқұрым, күні-бүгін, апа-сапақта, т.б.;

  2. Мекен үстеулері: жоғары, төмен, ілгері, ішкері, тысқары, кейін, әрмен, алға, артқа, артта, әрі-бері, жол-жөнекей, т.б.;

  3. Себеп үстеулері: бекерге, босқа, текке, шарасыздан, амалсыз, лажсыз, т.б.;

  4. Мақсат үстеулері: әдейі, әдейілеп, жорта, қасақана;

  5. Амал (сын-бейне немесе қимыл-сын) үстеулері: адамша, ескіше, жазбаша, көйлекшең, жартылай, шикілей, өлердей, бірге, босқа, қапыда, оқыста, лезде, өздігінен, шалқасынан, жайымен, шынымен, ретімен, біржола, жайбарақат, ауызекі, оқыс, дереу, ақырын, тез, шала-пұла, зым-зия, қолма-қол, астыртын, жасырын, т.б.;

  6. Мөлшер үстеулері: сонша, соншалық, сондайлық, анағұрлым, бірен-саран, бірталай, біраз, бірқыдыру, бірен-саран, азды-көпті;

Қазақ тіліндегі күшейткіш үстеулері деп танылып жүрген ең, тым, өте, орасан, аса сөздері – сапалық сын есімнің күшейтпелі шырайын қалыптастыратын көмекші сөздер. Күшейткіш үстеу ретінде аталатын керемет, зор, нағыз, ерен, кілең, өңкей, дәл сөздері – шырай мағынасын беретін күшейткіш мәнді сөздердің орнына жұмсалған зат есімдер мен сын есімдер. Ал әбден, мүлде сөздері – амал үстеулері.

Сондай-ақ соңғы жылдары үстеулің сегізінші мағыналық түрі ретінде топтау үстеулері деп беріліп жүрген, ертеректердегі әдебиеттерде топтау сан есімдерінің қатарында болған бір-бірлеп, топтап, көптеп, қос-қостап, бес-ондап, топ-тобымен, т.б. сөздерді амал үстеулерінің қатарына жатқызу орынды.



Үстеудің морфологиялық ерекшеліктері. Үстеу өзіне тән түрлену жүйесі жоқ және мүлдем түрленбейтін сөз табы саналады. Алайда жоғарырақ, төменірек, ілгерірек, кейіндеу, ішкерілеу, тысқарырақ, әрірек, берірек сияқты сын есімнің салыстырмалы шырай тұлғаларын қабылдаған, сондай-ақ ертеңі, бірталайға дейін сияқты зат есімнің түрлендіруші тұлғаларымен келген үстеулерді сөйлемдерден жиі кездестіреміз.

Шырай тұлғаларын қабылдайтын үстеулердің саны шектеулі. Үстеу сөздердің бәрін немесе оның белгілі бір көлемді бөлігін қамтымағандықтан, шыраймен түрлену бүкіл сөз табының грамматикалық ерекшелігі деуге келмейді. Ал зат еімнің формаларын қабылдау – үстеудің сын есім, сан есім сияқты субстантивтенуімен байланысты құбылыс. Мысалы, Еріншектің ертеңі бітпес. Еріншек (адам)ның «ертең» (дейтін сөз)і бітпес.




Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет